ÇUY BÖLGES NDE BULUNMU GÖKTÜRK DÖNEM NE A T K HEYKEL YEN DEN DE ERLEND RMEK

Transkript

1 Sosyal Bilimler Dergisi Say : ÇUY BÖLGES NDE BULUNMU GÖKTÜRK DÖNEM NE A T K HEYKEL YEN DEN DE ERLEND RMEK An l YILMAZ Dr., K rg zistan-türkiye Manas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Özet Makalede Bat Göktürklerine ait iki heykel incelenmi tir. K rg zistan n Çuy ilçesinde bulunan heykeller M.S.8.yy. n ilk yar s na tarihlendirilir ve gösterdikleri ikonografik ve sanatsal özellikler aç s ndan geleneksel Göktürk heykelcili inden ayr l rlar. Genel olarak toplumun aristokrat kesimi için yap lan bu heykeller, Beyleri sembolize etmektedirler. Her iki heykelin gösterdi i sanatsal özellikler yüzy llar içinde de i en ak mlar göstermesi yan nda bölgede etkili olan dü ünce ve inanç ak mlar n n izlerini de ta maktad r. Budizm in Asya n n genelinde ne kadar etkili oldu u bilinmekle birlikte, her iki heykel de Türklerin kendi içlerinde geli tirdikleri fikir ak mlar n n sanatsal özelliklerle nas l harmanland n n güzel bir sentezini olu tururlar. Bu yüzden biz de makalemizde bu heykellerin askeri bir Bey den ziyade, topluma fikirleri ile yön veren ki ileri gösterdiklerini iddia edilmekteyiz. Anahtar Kelimeler: Bat Göktürkleri, Avrasya, Bediz, Balbal, Türk Heykelcili i. REVISITING OF TWO GOKTURK STATUES FOUND IN CHUY REGION, KYRGYZSTAN Abstract This article tries to examine two statues belong to western Gokturks. Both carvings belong to 8th century A.D. and their iconographic and artistic features are different from classic Gokturk sculptures. Generally those statues were carved for the Aristocratic parts of the society. Buddhism has effected whole Asia in both belief and artistic way. Among Turks sedentary life has begun with Gokturks, so some sophisticated ideas start to be seen in this period. And the statues, subject of this article, express the philosophy of the society. Key Words: Western Gokturks, Eurasia, Bediz, Balbal, Turkic Sculpture. Daha 17.yy.da Rus Çarl, van ile birlikte binlerce y l Türk soylu halklarla meskûn Avrasya bozk rlar ve tabii ki, bugün Orta Asya olarak isimlendirilen Türkistan ile ilgilenmeye ba lam t. Sovyetler Birli i döneminde ise, kendilerinden önceki dönemlerde ekillenen siyasi ve askeri bu ilgiye, bir de kültürel ili kiler ve ara t rmalar dâhil edildi.

