BAHÇE SANATININ TARİHSEL GELİŞİMİ HISTORICAL DEVELOPMENT OF GARDENING ART

Transkript

1 BAHÇE SANATININ TARİHSEL GELİŞİMİ Özgür YERLİ 1, Sertaç KAYA 2 Özet Tarihte ilk bahçe fikirleri, dini felsefe ve mitolojiden etkilenerek ortaya çıkmıştır. Krallar ve aristokratlar için yapılan bahçe sanatı, uygarlığın gelişmişlik düzeyini ortaya koyarken aynı zamanda bir mekân oluşturmada kullanılmıştır. İlerleyen süreçte ise insana ve topluma yönelik bir gelişim göstermiş ve evrensel boyut kazanmıştır. Bu çalışmada, öncelikle geçmişten günümüze toplumların bahçelere olan gereksinimi ve gelişimlerini anlayabilme olanağı bularak, ilk bahçe örneklerinden itibaren tarihi süreç içerisinde bahçe kavramının gelişimiyle birlikte bahçe ve peyzaj sanat akımlarının ortaya çıkması sonucu günümüze etkilerinin ne şekilde yansıdığı amaçlanmıştır. Bu bağlamda literatür taraması yapılarak peyzaj sanat akımları ve tasarım ilkeleri ortaya konulmuştur. Sonuç olarak dünyada farklı dönemlerde ve kültürlerde oluşturulmuş bahçeler arasındaki ilişkileri ve farklılıkları öğrenebilme imkânı bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: peyzaj, akım, tarih, bahçe, sanat Abstract HISTORICAL DEVELOPMENT OF GARDENING ART The first ideas about garden in history have emerged by drawing inspiration from religious philosophy and mythology. Gardening art performed for kings and aristocrats is illustrative of the level of development of the civilization and have at the same time been used in space formation. It the following years it has shown human and social orientation and acquired a universal dimension. This study aims at analysing the development of the concept of garden in a historical process since the first garden examples and analysing the way gardening and landscaping art movements have influenced the modern age. This study will enable us to understand the need for gardens societies have felt up to the present day and the development of these societies. In this context a literature survey has been conducted and landscaping art currents and design principles have been identified. As a result, this study provides an opportunity to learn relationships and differences between gardens designed in various historical periods and by various cultures in the world. Keywords: landscape, current, history, garden, art 1 Yrd. Doç. Dr., Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Türkiye ozguryerli@duzce.edu.tr, ozguryerli@gmail.com 2 Araş. Gör., Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Türkiye sertackaya@duzce.edu.tr

2 GİRİŞ Bahçe kelimesinin kökeni Farsça olup küçük bağ anlamına gelmektedir. Belli bir görsel niteliğe sahip, otsu ve odunsu süs bitkileri, meyve, sebze ve şifalı otların yetiştirildiği; bunun yanı sıra doğanın güzelliği, yeşil dolu özellikleri ve dinlendiriciliğinin insan eli ile denetim altına alındığı toprak parçası olarak da ifade edilmektedir (Demiröz, 2003). Büyük veya küçük ölçekli, çevre ile bütünleşmiş, içe dönük avlular ya da bahçeler, tarihin belli dönemlerinde toplumların yaşam koşulları, ekonomik ve kültürel niteliklerini yansıtan, bulunduğu bölgenin özellikleri doğrultusunda biçimlenmiş mekânlardır (Khabbazi ve Erdoğan, 2012). Çağlar boyunca bahçeler, insanların günlük hayatlarının sıkıntılarından kurtulup, tabiata ait varlıklarla sıkı ilişki kurabilecekleri bir çeşit sığınaklar olmuşlardır. Kutsal kitaplarda cennetin bir bahçe mekânı şeklinde anlatımı, insanların dünyadaki yaşamlarında da birer küçük cennet mekânına sahip olma arzusunun yansıması olarak görülür (Akdoğan, 1974). Kültürler zaman içerisinde değişerek gelişirler. Geçmiş ve gelecek arasında bağlayıcı özelliğe sahip olan kültürlerin değişim süreçlerinin incelenmesi toplumlar hakkında önemli ipuçları verir. Mimari, edebiyat, resim müzik gibi sanat dallarında bu değişimlerin gözlenmesi mümkündür. Ancak konu bahçeler olduğunda bu değişimin izlenmesi zorlaşmaktadır (Turgut, 2012). Bahçe sanatı, diğer birçok güzel sanatlardan farklı olarak, ilk insanların toprak üzerine yerleşmeleri ve onu ekonomik faaliyetlerinin dışında da bir yaşama ortamı olarak düzenleme ihtiyacı duymaları ile başlar (Akdoğan, 1974). Tarihte ilk bahçe fikirleri dini felsefe ve mitoloji ışığında gelişmiştir. Bahçe sanatı ilk çağlarda uygarlık düzeyinin bir ölçüsü niteliği taşıdığı için krallar ve aristokratlar için mekân oluşturmada kullanılmıştır. Daha sonra insana ve topluma yönelik gelişim göstermiş ve evrensel bir nitelik kazanmıştır (Anonim a, 2015). Bilinen ilk bahçe Cennet Bahçesi dir. Yeryüzündeki bahçelerin ilk örneklerinden günümüze kadar cennet bahçesi bir mit (geleneksel olarak yayılan veya toplumun hayal gücü etkisiyle biçim değiştiren alegorik bir anlatımı olan halk hikâyesi) olarak bahçe düşüncesini ve duygusunu sürekli etkilemiştir (Anonim b, 2015). Ortasından dört kollu hayat ırmağının geçtiği, bölümler içinde yeşillikler ve yaşam bollukları olan bir bahçe olarak tasvir edilmiştir (Gürenli, 2010). İnsanların göçebe hayattan yerleşik hayata geçmeleriyle ilk bahçe örnekleri ortaya çıkmıştır. İlk bahçeler genellikle tapınak ve bulvar düzenlemeleri, av parkı, koruluk, meyvelik ve sebzelik şeklinde olmuştur. Tarihte bilinen ilk bahçe örnekleri Mezopotamya, Mısır, İran, Eski Yunan ve Eski Roma uygarlıklarında görülmüştür (Anonim a, 2015). Belgelere göre Eski Mısır ın saray bahçeleri, mezar ve tapınak bahçeleri, ev bahçeleri birer sanat yapıtıdır. Simetrik plan içerisinde ritim ve ölçüden doğan uyum bahçeye hâkimdir. Mısırlılar cennet düşüncesinin de sembolü olarak bahçenin resimlerini mezar duvarlarına işlemişlerdir. Göl-havuz içinde yüzen ördekler, balıklar ve özellikle kutsal nilüfer çiçekleri, ulu ağaçlar, çiçek tarhları ve bahçe köşkleri ile bu bahçeler birer zevk ve eğlence alanıydı. Bunlardan başka; Eski Hindistan, Eski Yunan ve Roma, Bizans bahçeleri ile bahçe sanat tarihi IV. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bunlar arasında bahçe sanatına ve mimariye esin kaynağı olan İslam Bahçe stili de vardır (Gürenli, 2010).

