ÇEVREC N N REHBER. Haklar m z - Fonlar m z

Transkript

1 ÇEVREC N N REHBER Haklar m z - Fonlar m z Editör: Prof. Dr. Nükhet Turgut Yazarlar Nükhet Turgut - Güneflin Aydemir Bu kitap Küresel Denge Derne i taraf ndan Birleflmifl Milletler Kalk nma Program (UNDP) Küresel Çevre Fonu / Küçük Destek Program 'na (GEF/SGP) sunulan ve kabul edilen projenin bir ürünü olarak haz rlanm fl ve bas lm fl olup projenin amac n n bir gere i olarak çevreci sivil toplum kurulufllar na da t lacakt r.

2 Yazarlar hakk nda Kitab n birinci bölümü Prof. Dr. Nükhet Turgut taraf ndan yaz lm fl ikinci bölümü Güneflin Aydemir taraf ndan haz rlanm flt r. Nükhet Turgut: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesini dereceyle bitirmesinin ard ndan ayn fakültede Genel Kamu Hukuku dal nda akademik kariyerine bafllay p 1993 de Çevre Hukuku ana bilim dal n n kurucu baflkan olarak bafllad görevini Eylül 2003 e kadar sürdürmüfltür. Bu tarihten sonra halen görev yapmakta oldu u ve kurulmas çal flmalar nda da yerald, At l m Üniversitesi Hukuk Fakültesi kadrosuna dahil olmufltur. Ülkemizde Çevre Hukuku dal nda doçentlik ve profesörlük ünvan n alan ilk ve halen tek akademisyendir. Yine ülkemizde bu alanda ki ilk yazarlardand r. Çevre konusunda yazd iki kitap ve ulusal ve uluslararas dergilerde yay nlanm fl makaleleri bulunmaktad r. Ulusal ve uluslararas sempozyumlarda bildiriler sunmufl ve konferanslar vermifltir. Ülkemizde özellikle kat l m ilkesinin önemi, cep telefonu yer istasyonlar ve elektromanyetik kirlilik ile genetik aç dan de ifltirilmifl organizmalar n çevre hukukundaki yeri ve ihtiyatl l k ilkesi gibi yepyeni konulardaki yaz, konferans, demeç ve söyleflileriyle bu konular n toplumun gündemine tafl n p alg lanmas nda rol oynam flt r. 2 Güneflin Aydemir: 1993 y l nda Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümünden mezun oldu. Ö rencilik y llar ndan itibaren ekolojik araflt rma projelerinde ve do a koruma konusunda çal flan sivil toplum kurulufllar nda çal flt y l n n sonlar nda, çal flmalar n yerel sivil toplum kurlufllar yla paylaflmak ve alan ziyaretleri yaparak do a koruma üzerindeki tehditleri araflt rmak amac yla, son çal flt sivil toplum örgütü olan Do al Hayat Koruma Derne inden ayr ld. fiu anda Do a Derne i ve Bu day Ekolojik Yaflam Destekleme Derne inin yönetim kurulu üyesi olarak çal flmalar n devam ettiriyor. Atlas Dergisi'nin editoryel servisinde do a konular üzerinde çal fl yor. Aydemir Küresel Denge Derne i nin kurucular ndan biridir ve Coflkan' çok özlüyor.

3 THAF Sevgili Coflkan'a Aram zdas n... Bu kitap Küresel Denge Derne inin kurucusu ve ilk baflkan olan Coflkan Dafl' ( ) anmak için tamamlanm flt r. Böyle bir projenin çevrenin korunmas yönünden yararl olaca daha Coflkan' n sa l nda, önce onun bu kitab n yazarlar ile olan ikili görüflmelerinde, daha sonra da Derne imizin di er üyeleri ile olan toplant lar nda kararlaflt r lm flt. Ve böylece çal flmaya bafllam flt k. Ne var ki, herkesin kendi mesleki yaflam nda yo un bir çal flma temposu içinde olmas ve zaman n su gibi ak p gitmesi nedeniyle, çal flmam z bir türlü noktalayamam flt k. Coflkan' n bizi flok eden ve hala bir türlü inanamad m z ölümü, yar da b rakt m z, projemizi tamamlama borcunu omuzlar m za yükledi. Biliyorduk ki tamamlamasak o üzülecekti, tamamlarsak o hep bizimle ve tüm çevrecilerle olacakt. Bitirmeye mahkumduk... 3

