Bu makale, Tıbbi Jeoloji Sempozyumu Kitabı (Editör: Dr. Eşref Atabey), JMO yayını: 95. Sayfa: yayımlanmıştır.

Transkript

1 Bu makale, Tıbbi Jeoloji Sempozyumu Kitabı (Editör: Dr. Eşref Atabey), JMO yayını: 9. Sayfa: yayımlanmıştır. ESKİŞEHİR PORSUK SUYU (Tam metin) Güner SÜMER Anadolu Üniversitesi, ESKİŞEHİR Öz Sakarya Nehrinin en önemli kolu olan Porsuk Çayı, Kütahya daki Murat Dağından doğar, Kütahya ve EskiĢehir akıģ mecrasından geçerek Sakarya Nehrine karıģır. Porsuk Havzasındaki en önemli kirletici kaynaklar; Kütahya ve EskiĢehir in evsel atık suları, Kütahya ve EskiĢehir deki mezbahaların atık suları, Kütahya daki azot, Ģeker, magnezit fabrikaları, Seyitömer Termik Santrali, EskiĢehir deki tekstil fabrikası, Kütahya Seramik-Çini Fabrikaları, EskiĢehir ġeker Fabrikası, Kütahya Organize Sanayi Bölgesi, EskiĢehir Organize Sanayi Bölgesi, EskiĢehir TülomsaĢ Fabrikası ile tarımsal kökenli kirleticilerdir. Porsuk EskiĢehir e ulaģtığında Porsuk Barajına girer. Kütahya yöresinde atık suları alan Porsuk Suyunda ölçülen değerler; minimum çözünmüģ oksijen konsantrasyonu 1.8 mg/litre, BOĠ değeri 18.0 mg/litre, amonyak azotu 6. mg/litre, nitrat azotu 4.32 mg/litre ve fosfat değeri 0.2 mg/litreye ulaģmaktadır. Porsuk Barajı gölünde suyun ortalama bekleme süresi 0.7 yıl olmaktadır. Gölde çözünmüģ oksijen konsantrasyonu 8.8 mg/litre olmaktadır. Porsuk Baraj Gölünden EskiĢehir e giren Porsuk Çayı EskiĢehir de kanalizasyon atıkları, fabrika atıkları ve diğer atıklarla kirlenmektedir. Buradaki su değerleri; minimum çözünmüģ oksijen konsantrasyonu 6.4 mg/litre, maksimum BOĠ değeri 11 mg/litre, amonyak azotu 1.49 mg/litre, nitrat azotu 1.1 mg/litre, fosfat 0.30 mg/litre olmaktadır. Porsuk Çayı Kütahya dan, EskiĢehir den ve Sakarya dan geçerken atıklarla kirlenmektedir. Porsuk Çayı Kirlenme sorununun çözümlenmesi için Devlet bazında Porsuk Suyu Havza Projesi hazırlanmalıdır. Giriş 1

2 Kütahya ili Murat Dağları eteklerinden doğarak oluģan Porsuk Çayı, Kütahya ve EskiĢehir illerinin içme ve kullanma suyunu karģılamaktadır. Ayrıca tarımsal sulamada kullanılmaktadır. Bölgede artan nüfus ve geliģen sanayileģme nedeniyle Porsuk Suyu oldukça kirlenmiģtir. Burada Porsuk Çayının mevcut durumu incelenmektedir. Porsuk Havzasında Su Kalite Değerlendirmeleri Porsuk Havzasındaki su kalite değerlendirmesi 3 ana bölümde yapılabilir. Bunlar; Kütahya Bölümü: Porsuk kaynaklarından Porsuk Baraj rezervuarı giriģine kadar olan