3 Doğa başlangıçtan bu yana güzel sanatlara, edebiyata ve şiirlere ilham kaynağı olmuş, insan-doğa arasındaki ilişkilerdeki değişimler peyzaj tasarım stillerini de doğrudan etkilemiştir. Başlangıçtan bu yana bahçe ve çevre tasarımında ortaya çıkan değişik stillerin orijinleri formalite ve natüralizm akımlarına dayanmaktadır. Formalite ve natüralizm peyzaj tasarımı ve uygulamalarında formal ve doğal stillerin ortaya çıkmasına sebep olan iki zıt ekol olup tarih boyunca insan ihtiyaçlarının ve insanların çevreye karşı davranışlarının göstergeleri olmuştur (Özgüner, 2003). Formal stil yapay elementlerin ve sanatsal yapıların maksimum düzeyde kullanıldığı, geometrik ve üniform çizgilerin baskın ve görünüşte düzenliliğin hâkim olduğu, bitkilendirmede bireyselliğin ve egzotik tür kullanımının yaygın, tasarım ve uygulamada insan etki ve kontrolünün maksimum düzeyde olduğu bir stil olarak tanımlanabilir. Formal stil domestik (evcil) ve seremonial (resmi) olmak üzere iki formda M.Ö yılları arasında Mısır, Asur ve İran da ve Uzakdoğu da gelişmiştir. Daha sonra gelişmesi Eski Yunan da Roma da ve İspanya dan Hindistan a kadar İslamiyet in etkisi altındaki ülkelerde devam etmiştir (Özgüner, 2003). 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa da aristokrat sınıfın hâkimiyeti süresince barok tarzı olarak en parlak dönemini yaşamıştır. Paris yakınlarındaki Versailles Sarayı nın bahçesi bu tarzının günümüzde mevcut en tipik örneklerinden biridir. Kısa bir aradan sonra bu stilin tüm formları 19. Yüzyıl tasarımlarında tekrar ortaya çıkmıştır. Günümüzde özellikle bireysel tercihlerin yansıması olarak şehirlerin kenar mahallelerindeki tek ev ve villalarda, halkın tercihlerinin yansıması olarak da şehir meydan ve parklarında yeniden kendini göstermektedir (Özgüner, 2003). Doğal stilde türlerin çeşitliliği, bitki topluluklarında yapısal karmaşıklık, üniform yapının yokluğu, doğal elementlerin, özellikle doğal türlerin maksimum, yapay elementlerin ve egzotik türlerin minimum kullanımı söz konusu olup tasarım ve uygulamada insan etkisi ve kontrolü minimum düzeydedir (Özgüner 2003). Doğal stillerin ortaya çıkış kaynağı olan natüralizm ekolü ilk olarak kutsal koruluklar ve şiirsel ifadeler olarak Eski İran da ortaya çıkmış, daha sonra İslamiyet in etkisi altındaki ülkelerde, bağımsız olarak Çin de ve ayrıca Ortaçağ ve Rönesans dönemlerinde parçalar halinde Avrupa da görülmüştür (Manning 1991; Özgüner 2003) Farklı dönemlerde ve kültürlerde oluşturulmuş bahçeler sanat akımlarından etkilenmiş ve peyzaj özellikleri bakımından bu bahçelerin bazıları çalışma kapsamında ele alınmıştır. Mısır Bahçe Sanatı Mısır'da bahçeler, papirüslere ya da duvarlara resmedilmiştir. Bu bahçeler genellikle mabet ya da zengin Mısırlılara ait ev bahçeleri olarak bilinmektedir. Bazı kral mezarlarından çıkan belgelerden bir evin çevresinin m. uzunluğunda olduğu anlaşılmaktadır. Bu bahçeler çoğunlukla kare şeklinde olup, içerisinde palmiye, incir ve akasyalar yetiştirilmiştir. Bahçe içinde bir su gösterisi ile çok sayıda havuz bulunmaktadır. Eve yaklaşırken bir kemerli kapı ve bu kapının iki tarafında asma plantasyonları yer almaktadır. Eski Mısır da bahçe içindeki havuzlara su Nil