4 flte O'nun bizlere hissettirdikleri Sevgili dostum, hayal etti imiz bir dünyada yeniden buluflmak dile iyle... yoklu unu hep hissedece im. Ali Turan "Coflkan bana hep tertemiz, hoflgörülü, gelecekçi, uygar ve geliflme yanl s bir enerji sembolü gibi görünürdü. Onun tav rlar, telefonda sesini duydu um zamanlarda da gözümün önüne gelirdi. Coflkan' n varl s k c bir günde umut hissi gibiydi". Tamer Levent "Coflkan benim için hep yar ndan gelen adamd. Ama hiç yar n n umutsuzlu undan konuflmazd. O, gülen yüre iyle beni hep yar na tafl d. O, bugünlerde benimle...seni Seviyorum Coflkan". Bülent Alten "Bu kadar hayat dolu bir insan n hayat yar da b rak p gitmifl oldu una hala inanam yorum. O'nun gibi bir dostum bir daha olur mu bilmiyorum. En karamsar oldu um günlerde bile O'nun sesini duymak içimi rahatlat rd. Coflkan' çok özlüyorum. Tüm dostlar gibi." Aflk n Tümer "Coflkan beyi an msad mda zihnimde hemen beliren iki fley var: gülen, mutlu yüz ifadesi ve hayat dolu sesi. Onu tan d m süre boyunca canl ve enerjik yap s na, renkli kiflili ine hep hayran oldum". Özgür Öztürk "Hat rl yor musunuz...telefonu ilk aç fl ndaki canl, renkli ve kendimden eminim diyen 'efendim i. Coflkan çok efendi bir insand. Onu özlüyorum. Böyle özlemler a r ve zor oluyor". Nuran Talu "Onunla ilk tan flt mda günefl aç yor gibi hissetmifltim ve bu his onunla her karfl laflmamda devam etti. Bu diyaloglar m zda en ciddi, en derin s k nt lar m z bile onun sayesinde kahkahaya dökebiliyorduk". Nükhet Turgut 4

5 "Coflkan Dafl' Türkiye'de çevre bilincinin geliflmesinde k sa sürede çok önemli katk lar olan, coflkusu ve heyecan ile bulundu u ortama güç kat p yönlendiren, yoklu u st rap veren bir dost olarak hat rlayaca m". Günefl Gürseler "Sevgili Coflkan, aylard r senin için bir iki sat r yazmaya çal fl yorum, hep yar m kal yor. Sanki ç k p geleceksin, yazd klar m okuyup her zamanki ayd nl k gözlerinle güleceksin ve birlikte yeni projelerin keyifli hayallerini kuraca z duygusuna kap l yorum. Hayallerinden birisinin gerçekleflmesine tan kl k etmenin sevincini yafl yorum. Bunlar kederimi biraz azaltsa bile özlemini asla gideremiyor. Sevgiyle, huzurla ve fl k içinde kal." Nesrin Algan Kat yarg lardan ar nm fl, sevgi dolu zarif arkadafl m, seni her zaman gülerken hat rlayaca m. Coflkun Yurteri 5

6 ÖNSÖZ VE G R fi "Çevre" ya da "çevreyi korumak" bir "moda"(!) olmad ve olmamas gerekti i gibi çevreciler de serüven arayan veya çevresel varl klar insanlara üstün tutan kifliler olmay p (olmamal ) do an n ve yaflam n gerçeklerini gören ve alg layan kesimlerdir. Bu çerçevede her bir bireyin, kendisinin de sadece bir parças oldu u, "do a"n n önemini anlamas, alg lamas ve çevre sorunlar n önlemek için çaba göstermesi gereklidir. K sacas kendi yaflam n n n devam n, çocuklar n n ve torunlar n n gelecekte varolmas n isteyen herkes çevreci olmak zorundad r. Bu olgu ister tek bafl na hareket etsin ister topluluklar ya da sivil toplum kurulufllar içinde yerals n bütün bireyler için geçerlidir. 6 nsano lu yerküredeki organizmalardan sadece birisi oldu u halde bu gerçe i y llard r görmeyerek do ay tahrip etmifl ve çevresel sorunlar n ortaya ç kmas na sebep olmufltur. Sonuçta, bu sorunlar çözüme kavuflturmaya yönelik, temel sorumlulu u da yine insano lu üstlenmek zorunda kalm flt r. Bu do rultuda giriflilen yo un çabalar ve yaflanan deneyimler çerçevesinde gelifltirilen çözümlerde "kat l m ilkesi" merkezi bir konuma oturtulmufltur. Bunun anlam, çevrenin korunmas nda yine insano lunun aktif rol oynamas n n ve bu ba lamda "kendisine düflen ödevi yapmas n n" kaç n lmaz oldu udur. Bu nedenledir ki kat l m ilkesi günümüz çevre koruma politikalar n n ve bunlar yans tan ulusal ve uluslararas hukuki metinlerin oda nda yeralm flt r. Bu nedenledir ki bu ilke arac l yla bireyler çevreyi korumadaki ödev ve sorumluluklar n yerine getiriebilmelerini sa layacak haklarla donat lm flt r. Ayr ca yine bu ilkenin yaln zca ka t üzerinde kalmayarak etkili bir flekilde hayata geçirilebilmesi için çevreci sivil toplum kurulufllar na ulusal ve evrensel ölçekte kabul edilmifl baz mali kaynaklar n sa lanmas da kaç n lmaz olmufltur. fiu halde her bir bireyin ve çevreci kuruluflun öncelikle bu haklar bilmesi sonra da amac na uygun olarak kullanmas ve bu do rultuda ortaya ç kacak engelleri aflmak için de mali olanaklardan yararlanmas gereklidir. Çünkü parasal aç dan istikrar n sa lanmas çevreci sivil toplum kurulufllar n n tüzüklerinde belirttikleri faaliyet alanlar nda etkili olabilmeleri ve bu faaliyetlerini uzun vadede de devam ettirebilmeleri için flartt r. flte bu kitap bu iki konunun birbirinden ayr lamayacak ve kenetlenmifl flekildeki bütünsel durumunu gösterebilmek ve çevreci kurulufllarca yap lacak çal flmalar n ancak bu olgu görüldü ü ve