bölüm Porsuk Baraj Gölü Eskişehir Bölümü: Porsuk Baraj çıkıģından Sakarya Nehrine kadar olan bölüm Kütahya Bölümü (Porsuk Kaynaklarından Porsuk Baraj Rezervuarı Girişine Kadar Olan Bölüm) Bu bölgedeki kirletici kaynaklar: Evsel Atıklar, Kütahya ġeker Fabrikası, Güral Porselen Fabrikası, Kütahya Porselen Fabrikası, Kütahya Azot Fabrikası, KümaĢ Manyezit Fabrikası ve Seyitömer Termik Santrali atıkları olmaktadır. Evsel Atıklar (Kütahya Belediyesi Kanalizasyon Atıkları): Kütahya Evsel Atıkları, 1992 yılına kadar doğrudan Porsuk Çayına verilmekteydi yılında Kütahya Pis Su Arıtma tesisi yapıldı ve tesis aktif çamur yöntemi ile biyolojik arıtma yapılmaktadır. Tesis kapasitesi 3322 m 3 /saat olup verimli çalıģmamaktadır. Kütahya Belediyesi Mezbaha Atıkları: Önceden atıklarını doğrudan Porsuk Çayına verilen Belediye Mezbahası atıkları Ģimdi Arıtma Tesisine verilmektedir. Kütahya Şeker Fabrikası Atıkları: Bir fabrikada bir arıtma tesisi olmakla birlikte verimli çalıģtığı söylenemez. Kütahya Tügsas Gübre Fabrikası Atıkları: Tesiste amonyak kullanarak azot oksitler, nitrik asit, amonyum nitrat, amonyum sülfat ve polietilen torba üretimi yapılmaktadır. Tesisin atıkları arıtma tesisine verilmektedir. Kütahya Kümaş Manyezit Fabrikası Atıkları: Fabrikanın atıkları kendi çöktürme havuzlarında çöktürülmekte ve su tekrar sisteme verilmektedir. Seyitömer Termik Santralı Atıkları: Santralin atıkları arıtıldıktan sonra Porsuk Çayına karıģan Güvez Deresine verilir. 2

3 Seramik Porselen Sanayi Atıkları: Kütahya daki seramik, çini ve porselen fabrikaların atıkları doğrudan Porsuk Çayına verilmektedir. Kütahya Bölgesinde Porsuk Çayı, Arıtma Tesisine kadar 2. Sınıf KirlenmiĢ Su Durumunda ve Arıtma Tesisinden sonra 4. Sınıf çok kirlenmiģ su durumundadır. Kütahya Yöresindeki Porsuk Suyundaki BOD yükü, Azot yükü ve PO 4 yükü grafikleri aģağıda gösterilmiģtir. Porsuk Baraj Gölü Baraj 1972 yılında EskiĢehir in 2 km güneybatısında yapıldı. YapılıĢ amaçları; EskiĢehir ilini taģkından korumak, EskiĢehir ve Alpu Ovalarının Sulanması ve EskiĢehir in içme-kullanım suyu ihtiyacını karģılamaktır. Porsuk Barajından yapılan son gözlemlere göre; Klorofil Ortalama değeri 42,72 mg/m 3 olup %78 olasılıkla hipertrofik, %36 olasılıkla ötröfik ve %2 olasılıkla mezotrofik olmaktadır. ph değerleri 7-9 arasında değiģmektedir. Porsuk Barajı bugün bir Hipertrofik Göl olup bataklaģmak üzeredir. Porsuk Baraj Gölündeki Amonyak Azotu Dağılımı, Nitrat