2 156 Sosyal Bilimler Dergisi Gerçekten de Sovyet ara t rmac lar Türklerin, özellikle slam öncesi dönemleri hakk nda detayl ara t rmalar yapm lar, buluntular kaliteli müzelerde depolam ve sergilemi lerdir. Ancak de erlendirmeleri / tezleri, her ne kadar kaliteli bulsak ve alk lasak da, sonuçta bilim için gerekli olan antitezler yani ba ka ülkelerin ara t rmac lar n n ayn malzeme üzerindeki dü ünceleri eksik kalm t r. Yani sentez olay ki bu bilimin vard sonuç olarak kabul edilebilir, sadece Sovyet bilim adamlar n n tekelinde kalm t r. Nihayet, 1991 y l ile birlikte Sovyetler Birli inde herkesin bildi i geli meler ya anm ve sadece kültürel bulgular de il, gerek bilimsel, gerek sosyolojik, her türlü bilgi dünyan n kalan k sm ile payla lmaya ba lam t r. Makaleye konu etti imiz heykeller de, daha önce Sovyet ara t rmac lar taraf ndan yay nlanm t r ve bugün bu eserler Çuy bölgesindeki 2 farkl müzede bulunmaktad r. 1 Her iki heykel hakk nda da, bu makaleyi kaleme alan ki inin farkl bir dü üncesi oldu u için, bunu bilim dünyas ile payla may uygun gördük. lk heykel (resim 1), K rg z Milli Müzesi deposunda saklanmaktad r. Hakk ndaki ilk yay n Bern tam taraf ndan yap lm t r (Bern tam, 1941: tabl. X); ancak as l tan t m Çuy bölgesinde heykellerle ilgili detayl ara t rmalar yapan er taraf ndan gerçekle tirilmi tir ( er, 1963). Heykel, Klaninzkaya köyünde bulunmu tur. Müzeye 1950 li y llarda getirilmi tir ve hali haz rda depoda bulunmaktad r. Oldukça büyük boyutlarda yap lm heykel bir erke e aittir (boyu: 137 cm, omuz geni li i: 34 cm dir). Yap m nda detaylara oldukça dikkat edilmi ve 3 boyut etkisi çarp c olarak vurgulanm t r. Stil olarak dönemindeki di er Göktürk heykellerinden ayr l r. Kafas nda bugüne kadar al k olmad m z tipte bir ba l k bulunmaktad r. Fes eklinde silindirik formu olan apkan n ba a geçirildi i yer, iki s ra örgü ile sabitlenmi tir. Her bir örgü iki s ra kuma n birbirine burulmas ile yap lm ve ba n arkas nda birbirlerine paralel ekilde uzat lm t r. Bu örgüler ba l a estetik bir tarz kazand r rken, ba a sabitlenmesine yard mc olmak gibi pratik bir i levi de vard r. Ba tam bir portre özelli i gösterir. Tahrip olmu burnu ile birle en ka lar, badem gözlerinin üzerinde yukar ya do ru bir kavis yapar. Gözler, göz kapaklar ile beraber belirtilmi, aralanm lard r. nce b y dudaklar n n üzerinden a a do ru k vr larak çene çizgisine kadar uzat lm t r. Çenesinin alt nda ise gö süne kadar uzanan bir top sakal bulunmaktad r. Her iki kula nda da, kulak memesine bir pandantifle as lm küre eklinde küpeler vard r. Heykel sa eli ile gö üs yüksekli inde yuvarlak dipli, geni a zl bir kap tutar. Bile inde, ortas nda top eklinde (yar de erli bir ta?) bir geni lik olan bileklik vard r. Sol kolu kar n k sm na do ru uzat lm t r ancak el detaylar i lenmemi tir. Heykelin i leni tarz ndan üzerinde dizlerine kadar uzanan bir giysi oldu u dü ünülürse de, elbise ile ilgili hiçbir detay n verilmemi olmas bu konuda kesin bir ey ifade etmemizi zorla t rmaktad r. Heykel, erkeklere özgü silah, kemer gibi malzemeler ta mamaktad r. Heykelin yap ld ta n malzemesi, ince taneli aç k kahverengi granittir. Bir metal yard m yla yontulduktan sonra, üzeri kumlanarak perdahlanm t r. Bu yüzden de pürüzsüz bir etki yarat r. Di er heykel, Petropavlovsk Müzesi nde bulunmaktad r lerin ba nda Lepko taraf ndan Karabalta ehri yak nlar nda bulunmu ve en yak n müzeye ta nm t r. Ancak detayl ilk tan t m n Omorov yapm t r (Omorov, 1992) (resim 2). Bu heykelin Tarih Müzesi ndeki ilk heykelle ortakl sadece ayn bölgede bulunmu olmalar ile 1 Her iki heykel de, Doç. Dr. Kubat Tabaldiev ile birlikte K rg zistan da bulunan Göktürk dönemi heykellerinin kataloglanmas çal malar esnas nda tekrar ziyaret edilmi tir.