7 buna göre hareket edildi i takdirde amac na ulaflaca n vurgulamak amac yla haz rlanm flt r. lk bölümde öncelikle genelde bütün bireylerin özelde ise çevreci sivil toplum kurulufllar n n çevrenin korunmas sürecine çeflitli yollarla dahil edilmesinin gerekçelerinin alg lanmas n sa layacak baz olgular ve kavramlar hakk nda genel aç klamalar yap lmas hedeflenmifltir. Sonra bireylerin ve çevreci kurulufllar n dahil olacaklar söz konusu süreçte, hem hak hem ödev sahibi kifliler olarak, nas l bir rol üstlenecekleri ve bu rolün yerine getirilmesinde ne tür hukuki olanaklara sahip olduklar belirtilmifltir. Bu ba lamda öne ç kan temel gerçek, ekolojinin gerçeklerinin ya da günlük yaflant m zda duymaya al fl k oldu umuz deyiflle do an n yasalar n n çevrenin korunmas n n, dolay s yla çevre politikas ve hukukunun dayana n oluflturmas d r. Bu bölümdeki aç klamalar n ana amac çevreyi korumada proje üretip haz rlayacak kiflilere çevre koruma politikas ve hukukunun yerleflmifl kavram ve esaslar n ve bunlar n do adan kaynaklanan dayanaklar n göstermektir. Bu temel noktalar n herkes taraf ndan do ru olarak alg lanmalar çok önemlidir. Çünkü hem bütün çevre koruma projelerinin yap lmas nda hem yap lm fl projelerin uygulanmas nda bunlar n dikkate al nmalar zorunludur. Aç kças ikinci bölümde bahsedilen fonlar ancak birinci bölümdeki konular "özümsemifl ve benimsemifl" kifliler ve kurulufllar taraf ndan "amaca uygun olarak sorumlu ve yararl " flekilde kullan labilir. Öte yandan özellikle çevreci sivil toplum kurulufllar hem günlük faaliyetlerini sürdürürken hem somut baz projeleri haz rlay p yürütürken çok say da kifli ve kurulufllarla iletiflime girmek durumundad rlar. Bunlar aras nda özel ve resmi kurulufllar ve özellikle yöre halk da bulunmaktad r. flte çevreci kurulufllar n "bilgi donan ml olmalar " ve "sorumlu davranmalar " hem bu diyaloglar n verimli bir flekilde sonuca ulaflmas n sa layacak hem de bilginin iletiflim kurulan kesimlere de aktar lmas yönünde olumlu etkiler yapacakt r. kinci bölümde birbiriyle ba lant l iki ana konu aç klanm flt r. Bunlardan ilki mali kaynak sa laman n ne anlama geldi i ve bu konuda kaynak sa layanlarca belirlenen ve hem hukuki hem etik yönden uyulmas gereken ölçütler ile proje haz rlan rken ve yürütülürken dikkat edilmesi gereken di er konular kapsayan genel nitelikli 7

8 aç klamalard r. Burada kat l m ilkesinin uygulanmas çerçevesinde çevrenin de iflik yönlerine iliflkin olarak ve çeflitli somut sorunlar çözmek için ne tür projelerin nas l haz rlanaca na yönelik somut bilgiler -hedef kitleye hitabeder bir anlat mlasunulmufltur. kinci ana konu ise kat l m ilkesini hayata geçirecek çabalar n önündeki maliyet engelinin afl lmas için getirilen olanaklar n neler oldu u ve bunlar n nas l sa lanaca d r. Bu ba lamda da, kat l m ilkesinin özendirilmesi ve etkilili inin sa lanmas çerçevesinde gelifltirilen, evrensel, bölgesel ve ulusal ölçekte resmi ya da özel kurulufl veya kifliler taraf ndan verilen mevcut fonlar ve benzeri mali olanaklar ile bunlar n nerelerden nas l sa lanaca konusunda somut bilgilere yer verilmifltir. K sacas ikinci alt bafll kta mali kaynaklar n -fonlar n- bir envanteri sunulmufltur. Rehberimizin haz rlanmas sürecinde sivil toplum kurulufllar yla yap lan toplant larda da söyledi imiz bir noktaya burada da dikkat çekmek yararl olacakt r. Proje önerimizden de anlafl laca üzere bu rehber genel bir hukuk rehberi de ildir. Di er bir deyiflle çevreci kurulufllar karfl laflt klar bütün hukuki sorunlar n çözümünü burada bulmay bekleme gibi bir yanl fla kap lmamal d rlar. Çevre sorunlar çok yönlü ve birbirlerine ba l özellikleri nedeniyle geleneksel hukukun bütün alanlar ve bütün konular yla ilgilidir. Bu yüzden bu alanda faaliyette bulunanlar n tüm mevzuat yakinen takibetmeleri gereklidir. Bunun ötesinde, teknik hukuki konular n anlafl lmas ancak uzman hukukçulara baflvurulmas sayesinde ve ço u kez de somut sorun üzerinde kafa yorularak mümkün olabilece inden, kurulufllar n bünyelerinde, çeflitli ülkelerdeki gibi, hukukçu bulundurmalar uzun vadeli etkinlikler yönünden kaç n lmazd r. Ayr ca rehberin ikinci bölümündeki envanter k sm bak m ndan da bask dan ç kt anda bile geliflmelerin gerisinde kalma gibi bir risk var. Çünkü, k sa bir zaman içinde bile, baz mali kaynaklar sona ermifl, baz alanlarda ise yeni mali kaynaklar ortaya ç km fl olabilir. flte bu riskin iki yönlü olarak giderilmesi düflünülmüfltür. Birincisi rehberimizde mali kaynak sa lay c lar n web sitesi adresleri verilmifltir. Böylece okuyucular bizzat kendileri son durumlar buralardan ö renebileceklerdir. kincisi ise Küresel Denge Derne i'nin web sitesinde en yeni ve en son geliflmelere yervermek. 8 Rehberimizin ikinci bölümüne konu olan fonlara iliflkin bilgiler çeflitli kaynaklardan ve yo un çabalar sonucunda sa lanm flt r. Kitap araflt rmalar na ek olarak ço u bilgi ilgili web sayfalar ndan araflt rmalar yap larak ve internet yoluyla elimize ulaflm fl; bütün