Azotu Dağılımı, Toplam Fosfat Fosforu Dağılımı ve Klorofil Dağılımı aģağıdaki tablolarda gösterilmiģtir. Eskişehir Bölümü (Porsuk Baraj Çıkışından Sakarya Nehrine Kadar) Bu bölümdeki kirletici parametreler Endüstriyel Atıklar ve Evsel Atıklar olmaktadır. Sarar Giyim Sanayi ve Ticaret A. Ş. Atıkları: Tesis tam kapasite çalıģmamaktadır. Sıvı atıkları, ön çöktürme ve ph ayarlaması yapıldıktan sonra belediye Ģehir kanalizasyonuna verilmektedir. TülomsaşLokomotif Fabrikası Atıkları: Fabrikanın yağ, siyanür gibi atıklar kısmen giderilerek Porsuk Çayına verilmektedir. Eskişehir Şeker Fabrikası Atıkları: Fabrika Ģeker pancarından beyaz Ģeker, melas ve ispirto üretmektedir. Tesiste Ģilempe atıkları kısmen arıtılarak Porsuk Çayına verilmektedir. Ayrıca, ġeker Fabrikasının atık su 6000 m 3 /gün Porsuk Çayına verilmektedir. Eskişehir Belediyesi Mezbaha Atıkları: Tesisin 70 m 3 /gün atığı Porsuk Çayına verilmektedir. Eskişehir 1. Hava İkmal Bakım Merkez Komutanlığı Atıkları: KuruluĢun 0 m 3 /gün atık suyu Porsuk Çayına verilmektedir. Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi Atıkları: Bu bölgede 240 fabrika bulunmaktadır. Arçelik Fabrikası hariç diğer fabrikalarda arıtma tesisi 3

4 bulunmamaktadır. Organize Sanayi Bölgesinin su atıkları ġehir Kanalizasyon sistemine verilmektedir. Beylikova Dersan deri İşleme Sanayi Atıkları: Fabrikadaki katı atıklar kurutulup yakılmaktadır. Sıvı atıklar 100 ton/gün debiyle Porsuğa verilmektedir. Eskişehir Belediyesi Kanalizasyon Atıkları: EskiĢehir de %80 kanalizasyon tamamlanmıģtır. ġehirde iki Arıtma Tesisi bulunmaktadır. ESKĠ Regülatör Arıtma Tesisi ve Alpu Arıtma Tesisi. Eski Regülatör Arıtma Tesisinde Porsuk Barajından gelen su fiziksel çöktürme ile arıtılarak Musluk ġebeke Suyu olarak Ģehre verilmektedir. Alpu Arıtma Tesisinde ise ġehir Kanalziasyon ġebekesi Biyolojik Aktif Yöntemle arıtılmaktadır. Ancak, bu Arıtma Tesisinin verimli çalıģtığı söylenemez. Porsuk Çayı EskiĢehir Bölümü, ortalama BOD yükü, ortalama azot yükü ve ortalama fosfat yükü aģağıdaki grafiklerde gösterilmiģtir. Bu bölümde Porsuk Çayı. Sınıf su olarak görülmektedir. Sonuçlar Kütahya içme ve kullanma suyunu Porsuk Suyundan almaktadır. Porsuk Suyu Kütahya giriģine kadar temiz gelmekte olup ancak Kütahya çıkıģında kirlenmektedir. Kütahya da mevcut Arıtma Sistemi Tesisi verimli çalıģır hale getirilmelidir. Mevcut Porsuk Barajında ise Klorofil-A Parametresi baz alındığında, %8 ötrofik ve %92 hipertrofik olduğu görülmektedir. Bu da Porsuk Barajında bataklaģma sürecinin baģladığını göstermektedir. Porsuk Baraj Gölü EskiĢehir in kullanma suyunu ihtiyacını karģıladığından acilen önlem alınmalıdır. Bunun içinde ötrofikasyonda en önemli parametre olan fosfor yükünün azaltılması gerekmektedir. Ayrıca Kütahya dan gelen azot yüküde ötrofikasyonun artmasına neden olmaktadır. Ayrıca, Kütahya Seramik ve Çini fabrikalarından gelen askıda katı madde yükü Porsuk Barajında çökme yapmaktadır. EskiĢehir Porsuk Suyunu kullanma suyu olarak Ģehir Ģebekesinde kullanmaktadır. Eski Regülatör Arıtma Tesisinde fiziksel arıtma yapılmaktadır. Ancak Porsuk Barajını bataklaģma sürecine girmiģtir. Bu da Kütahya Bölümünde acil tedbirlerin alınmasını gerektirmektedir. Porsuk Çayı hem Kütahya da, hem de EskiĢehir de kirlenmekte ve sonra Sakarya ilinde Sakarya nehrine karıģmaktadır. Acil tedbir olarak, Devlet bazında EskiĢehir, Kütahya ve Sakarya illeri bir araya gelerek Porsuk Su Havzası Projesini hazırlamalı ve uygulamaya koymalıdırlar. 4

5 Tablo-1 Porsuk Çayı Kütahya Bölümünün Yılları Ortalama Değerlerinin Sulama Suyu Kriterlerine Göre Sınıflandırılması ĠSTASYONLAR Ağaçköy Atık Su Art. T. Atık Su Art. T. Felent TÜGSAġ Fb. TÜGSAġ Fb. Ç PARAMETRE S Öncesi S Sonrası S Sonrası S Öncesi S Sonrası S EC(2 C) mho/cm 41 II 2 II 68 II 700 II 64 II 671 II 67 Değ.%Na,3 I,24 I 11,97 I 10,62 I 9,3 I 9,18 I 9,2 SAR 0,2 I 0,19 I 0,49 I 0,44 I 0,37 I 0,37 I 0,3 RSC meg/l -0,61 I -0,7 I -0,34 I -0,61 I -0,8 I -0,64 I -0,7 Klorür (Cl) meg/i 0,2 I 0,24 I 0,63 I 0,69 I 0,4 I 0,43 I 0,4 Sülfat (SO4) meg/i 0,8 I 0,3 I 69 I 0,69 I 0,69 I 0,77 I 0,8 Top.Tuz mg/i 332 II 341 II 406 II 436 II 400 II 421 II 42 Bor (B) mg/i 0,07 I 0,11 I 0,16 I 0,18 I 0,13 I 0,12 I 0,1 Sulama S.Sınıfı C2S1 II C2S1 II C2S1 II C2S1 II C2S1 II C2S1 II C2S Nitrat (NO3) mg/i,21 II,6 II 8,28 II 7,61 II 7,78 II 12,23 III 12,1 Amon. (NH4) mg/i 0,11 I 0,13 I,86 II 4,68 I 3,4 I 4,13 I 4,9 AsBOD mg/i 1,18 I 0,96 I 33,4 II 22,88 I 14,67 I 2,32 II 17,9 Askı.Katı M.mg/I 28 II 31 III 68 V 9 V 76 V 46 V 1 Ph 8 I 8,0 I 7,77 I 7,66 I 7,63 I 7,66 I 7,6 Sıcaklık C 14,8 I 13,6 I 14,9 I 14, I 14,6 I 14,1 I 14, NOT: 7 Ocak 1991 tarih ve sayılı Resmi Gazetede verilen kriterlere göre düzenlenmiģtir.s = Su Sınıflaması I = Çok iyi II = Ġyi III=Kullanılabilir IV = Ġhtiyatla kullanılabilir V= Uygun değil (Zararlı) Tablo-2 Porsuk Baraj Gölü Nitrat Azotu (No3-N) Dağılım Tablosu TARĠH