3 Çuy Bölgesinde Bulunmu Göktürk Dönemine Ait Iki Heykeli Yeniden De erlendirmek 157 de il, ayn zamanda ayn teknikte i lenmi olmas d r. Boyut olarak da neredeyse ayn d rlar (boy: 112 cm, omuz geni li i: 36,5 cm, kal nl k: 22 cm dir). Bu heykelin de ba nda farkl tipte bir ba l k bulunmaktad r. Orta kal nl kta bir kuma n birkaç s ra halinde burularak olu turuldu u bu apka, ba a tamamen oturmaktad r. Omorov un tan t m nda ba sa lam olmas na ra men, geçen süre zarf nda (15 y l) ba boynundan k r lm t r, ancak detaylar n günümüze oldukça sa lam ula t n söyleyebiliriz. Ba ndaki duyu organlar neredeyse hiç bir Türk heykelinde böylesine dikkatli i lenmemi tir. Ka lar; deliklerinin bile dikkatle i lendi i kemerli bir burun ile birle erek gözleri çevreler. Ka lar asimetrik verilmi lerdir, sa taraftaki yukar ya do ru daha fazla kavis çizer. Gözleri; kapaklar ile beraber, badem eklinde ve iri yap lm lard r. Küçük a z, yuvarlak yüzü ile birlikte, sanat tarihinde kullan ld ekli ile badem gözlü, ay yüzlü ifadesini tekrarlar. Her iki kula nda da küçük bir ara ba lant ile kulak memesine tutturulmu yuvarlak küpeler bulunur, sa kula ndaki küpe tahrip olmu tur. Heykelin üzerinde, sol tarafa do ru kapanan bir palto (çapan) vard r. Paltonun her iki yakas da belirtilmi, aç k olan k s mda, ya bir kolye, ya da köprücük kemikleri gösterilmi tir. Beline bu k yafeti büzen bir kemer tak lm, kemerin tokas hafif sa a kaym olarak gösterilmi tir. Kemerin hemen alt nda, iki ba lant yeri ile kemere as lan ve ona paralel duran bir hançer vard r. Yine kemere sa taraftan üst üste iki yuvarlak kese as lm t r. Sa eli ile gö üs yüksekli inde yuvarlak dipli, geni a zl bir kap tutar. Sa el ve parmaklar dikkatle i lenmi, serçe parma k r lm t r ancak, sanki di er parmaklar ndan ayr ve aral k durmaktad r. Her iki bile inde de bileklik bulunmaktad r. Sa eli özenle ekillendirildi inden buradaki bilekli in ortas ndaki bir geni lik (yar de erli ta?) dikkat çeker. Sol eli yine kabaca gösterilerek kemerinin üzerinden hançerinin ucuna do ru uzat lm t r, parmak gibi detaylar gösterilmemi tir. Bu kompozisyonun alt na sanki uzun bir k l ç i lenmek istenmi tir, fakat ya tahrip olmu, ya da bir nedenle yap m ndan vazgeçilmi tir. Çünkü tam bir k l c n palas kal nl nda bir erit sol tarafa do ru uzan r. E er bu hipotez do ru ise o zaman sa taraf ndaki altta bulunan kese k l ç gibi duran nesnenin ba land kemere as l gösterilmek istenmi tir, ancak sonra yukar da belirtti imiz gibi kemer daha yukar ya al n nca öylece b rak lm olmal d r. Bu heykelin malzemesi de aç k kahverengi granittir. Ancak yontma i lemi tamamland ktan sonra bir önceki heykel gibi perdahlanmam, bu yüzden tüm yüzeyi biraz pütürlü kalm t r. Her iki heykelin de vücut oranlar na oldukça dikkat edilmi tir. Ba n gövdeden farkl i lenmesi, boyun ve bel incelikleri, omuzlar 3 boyut etkisini artt ran özelliklerdir. Ayaklar gösterilmemi olsa da bald rlar n da örten bir elbise giydikleri dü ünülebilir. Sa ve sol ellerinin de duru ekli ortak bir payday i aret eder. Ba k s mlar bir tarafa b rak l rsa, her ikisinin de vücut dili genel Türk heykelcili indeki ikonografik özellikleri tekrarlar. Sa elle kap tutma motifi; kendisine hizmet edildi ini, yani sosyal statünün üst s ralar nda oldu unu göstermenin sembolik bir eklidir. kinci heykelin belindeki küçük de olsa bir hançerin varl bu gelene i tamamlar. Burada sanatsal olarak as l önemli olan, her iki heykelde de sa ellerinin kab tutu eklidir: Orta, yüzük ve serçe parmaklar k vr lm (ikinci heykelde serçe parma di erlerinden ayr ), i aret parma kab dibinden kavrarken, ba parma tutulan kaba daha üst bir k s mdan destek vermektedir. Göktürk heykelcili inde istisnalar hariç, eller nadiren bu kadar dikkatle i lenirler. Genellikle yüz detaylar na dikkat edilir, olabildi ince portre özellikleri yans t lmaya çal l r ve vücudun di er organlar ematik bir ekilde gösterilir. Ancak Mo olistan bölgesinde, Çin ile ticari ili kilere a rl k veren Bilge Ka an ve Kül Tigin karde ler döneminde, pek çok Çinli sanatç Göktürk topraklar na davet edilmi ve 3 boyutluluk özellikleri artt r lm eserler yap lmaya ba lanm t r. Bu dönemle birlikte, yeni bir sanat