9 kurulufllarla yaz flmalar ve telefon görüflmeleri yap lm flt r. Bu giriflimlerde bize yard mc olan çevre dostu arkadafllar m z Selen Akhuy, Burcu Ar k, Erman Erdo an, Melike Hemmami, Cengiz Özalp ve Kufl Araflt rmalar Derne i'nden Okan Can'a, verdikleri bilgiler ve yorumlar için Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilcili inden Gürdo ar Sar gül ve Meriç Özgünefl'e, içeri i önerileriyle zenginlefltiren program yürütücüleri Z. Bilgi Bulufl ve A. Özge Gökçe'ye ve rehberin haz rlan p bas lmas için yap lan çal flmalara mali destek sa layan GEF Küçük Destek Program na; ayr ca rehberin geneli üzerinde fikir yürüten ve ayn zamanda GEF yetkilileriyle iliflkileri bafllatan, derne imiz üyelerinden, Nesrin Algan ile Ali Turan'a teflekkür ediyoruz. Ocak 2004 Ankara 9

10 Ç NDEK LER ÖNSÖZ VE G R fi... 6 B R NC BÖLÜM ÇEVREN N KORUNMASINDAK HUKUK ÇERÇEVE -HAKLARIMIZ- I. ÇEVRE SORUNLARI A. Sorunlar ve Ekolojik Gerçekler Sorunlar n kökeni: Hepimiz suçluyuz Yan lg ve Yanl fllar m z görebilmek B. Sorunlar farketme, alg lama ve bilgilenme II. SORUNLARIN ÇÖZÜMÜ: EKOLOJ K GERÇEKLER N ÇEVRE KORUMA POL T KASI VE HUKUKUNA TAfiINMASI A. Temel kavram ve ilkeler Bütünsel Yaklafl m (parçalarda kaybolmay p bütünü görebilmek) Sürdürülebilir Kalk nma (SK): "Ekonomi ile Ekolojiyi uzlaflt rma çabas " Önleme lkesi htiyatl l k lkesi...26 Kirleten Öder lkesi Kirletenler ödedikçe kirletmeye devam m edecek? Paras olan hep kirletecek mi? "Ödeme" nas l olacak? Çevre Kanunumuzda kirleten öder ilkesi var m? Kat l m lkesi Kat l m nedir? Kimler, neye kat lacak? Neden Kat l m? Ülkemizde kat l m ilkesi kabul edilmifl mi? B. Çevreyi Korumadaki Haklar m z Çevre Hakk Bilgi ve Belge Edinme Hakk : Kamu yönetimi (idareciler) aç k-fleffaf- olmak zorundad r Yeni bir hak m? Bu hak sahibine ne sa l yor? Hakk n kapsam nda neler var?... 36

11 Hangi bilgi ve belgeler? Ülkemizde kamu yönetimi fleffaf m? Bilgi ve belge edinme hakk m z var m? (1) Dilekçe hakk m z: Kimlerden bilgi istenebilir? Dilekçe hakk n n kullan lmas ndaki püf noktalar (Anayasa ve 3071 say l Dilekçe Hakk n n Kullan lmas na Dair Kanun çerçevesinde) (2) Çevre konusundaki baz bilgi ve belgeleri do rudan (dilekçe hakk konusundaki hükme ba l olmaks z n) edinme olana m z Çevresel Etki De erlendirmesi (ÇED) Yönetmeli i Hava Kalitesinin Korunmas Yönetmeli i (HKKY) (3) Bilgi Edinme Hakk Kanunu Kat l m Hakk ÇED Yönetmeli indeki kat l m olana Hava Kalitesinin Korunmas Yönetmeli indeki kat l m olana mar Kanunundaki kat l m olana Sulak Alanlar n Korunmas Yönetmeli indeki kat l m olana Yarg ya Baflvuru Hakk Genel durum ve e ilim Hangi yarg? Ülkemizdeki Durum dari dava açmadan önceki ad m: dareye baflvurma Hangi ifllemlere karfl dava? Hangi istemler? C. Çevreyi Korumadaki Di er Mücadele Yollar Toplant ve gösteriler Sözlü ve yaz l bas nla iletiflim Üniversitelerle iletiflim Uluslararas çevrelerle iletiflim III. EK AÇIKLAMA: ÇEVRE KANUNUNUN GET RD YAPTIRIMLAR VE BU KANUNDA YETK L KILINMIfi B R MLER KAYNAKÇA Ç N AÇIKLAMA