MAYIS 1997 HAZĠRAN 1998 Gözlem Ġst. A C E G J L N Ortalam Ortalam a mg/lt a Numune mg/mkü cinsi p Kompozit 0,4 0,3 0,4 0,4 0,6 0,6 0,9 0,36 3,71 Yüzey 0,3 0,3 0,3 0,4 0,6 0,6 0,9 0, ,86 Orta 0,4 0,3 0,3 0,4 0,4 0,6 0,42 42,00 Dip 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,386 38,71 Kompozit 0,4 0,7 0,4 0,7 0,9 0,9 0,9 0, ,7 Yüzey 0,4 0,6 0,4 0,7 0,9 0,9 0,9 0, ,14 Orta 0,6 0,9 0,7 0,9 0,9 0,9 0,9 0,836 73,71 Dip 0 0,0 0,1 0,1 0,7 0,9 0,7 0,386 38,71 Komp. 0,4 0,2 0,4 0,6 0,7 0,7 0,9 0,14 13,7 Ortalamalar ı

6 ORTALAM A DEĞERLER Yüzey Ortalamalar ı Orta Ortalamalar ı Dip Ortalamalar ı 0,37 0,2 GENEL ORTALAMA 0,37 0,4 0,37 0,6 0,7 0,7 0,9 0,48 47,86 0,6 0,2 0,67 0,67 0,7 0,9 0, ,43 0,1 0,17 0,2 0,3 0,6 0,67 0,6 0, ,7 0,437 0,387 0,437 0,6937 0,7312 0, ,69 69,01 Tablo-3 Porsuk Baraj Gölü Amonyak Azotu (Nh3-N) Dağılım Tablosu TARĠH MAYIS 1997 HAZĠRAN 1998 ORTALAMA DEĞERLER Gözlem Ġst. A C E G J L N Ortalama mg/lt Ortalama mg/mküp Numune cinsi Kompozit 0,4 0,4 0, 0,2 0,2 0,2 1,1 0, ,86 Yüzey 0,4 0, 0,6 0,3 0,2 0,2 1,4 0,43 42,86 Orta 0,6 0, 0,6 0,9 0,3 0,2 0,33 33,33 Dip 1,9 1 1,3 1,3 0, 0,2 1,4 1, ,00 Kompozit 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0, ,43 Yüzey 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0, ,7 Orta 1,3 1,1 1,0 0,6 0,2 0,2 0,2 0, ,86 Dip 2,7 2, 2,2 2,1 1,4 1,2 0,9 1,87 187,14 Komp. 0,27 0,20 0,32 0,17 0,10 0,17 0,62 0, ,14 Yüzey 0,27 0,32 0,30 0,22 0,200 0,2 0,77 0,336 33,71 Orta 0,90 0,82 0,80 0,77 0,27 0,2 0,200 0,89 89,29 Dip 2,300 1,70 1,77 1,7 0,90 0,72 1,10 1, ,7 GENEL ORTALAMA 0,90 0,788 0,82 0,719 0,394 0,338 0,77 0, ,38 6

7 Tablo-4 Porsuk Baraj Gölü Toplum Fosfat Fosforu (Toplam Po4-P) Dağılım Tablosu TARĠH MAYIS 1997 HAZĠRAN 1998 ORTALAMA DEĞERLER Gözlem Ġst. A C E G J L N Ortalama mg/lt Ortalama mg/mküp Numune cinsi Kompozit 0,16 0,1 0,17 0,1 0,42 0,18 0,2 0, ,43 Yüzey 0,12 0,12 0,14 0,14 0,17 0,18 0,2 0, ,00 Orta 0,16 0,13 0,16 0,1 0,16 0,18 0,17 16,67 Dip 0,42 0,16 0,36 0,2 0,18 0,2 0,28 0, ,29 Kompozit 0,06 0,07 0,04 0,04 0,04 0,01 0,01 0,039 38,7 Yüzey 0,04 0,03 0,02 0,04 0,03 0,08 0,1 0,049 48,7 Orta 0,2 0,27 0,24 0,18 0,09 0,01 0,01 0,10 10,00 Dip 0,41 0,4 0,48 0,34 0,31 0,0 0,1 0, ,7 Komp. 0,110 0,110 0,10 0,09 0,230 0,09 0,130 0,12 12,00 Yüzey 0,080 0,07 0,080 0,090 0,100 0,130 0,17 0, ,29 Orta 0,20 0,200 0,200 0,16 0,12 0,09 0,010 0, ,86 Dip 0,41 0,280 0,420 0,29 0,24 0,12 0,190 0, ,43 GENEL ORTALAMA 0,203 0,166 0,201 0,161 0,17 