4 158 Sosyal Bilimler Dergisi ak m Göktürk heykelcili ini etkilemeye ba lar. Çinli üst düzey idarecilerinin silah ku anm yor olmalar, bu dönemde yap lan Göktürk heykellerinde de görülür. Özellikle kompleks mimari gösteren külliyelerdeki heykellerin baz lar nda ve oturur durumda biçimlendirilerek Bilge Ka an a atfedilen bir heykelin üzerinde silah bulunmamas (resim 3, 4), makalemize konu olan heykellerin de silah ta mayacak kadar üst düzey yöneticilere ait oldu unu dü ündürtmektedir. Bahsi geçen heykeller M.S. 8.yy. n ilk yar s na tarihlendirilirler. Zaten Bilge Ka an kompleksinin yap l tarihini de biliyorsak (735) heykellerin tarihi kendili inden ortaya ç kar. Tan tmaya çal t m z ilk heykelin yap l ndaki sanatsal yakla m da yukar da belirtti imiz gibi ekillenmi tir. Çünkü oldukça kadar dikkatli yontulmas na ra men, üzerinde her hangi bir silah gösterilmemi tir. Di er heykelin üzerinde de sadece küçük bir hançerin bulunmas, ifade etti imiz gibi, ya eski geleneklerden tam anlam yla kopamad n n bir i areti, ya da üst düzey bir askeri idareciyi betimliyor olmas ndan gelmektedir. Heykellerde as l sorgulanmas gereken, ifadelerinin sunulu ekli, ya da ba ka bir deyi le sanatsal yorumlar d r. Çünkü her iki heykel de genel olarak Göktürk ikonografisi içinde kal rken, dönemin heykellerinden çok daha fazla 3 boyut etkisi yaratmaktad rlar. Ayn co rafyada bulunan di er heykelleri inceledi imizde bu heykellerin ta n masif etkisinden kurtulamad klar n görürüz. Yorumumuzu analoji yard m yla kurmaya çal rsak; heykellerin bölgede oldukça kabul görmü bir inan n sanat çerçevesinde ekillendirildi ini söylememiz daha uygun olacakt r. htimalle her iki heykel de, Budist bir sanatç taraf ndan yontulmu tur. Ancak tahmin edilece i üzere o dönemde heykellerin yap m nda as l olan, sipari i verenlerin istekleridir. Yani sanatç ifade tarz nda henüz bir özgürle meye gidememi, kat kurallar içerisinde i ini tamamlamas gerekmektedir. Dü üncemize göre heykeli sahibine ne kadar benzetirse, alaca ücret de do ru orant l olarak artmaktayd. Bu yüzden kaliteli i çilik yapan Budist sanatç lar bazen ayn co rafya içinde farkl bölgelere davet edilebiliyorlard. Böyle durumlarda sanatç her ne kadar kendi ifade tarz n heykellere yans tam yorsa da, içinden ç kt okulun etkileri ile heykelleri ekillendirdi ini eklemeliyiz. Yani Budist tanr ve tanr çalar yontmada ö rendi i teknikleri, yeni sipari lerde uygulamakta bir sak nca görmemi olsa gerek ki, özellikle gözleri, ka lar, el detaylar ve tuttuklar kab bu ekilde yontmu tur. Ba detaylar, tüm güney Asya da 8.yy. boyunca yap lm Buda heykellerindeki unsurlar tekrarlar. Aln n ka larla olan ili kisi ve ka lardaki asimetrik durum, göz kapaklar n n dikkatli bir ekilde verilmesi ve özellikle ilk heykeldeki gözlerin k s k hali, ikinci heykelin a z ve burun yap s ile beraber yüzün yuvarlak ekli, yine ikinci heykelin ba l, her iki heykelin kulaklar, dönemin Buda heykellerinin ekillendirilmesinde kullan lan genel anlay tekrarlar. Bu yüzden heykellerin ba ekillendirilirken, bu tarz n öncüsü durumundaki kuzey Hindistan ve do u okullar ndaki (Çin ve do u Türkistan) geli meleri dikkate almal y z (resim 5, 6). Ellerin bu ekilde yontulmas ise Orta Asya ya özgü bir geli medir (Albaum, 1975:18 19). Toharyanlar ve So dlular n b rakt klar duvar resimlerinde eller bu ekilde betimlenmi lerdir ( er, 1963:241). Balal k-tepe de bulunan freskolarda hem ellerin duru ekilleri, hem de kaplar ayn formda verilmi lerdir (Albaum, 1960, res. 128) (resim 7). Bu nedenlerden ötürü heykellerin i lenmesinde Budist sanatç lar n çal t klar n dü ünebiliriz. Ancak, heykeli yap lan ki ilerin Budist olmad n biliyoruz. Çünkü Türkler bu dönemde her ne kadar Budizm ile yak ndan ilgilenseler de, Budizm i devlet dini olarak seçmemi lerdir. Türklerin Budizm i bir devlet dini olarak seçtiklerini görmek için, yakla k bir yüzy l daha beklememiz gerekecektir. Bu dönü üm de