12 K NC BÖLÜM ÇEVREC KURULUfiLARIN YARARLANAB LECEKLER MAL KAYNAKLAR -FONLARIMIZ- I. GENEL B LG LER A. Mali Kaynak Sa lama Nedir? B. Mali Kaynak Sa lamada Etik C. Mali Kaynak Sa lama Süreci II. FON OLANAKLARI VE ÖDÜL PROGRAMLARI ENVANTER A. FON OLANAKLARI GEF (GLOBAL ENVIRONMENT FACILITY) Küresel Çevre Fonu (GEF)- Küçük Ölçekli Çevre Destek Program (SGP) Küresel Çevre Fonu - Orta Ölçekli Çevre Destek Program Karadeniz Ekosistemini Kurtarma Projesi-Küçük Ölçekli Yard m AVRUPA TOPLULU U'NUN ÇEVRE KORUMA DESTEK PROGRAMLARI Life-Üçüncü Ülkeler Avrupa Komisyonu Yerel Sivil Giriflimler Mikro Proje Program ELÇ L K VE KÜLTÜR DERNEKLER NE A T PROGRAMLAR British Council De iflim ve Ziyaret Program ngiliz Konsoloslu u ve ngiliz Hükümeti Hollanda Elçili i Küçük Projeler Program (MATRA/KAP) Japonya Yerel Projeler çin Hibe Yard m Program Azahar Program MERKEZ HÜKÜMET VE TAfiRA TEfiK LATLARI LE ÇEVRE KORUMA VAKIFLARININ KULLANDI I FONLAR Yoksullu u Azaltma Projeleri Özel Çevre Koruma Kurumu Bütçe Gelir ve Gider Usul ve Esaslar hakk nda Yönetmelikteki Olanak Türkiye Çevre Koruma Vakf Valiliklere Ba l Çevre Koruma Vak flar WWF AKDEN Z PROGRAMI ACROSS THE WATERS DESTEKLER Proje Destekleri Küçük Ölçekli Destekler Yolculuk Destekleri Akdeniz Okullar

13 RAMSAR SULAKALANLARIN KORUNMASI VE AKILCI KULLANIMI Ç N KÜÇÜK DESTEK FONU (RAMSAR SMALL GRANTS FUND FOR WETLAND CONSERVATION AND WISE USE) fi RKET FONLARI BP Koruma Program ngiliz Havayollar Yar n n Turizmi çin Ödüller (Britsh Airways Tourism for Tomorrow Awards) Alisbagis.com.tr VAKIFLAR VE HAYIR KURUMLARINA A T FONLAR Soros Aç k Toplum Enstitüsü (Soros Open Society Institute OSI) Sulakalan Bilimcileri Derne i-ö renci Araflt rma Destek Program Society of Wetland Scientists Student Research Grants Program Dünya Do a Derne i Küçük Ölçekli Destekler (World Nature Association) Önemli Ekosistemler Ortakl k Fonu National Geographic Society Çevre Koruma Komisyonu Deste i National Geographic Society Ödülleri (National Geographic Society Awards) Rockefeller Kardefller Fonu (Rockefeller Brothers Fund) Kufllar n Korunmas çin Club 300 Fonu B. ÖDÜL PROGRAMLARI ST Andrews Çevre Ödülü Marchig Hayvan Refah Ödülleri (Marchig Animal Welfare Awards) Whitley Ödülleri Yaflayan Çevreyi Gelifltirme Konusundaki En iyi Uygulamalara Verilen Uluslararas Dubai ödülleri Tyler Ödülü (Tyler Award) Rolex Ödülleri Ramsar Sulakalan Koruma Ödülleri ve Evian Özel Ödülü UNEP Sasakawa Çevre Ödülü Global 500 Ödülleri Mavi Gezegen Ödülü (The Blue Planet Awards) Goldman Çevre ödülü (Goldman Environmental Prize) Enerji Küre ödülü ( Energy Globe Award) Akdeniz Onur ödülü III. EK AÇIKLAMA: S V L TOPLUM KURULUfiLARININ MAL MEVZUATI HAKKINDA GENEL B LG