0,111 0,143 0,166 16,77 Tablo- Porsuk Baraj Gölü Klorofil-A Dağılım Tablosu TARĠH Gözlem C E G J L N Ortalama Ortalama A Ġst. mg/lt mg/mküp Ay Yıl Numune cinsi MAYIS 1997 Kompozit 1,63,07 14,68 63,42 18,83 13,68 10,17 71,78 71,78 HAZĠRAN 1998 Kompozit 49,43 86,1 74,99 74,4 74,69 66,3 71,24 71,11 71,11 ORTALAMA mg/mküp 2,3 4,79 44,84 68,98 116,76 110,02 88,21 71,4 71,4 Tablo-6 Porsuk Çayı Baraj Çıkışı Yılı Nh3-N, No2-N, No3-N Ve O-Po4 Değerlerinin Zamana Göre Değişimi BAZ ĠSTASYONLAR PARAMETREL SEMBO ER L Porsu k Baraj Çık. Esenkar a Benzinli k ġeker Çiftliğ i Alp u YeĢildo n Beylikov a Yunusemr e Sazıla r 7

8 PH ph Toplam TDS ÇözünmüĢ Katılar (mg/i) ÇözünmüĢ DO Oksijen (mg/i) Biyokimyasal BOD Oksijen Değeri (mg/i) Kimyasal Oksijen COD Değeri (mg/i) Amonyak Azotu NH3-N (mg/i) Nitrat Azotu NO3-N (mg/i) Orto-Fosfat o-po (mg/i) NOT: Yılları ortalama ölçüm değerleri 4 Eylül 1998 tarih ve sayılı resmi gazetede tablo 1 de verilen Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre kalite kriterleri esas alınarak değerlendirilmiģtir. Sınıf 1: Yüksek kalite Sınıf 2: Az kirlenmiģ Sınıf 3: Kirli su Sınıf 4: Çok kirlenmiģ Tablo-7 Porsuk Çayı Eskişehir Bölümünün Yılları Ortalama Değerlerinin Sulama Suyu Kriterlerine Göre Sınıflandırılması ĠSTASYONLAR Porsuk Ba. Esenkara Benzinlik ġeker Alpu YeĢildon Bey PARAMETRE ÇıkıĢı S S S Çiftliği S S S EC(2 C) mho/cm 83 II 74 II 603 II 997 III 929 III 913 III 92 Değ.%Na 10,6 I 9,71 I 10,3 I 27,81 II 21,72 I 21,83 II 19 SAR 0,41 I 0,37 I 0,4 I 1,2 I 1,11 I 1,11 I 0, RSC meg/l -0,68 I -0,67 I -0,61 I 0,67 I -0,08 I -0,29 I -0, Klorür (Cl) meg/i 0,42 I 0,36 I 0,42 I 1,1 I 1,31 I 1,34 I 1, Sülfat (SO4) meg/i 0,92 I 0,8 I 0,9 I 1,38 I 1,21 I 1,23 I 1, Top.Tuz mg/i 38 II 363 II 373 II 70 III 8 III 3 III 4 Bor (B) mg/i 0,17 I 0,1 I 0,11 I 0,32 I 0,27 I 0,27 I 0, Sulama S.Sınıfı C2S1 II C2S1 II C2S1 II C3S1 III C3S1 III C3S1 III C3 Nitrat (NO3) mg/i 1, I 4,77 I 7,2 II 1,23 I 0,43 I 0,1 I 0 Amon. (NH4) mg/i 1,97 I 0,8 I 0,9 I 18,14 III 10,01 II 8,66 II 9, AsBOD mg/i 2,97 I 3,79 I 3,33 I 98,16 III 40,6 II 36,4 II 34 Askı.Katı M.mg/I 8 I 29 II 197 V 141 V 83 V 83 V 8 8

9 Ph 8,03 I 8,11 I 7,8 I 7,92 I 7,71 I 7,76 I 7, Sıcaklık C 9,6 I 10,3 I 10 I 17,2 I 1,7 I 16,2 I 16 NOT: 7 Ocak 1991 tarih ve sayılı Resmi Gazetede verilen kriterlere göre düzenlenmiģtir. S = Su Sınıflaması, I = Çok iyi, II = Ġyi, III = Kullanılabilir, IV = Ġhtiyatla kullanılabilir, V= Uygun değil (Zararlı) 9