5 Çuy Bölgesinde Bulunmu Göktürk Dönemine Ait Iki Heykeli Yeniden De erlendirmek 159 göreceli olarak uzak bir co rafyada Mo olistan da - olmu tur. Ancak bölgeye 4.yy.da akan Akhunlar göz önüne al rsak ve onlar n Kushanlar n olu umundaki etkilerini dü ünürsek, bu konuyu daha detayl bir ekilde incelememiz gerekti i anla l r. Bölgede görülen bir di er önemli geli me, slamiyet in yükseli idir. O dönemde tüm kurumlar ile birlikte ça n n çok ilerisinde bir sistem getiren slamiyet bu co rafyalara 751 y l nda ula m t r. htimalle ekonomiye büyük girdiler sa layan pek Yolu çok önceden Emevilerin dikkatini çekmi ti, ancak güçlü Göktürk beylerinin bölgeyi idare ediyor olmas, onlar bu tip bir fetih mant yürütmelerinden al koyuyordu. Bu yüzden slamiyet her ne kadar bu dönemden önce kendini hissettirse de, ciddi bir ekilde bölge ile ilgilenilmesi belirtilen tarihten sonra olmal d r. Zaten bu dönemden sonra da art k bat Göktürklerinin siyasi gücünü yitirdiklerini görüyoruz. Bu nedenlerden ötürü makalemize konu olan heykellerin 8. yüzy l n ilk yar s nda hatta ikinci çeyre inde yap ld klar n iddia etmek san r z mant kl bir yakla m olacakt r. Heykellerde dikkat çeken bir di er önemli durum ba lar ndaki apkalar n anlam üzerinedir. lk heykeldeki ba l k daha çok Müslüman ileri gelenlerinin ba ndaki apkalara benzemektedir. Ancak, slamiyet i seçmi bir ki inin, kendi ad na heykel yapt ramayaca n bildi imize göre, bu heykelleri yapt ran ki iler Müslümanl ktan etkilenmi olamazlar. Bu yüzden Bern tam n iddia etti i gibi bu heykel Müslümanl sözde seçmi birisine aittir ifadesine kat lmad m z ifade etmemiz gerekir. kinci heykelin ba ndaki apkan n ise, Budistlerin giydi i apkalar and rmas aç s ndan önemlidir. Fakat heykeli yap lan ki i e er bir Göktürk ileri geleni ise ki, ikonografik olarak Göktürklere ait olduklar n anl yoruz, Göktürklerin en az ndan idarecilerinin- bu dönemde Budizm i seçmediklerini de daha önce belirtmi tik. Kan m zca bu heykeller, Türklerin içindeki felsefi dü üncelerin san landan çok daha erken bir dönemde ekillendi ini göstermektedirler. Özellikle ilk heykelin silahs z i lenmesi, bu ki inin içinde bulundu u toplumun sosyal hiyerar isinde çok yukar larda oldu unun bir ifadesidir. Ancak, bir Ka an ya da Bey olmas ndan öte, ihtimalle önemli bir felsefi dü ünce ak m n n ba nda bulunuyor oldu u dü ünülebilir. Ba ndaki apka bu yüzden böyle ekillendirilmi tir. htimalle bölgedeki ba ka felsefe ak mlar n benimsemi okullar n içinde de bu tip ba l klar kullan yor olabilir, Türklerin de böyle bir ba l seçmesi ya da yaratmas yad rganacak bir durum olmasa gerek. Pe avar da bulunan bir heykelin ba ndaki ba l n da benzer olmas bu dü üncemizi daha da sa lamla t rmaktad r (Kojemyako, 1959:tablo VI). Üstelik böyle bir felsefi ak m n Kazak Türkistan na bu kadar yak n bir yerde olu mas ba ka bir durumun da göstergesidir. Bilindi i üzere Ahmet Yesevi, Türklerin içinden ç kan ve Osmanl mparatorlu u sayesinde Anadolu, Balkanlar ve Macaristan a kadar olan bölgenin tasavvufi dü üncesini etkileyen bir merkezin olu mas na öncülük etmi tir. 12.yy. n ortalar nda olu an bu dü ünce bir anda ortaya ç kamayaca na göre köklerinin daha eskilere gidiyor olmas gerekir. Sonuç olarak unu söyleyebiliriz ki, bat Göktürkleri ile beraber ehir ya ant s na geçen baz Türk boylar ve onlar n içinden ç kan dü ünce adamlar, Türklerin içindeki felsefi ak mlar slamiyet ten çok daha önce temellendirmi lerdir. 11. ve özellikle 12. yy.dan itibaren slamiyet e toplu olarak geçi, Karahanl, Gazneli ve Selçuklu imparatorlu unun sa lad özgür dü ünce ortam ve ekonomik rahatl k, ya am kalitesini yükseltti i gibi, pozitif ve tasavvuf bilimlerinde de geli meye yol açm t r. Bu dönemde pek çok medrese kurulmu, astronomi, edebiyat, politika, t p v.b. alanlarda pek çok bilim adam yeti tirilmi tir. Tasavvufla ilgili geli meler ise yukar da belirtti imiz gibi, bat Güktürklerinin hâkim oldu u co rafyada ekillenmeye ba lam, yine onlar n içinden ç kan Orta Asya merkezli di er Türk imparatorluklar nda geli mi tir.