14 B R NC BÖLÜM ÇEVREN N KORUNMASINDAK HUKUK ÇERÇEVE -HAKLARIMIZ- I. ÇEVRE SORUNLARI A. Sorunlar ve Ekolojik Gerçekler Hava, su ve toprak kirlili i; gürültü; asit ya murlar ; küresel s nma ve bunun olumsuz sonuçlar (iklim de iflikli i ve bu çerçevede ortaya ç kan seller, kurakl k, toprak kaymalar ); türlerin ve ekosistemlerin yokolmas, ormans zlaflma, çölleflme günümüzde çevre sorunlar ndan sözedildi inde öne ç kan ve art k herkesin bildi i temel sorun yumaklar d r. Ancak önemli olan, bu konuda sadece soyut bir bilgiye sahibolmak de il, bu sorun yumaklar n n bizlerin etkinliklerinin d fl nda kendiliklerinden ortaya ç kmad n, günlük yaflam m z n her an n nas l etkiledi ini ve nihayet bunlar n önlenmesinde hepimizin etkili olabilece ini anlamakt r. Bunu anlamak ise öncelikle çevre sorunlar n n dünya gündemine gelmesini sa layan temel noktalar görebilmemize ba l d r. Çünkü bunlar çevresel bozulman n önlenmesi için günümüzde de vazgeçilemez olan noktalard r. Bu ba lamda da bilim insanlar n n çal flmalar ile hem bu çal flmalar hem de somut olaylar sonucunda aç a ç kan ekolojinin gerçekleri ve bir de çevreci bireylerin mücadeleleri ön plana ç kmaktad r. flte bu temel noktalar afla daki k sa aç klamalarla vurgulanacakt r. Sorunlar n kökeni: Hepimiz suçluyuz 14 Gerçekte çevre sorunlar n n kökenleri ve, özellikle kirlili e iliflkin, ilk örnekleri eski yüzy llara kadar uzan r. Ne var ki bunlar n dünya gündemine yerleflmesi için 1970leri beklemek gerekmifltir. Bu yerleflmede kuflkusuz 1960lar n ikinci yar s ndan itibaren gerçekleflen önemli çevre kazalar n n belirgin rolü olmufltur. Bu kazalar tipik olarak tanker kazalar ile kimyasal maddelerle ilgili fabrikalar ve nükleer tesisler çerçevesinde gözükmüfl ve bunlar insanlar ve di er canl lar bak m ndan kitlesel ölümler, yayg n ve kal c hastal klar fleklinde etkiler yaratmalar nedeniyle çevre felaketlerinin çarp c

15 örnekleri olmufltur. Üstelik bu örneklerin dünyan n çok farkl yörelerinde yaflanmas belirtilen olumsuz etkilerin herkesin bahçesine girebilece i (kimsenin bunlardan kaçamayaca ) konusunda bir uyar olmufl ve de iflik kesimlerin soruna e ilmesini sa lam flt r. Bu ba lamda söz konusu trajik çevre felaketleri hem çevreci hareketin geliflmesini hem bilim insanlar n n çal flmalar n h zland rm flt r. Bu gruplar n çabalar ise siyasal iktidarlar ve devletlerin sorunu ciddi flekilde ele almalar bak m ndan bask yaratt gibi halk n sorunlar karfl s nda duyarl l k kazanmas nda ve giderek bilinçlenmesinde de etkili olmufltur. Yan lg ve Yanl fllar m z görebilmek Yukar daki mücadelelelerin belirgin sonucu insanlar n y llard r gözard ettikleri baz gerçekleri görmeye bafllamalar d r. Öncelikle, yaflanan somut sorunlarla da ön plana ç kan, do an n gerçekleri insanlar n zihninde y llard r yeretmifl baz s düflüncelerin yanl fll n ortaya ç karm flt r. Bu düflüncelerden birisi, bireylerin kendilerini, hem etkilenme hem sebep olma bak mlar ndan, çevre sorunlar n n d fl nda görmeleridir. Oysa bu anlay fl her iki yönüyle de yanl flt r. Herfleyden önce hiçkimse kendisinin çevre sorunlar n n ortaya ç kmas nda hiçbir rolü ve sorumlulu u bulunmad n söyleyemez. Böyle bir sav ileri süren kiflinin, bu sav n n do ru olmad n görebilmesi için, y llard r sorgulamadan sürdürdü ü al flkanl klar ndan en basit gözükenlerine bile biraz dikkat etmesi yeterlidir. Çünkü bireyin sabah yataktan kalkma an ile bafllayan en masum evsel faaliyetlerinde bile hem, do rudan veya dolayl, bir do al kaynak tüketimi söz konusu olmakta (su, enerji); hem bu kaynaklar n kirlenmesindeki ilk ad mlar (evsel at klar) at lmaktad r. Bireylerin ifl yaflamlar ndaki faaliyetlerini ele ald m zda ise biraz önce de inilen sorumlulu un derecesinin daha da artt gerçe i ile karfl lafl r z. fiu halde derecesi farkl olabilmekle birlikte hepimizin çevresel varl klar n bozulmas nda pay vard r. Öte yandan hiçkimse çevre sorunlar n n olumsuz özelliklerinden tamamen ve sürekli flekilde kaçabilme gibi bir lükse sahip de ildir. Çünkü çevresel kirlilik ve 15

16 bozulma, derecesi ve zaman farkl olabilmekle birlikte, herkesi etkiler. "Ozon tabakas ndaki incelme, okyanuslardaki radyasyon, ya mur ormanlar n n, bitki ve hayvan türlerinin yokolmas benim kiflisel yaflam m etkilemez" diyen herkes yan lg içindedir. Bunu, yaflanan somut trajik olaylar ve bunlarla ba lant l olarak yap lan bilimsel incelemeler aç kça ortaya koymufltur. Ekoloji kitaplar nda belirtilen tipik ve çarp c örnek, tar mda verimi artt rmak için kullan lan, DDT kal nt lar n n tar m alanlar yla hiçbir flekilde ba lant s olmayan yörelerde yaflayan penguenlerde bulunmas d r. nsanlar n yüzy llard r yan ld klar bir nokta da kendilerinin göremedikleri çok uzak alanlara at lan at klar n do ada yokolabilece ini sanmalar d r. Bu yanl fl alg lama "denize atar m su al r götürür" ya da "rüzgar uzaklaflt r p yokeder" düflüncesinin ve buna yönelik uygulamalar n da gerekçesini oluflturmufltur. Oysa ki, baflta yine DDT örne i olmak üzere, çok say da olay bu düflüncenin de yanl fll n kan tlam flt r. At klar içindeki zararl maddeler besin zinciri yoluyla (örne in sebze ya da bal klar arac l yla) bizzat insan bünyesine geri dönmektedir. Çünkü do a özümleme kapasitesi sayesinde bu at klardan yaln zca baz lar n ve belli ölçüde etkisiz k labilmektedir. Buradan gelinen baflka bir gerçek ise, do an n, yine insanlar n bildiklerinin aksine, s n rl oldu u ve özellikle baz kaynaklar n, gerekli önlemler al nmad takdirde, tamamen tükenebilece idir. 16 K saca vurgulamak gerekirse, çevre sorunlar kökenleri bak m ndan yerel olabilmekle birlikte, etkileri söz konusu oldu unda, hem co rafi hem zaman bak m ndan s n r tan mamakta; bu ba lamda ülkesel, bölgesel ve evrensel bir boyuta tafl nmakta ve gelecek kuflaklara da yans maktad r. Bu ekolojik gerçe in çevre koruma politikalar na yans mas ise çözümler oluflturulurken bütünsel bir bak fl aç s yla sorunun tüm yönlerinin ve boyutlar n n dikkate al nmas d r. "Global düflün, yerel hareket et" özdeyifli bu gerçe i aç kça vurgulamaktad r. fiu halde

17 çözüm konusunda proje üretecek kiflilerin, projeler mikro örnekleri kapsasa dahi, buna dikkat etmeleri gereklidir. Esasen, ikinci bölümdeki aç klamalarda da görülece i gibi, fon sa lanan projelerin konular n n önemli bir k sm biyolojik çeflitlilik, iklim de iflikli i ve çölleflme gibi evrensel boyutu da belirgin olan sorunlara iliflkindir. B. Etraf m zdaki sorunlar farketme, alg lama ve bilgilenme Yukar da belirtilen aç klamalar özümsemifl dolay s yla çevre sorunlar n n önemini anlam fl her kifli çevre duyarl l n kazanm fl demektir. Ancak bunun sadece duyarl l k düzeyinde ve soyut bir çerçevede kalmamas, bilgilenme ve eylem (harekete geçme) aflamalar yla da tamamlanmas gerekir. Bunun için de öncelik noktas yaflan lan yerel bölgelerin çevre sorunlar olmal d r. Böylece çevreye duyarl bireylerin atmalar gereken ilk ad m öncelikle yaflad klar yöredeki çevre sorunlar n n fark na var p bunlar belirlemeye çal flmakt r. Bunun için de, ister özel sektör ister kamu birimleri taraf ndan gerçeklefltirilsin, yörede yap lan bütün faaliyetlerin izlenmesi gerekir. Bu faaliyetler halen varolan ve çevreye olumsuz etkisi bulunan tesislere iliflkin olabilece i gibi yap lmak istenen yeni yat r mlara yönelik de olabilir. Çevre sorunlar, yukar da da de inildi i üzere, çok yönlülük özellikleri gere i, insan yaflam n n her alan nda ve her saniyesinde ortaya ç kt klar ndan yaflad çevreye biraz dikkat eden, sadece bakmakla yetinmeyip görmeye çal flan her bireyin bunlar farketmemesi düflünülemez. Sorunlar farketmenin olumlu bir sonuca gidecek bir bafllang ç oluflturmas farkedilen sorunlar n tam ve do ru olarak alg lanmas halinde mümkündür. Bu noktada da iflin içine bilgilenme zorunlulu u girmektedir. Bilgilenme hem "haberdar olma" sözcü ü çerçevesinde ö renilenler hem uzmanl k sahibi olma anlam yla içiçe geçmifl bir kavram olarak karfl m za ç kmaktad r. Öncelikle (1) sorunun ne oldu u ve ne gibi sonuçlar yaratabilece i hakk nda fikir sahibi olmak gerekir. Bu ba lamda soruna iliflkin teknik, sosyal ve ekonomik yönlerin bilinmesi ön plana ç kar. Bunlarla birlikte ve 17