6 160 Sosyal Bilimler Dergisi 1. Bir Göktürk ileri geleni için yap lm heykel, ~ M.S. 8. yy. n ilk yar s, K rg z Tarih Müzesi, Bi kek K rg zistan.

7 Çuy Bölgesinde Bulunmu Göktürk Dönemine Ait Iki Heykeli Yeniden De erlendirmek Bir ba ka Göktürk ileri geleni için yap lm heykel, ~ M.S. 8. yy. n ilk yar s, Petropavlosk Müzesinde, Karabalta K rg zistan.

8 162 Sosyal Bilimler Dergisi 3. Bilge Ka an için yap lan külliyede bulunan silahs z bir erkek heykeli, 20 Eylül 735, Arhangai Aymak Mo olistan. 4. Bilge Ka an külliyesindeki, Bilge Ka an a atfedilen heykel, 20 Eylül 735, Arhangai Aymak Mo olistan.

9 Çuy Bölgesinde Bulunmu Göktürk Dönemine Ait Iki Heykeli Yeniden De erlendirmek Tang dönemi Çin ine ait bir Buda ba, ~ M.S. 700ler, Freer Gallery of Art, Smithsonian, Washington D.C. 6. Gandhara ekolünde yap lm bir Buda ba, ~ M.S. 500ler, Pe aver Müzesi, Hindistan.

10 164 Sosyal Bilimler Dergisi 7. Balal k-tepe freskolar, hediye alan soylu sahnesi nden detay, ~ 7 8. yy.lar, Tacikistan.

11 Çuy Bölgesinde Bulunmu Göktürk Dönemine Ait Iki Heykeli Yeniden De erlendirmek 165 KAYNAKÇA Albaum, L.. (1960), Balal k-tepe, Ta kent. Albaum, L.. (1975), Jivolis Afrasiaba, Ta kent. Bern tam, A.N., (1941), Arheologiçesk y oçerk Severnoy Kirgizi, Frunze. Diyarbekirli, N., (1979) Orhun dan geliyorum, Türk Kültürü, S , Ankara, s Kojemyako, P.N., (1959), Rannesrednevekov ye goroda i poseleniya Çuyskoy dolini, Frunze. Pugaçenkova, G.A. (1982), skusstvo Gandhara, Moskva. Omorov, H. (1992), Ob odnoy kamennoy skulpture iz Kara-Balt, Nekator ye Vapros Arheologii i Etnografii K rg zstana, Bi kek, s er, Ya.A., (1963) Odnom drevnetyurskom izvayanii iz Çuyskoy Dolini, Sovyetskaya Arheologiya, S. 2, Moskva, s er, Ya.A., (1966), Kamennay ye zvayaniya Semireçya, Moskva, Tekin, T., (1998), Orhon Yaz tlar, Ankara. Tsultem, N., (1989), Mongolian Sculpture, Ulan-Bator.