18 özellikle çözüm arama aflamas yla ba lant l olarak ortaya ç kan ikinci bir bilgilenme (2) konusu ise hukuki boyuta iliflkindir. Bu boyut hem sorunun hukuki çerçevesinin ne oldu u hem sorunun çözülmesi için giriflilecek mücadele yollar n n ve bu çerçevedeki olanaklar n ö renilmesi anlam nda kendini gösterir. K sacas sorunun hukuki çerçevesi kadar yap lacak mücadelenin hukuki durumunu da bilmek gereklidir. Bilgilenme olmadan sorunun alg lanmas söz konusu olamayaca ndan alg lanmam fl bir soruna çözüm üretilmesi de gündeme gelemeyecek; üretildi san lan çözümler ise sa l kl olamayacakt r. fiu halde sa l kl ve do ru bilgi olmadan mücadeleye giriflilirse, baflar l olmak bir yana, istenmeyen baflka olumsuz sonuçlar n do mas na sebep olma olas l vard r. Nitekim "bilgi birikimi ve deneyim" çevre sorunlar na iliflkin projeler haz rlanmas ve bunlar n uygulanmas konusunda verilecek mali olanaklar n (bkz. ikinci bölüm) elde edilmesindeki koflullar aras nda bulunmaktad r. Bu noktaya, toplumsal yap m zdaki olumsuz bir gelene in (herkesin herfleyden anlad n sanmas ve bu do rultuda bir davran fl sergilemesi: k sacas "a z olan n konuflmas ") varl n da düflünerek çok dikkat edilmesi gereklidir. 18 Do ru bilgilenme için ise her türlü iletiflim yollar n n kullan lmas ve önyarg lara dayal ay r mlar yapmaks z n sorunla ilgili olan her türlü kesimle iletiflime geçilmesi gerekir. Bu ba lamda yöre halk, ilgili özel sektör ve yerel ve merkezi yönetim temsilcileri ile iletiflim kurulmal d r. Bu süreçte de iflik alanlarda beceri kazanm fl uzmanlar n görüfllerinin al nmas ya da uzmanlar n da bu diyaloglarda haz r bulunmalar önemlidir. letiflim kurma yörede yaflayan bir birey olma s fat na dayanarak ya da hukukun bu çerçevede tan d olanaklar varsa do rudan bunlar kullanma çerçevesinde gerçeklefltirilebilir. Genelde demokratik bir hukuk devletine sahip olman n ve bunun bir gere i olarak da bilgi ve belge edinme hakk n n varl n n önemi bu noktada belirginleflir (bak n z afla da). Bu konuyla ilgili genelde gözard edilen bir gerçe in de görülmesi flartt r. Bu da yöresel düzeyde, yaflamlar n çok eski dönemlerden beri do a ile kurduklar iliflkilere dayal

19 faaliyetler sonucunda kazanan kiflilerin, y llar n tecrübesi ile oluflmufl, "bilgi birikimi"nin yabana at lmamas gerekti idir. Bu birikim ortaya ç kar larak genel düzeyde de bundan yararlan lmas n sa layacak flekilde sistemlefltirilmelidir. Bireysellikten topluluk haline yönelme hem sorunlar n farkedilip alg lanmas hem de bilgilenme alan nda önemli katk sa layacakt r: Sorunun bireysel düzeyde fark na var lmas n takiben ilk planda at labilecek ad m ya varsa o yöredeki bir çevreci örgüt ya da toplulukla iletiflim kurma ya da böyle bir oluflum yoksa biraraya gelerek gönüllü bir grup (topluluk) (yurttafl inisiyatifi) oluflturmad r. Kuflkusuz bölgesel ve ulusal düzeydeki çevreci örgütlerle ba lant kurma da söz konusu olabilir. Ancak somut sorunun bulundu u yöredeki halk n, ilk aflamada bir topluluk oluflturmay takiben, daha sonraki bir aflamada örgütlenmesi, yaln zca o sorunla mücadele bak m ndan de il, yörenin di er sorunlar na sahip ç kma yönünden de etkili olacakt r. Örgütlenme nas l olabilir? Dernek, vak f, hatta kooperatif fleklinde olabilir. Bu flekildeki örgütlenmelerin herbirisi ülkemizde ayr ayr kanunlarla düzenlenmifltir. Dernek ve vak flara iliflkin düzenlemelerin hukuki dayana Anayasam z n dernek kurma hürriyeti bafll kl 33üncü maddesidir. En son 2001deki anayasa de ifliklikleri ile de ifltirilen bu hüküm gere ince dernek ve vak f kurma hakk herkese tan nd gibi önceden izin alma koflulu da kald r lm flt r. De ifliklikle birlikte ayn paraleldeki hüküm Dernekler Kanununa da (madde 4) yap lan de ifliklikle konulmufltur. Buna göre "fiil ehliyetine sahip ve 18 yafl n doldurmufl olan gerçek kifliler ile tüzel kifliler önceden izin almaks z n dernek kurma hakk na sahiptir". Ancak bu kanunda aç klanan baz suçlar ifllemifl olanlar için befl y l süre ile dernek kurma yasa vard r. Dernekler Kanununu Anayasa de iflikli ine uyarlama yolundaki de ifliklikler s ras yla 4748 say l 9 Nisan 2002 tarihli Çeflitli Kanunlarda De ifliklik Yap lmas na liflkin Kanun; 4778 say l 2 Ocak 2003 tarihli Çeflitli Kanunlarda De ifliklik Yap lmas na liflkin Kanun ve 4963 say l ve 7 A ustos 2003 tarihli Çeflitli Kanunlarda De ifliklik Yap lmas na liflkin Kanun ile yap lm flt r. Bu 19