4 Nehrinden kolaylıkla sağlanabilmektedir. Bu havuzlar rekreasyona olanak tanıyacak şekilde, geniş ve derin inşa edilmekte, hükümdar ve yakınlarının kayıklarla dolaşabileceği ve banyo alabileceği bir niteliğe sahiptir (Karahan, 2005) Akdoğan (1974) da, benzer Mısır Bahçelerinin benzer şekilde formal ve simetrik bir düzene sahip olduklarını ve bahçe planının genel olarak dört köşe olduğunu belirtmektedir. Bahçe mekanının etrafı yüksek duvarlarla çevrelenmiştir. Genellikle küçük bir kapıdan bahçe mekanına geçilmektedir. Çoğunlukla bahçenin ortasında ve bazen iki ucunda dikdörtgen veya T şeklinde bir havuz bulunur. Bahçede bitkilendirme formal bir düzen içindedir. Bahçenin etrafı muntazam aralıklarla dikilmiş olan ağaçlarla çevrelenmiştir. Resim.1. Eski Mısır Bahçesi Tasviri (Anonim c, 2015) İslam Bahçe Sanatı İslam bahçelerinin çok geniş bir coğrafyada örnekleri görülmektedir. Kuran da cennetin, ağaçlarla gölgelendirilmiş, nar ve hurma ağaçlarının bol meyvesiyle süslü fıskiyeli havuzların serinlettiği bir yaşam mekânı olarak tasvir edilmesi, Müslümanların cennete olan özlemlerini yaşadıkları ortama yansıtmalarına sebep olmuştur. İslam bahçelerinde yeşil ve güzel bahçeler saraylar ve ibadethanelerin çevrelerine yapılmış, genelde mermer kaplama havuzlar, çiçek parterleri kullanılmıştır. İslam bahçeleri örnekleri özellikle İspanya, İran ve Hindistan da görülmektedir (Anonim a, 2015). Resim 2'de Alcazar Sarayı Bahçesi yer almaktadır.

5 İtalyan Rönesans Bahçeler Resim.2. Alcazar Sarayı Bahçesi-İspanya (Anonim d, 2015) Rönesans bahçe sanatı Floransa'da başlamış Roma'da zirve noktasına erişmiştir. Floransa'da villalar şehirden uzak manzaraya hâkim tepelere kurulmuştur. Bahçeler oldukça sade, merkezi bir aks etrafında kısmi simetri vardır. Yol kenarlarında heykeller ve süs havuzları yer almıştır. Teras, duvar, basamak gibi mimari öğeler ölçülü ve fonksiyonel olarak kullanılmıştır. Villa Medici (Floransa), Villa Petraia (Florensa), Villa Castello (Milano), Villa Pietra (Floransa), Villa Capponi (Arcetri) dönemin önemli örnekleridir. Roma'da papaların hâkim olduğu bu dönemde kent yeniden inşa edilmiştir. Villa ve bahçelerde gösteriş ön plana çıkmıştır. Bahçelerde heykeller genellikle bitki duvarlarının önlerine sıralanmış, suya hareketlilik kaskatlar ve basamaklarla verilmiştir. Villa Lante, Villa Caprarola, Pitti Sarayı dönemin önemli örnekleridir (Anonim a, 2015). Resim 4'te Pitti Sarayı Bahçesinden bir görünüm verilmiştir.

6 Fransız Barok Bahçeleri Resim.4. Pitti Sarayı Bahçesi-İtalya (Anonim e, 2015) Fransız bahçelerinin gelişimi İtalya bahçelerinden etkilenerek başlamıştır. İtalyanlardan tera, basamak ve suyun farklı kullanışlarını benimsemeye çalışmışlardır. Daha sonra Fransa Gotik esas üzerine Rönesans benzemesi olarak yeni bir mimari geliştirmiş, zarif ve göz alıcı bir stil (barok stili) ortaya çıkmıştır. Barok sanatında süslemelerin ve çiçeklerin ağırlık kazandığı parterler bahçelerde vazgeçilmez bir bütün olarak görülmüştür. Bahçelerde şimşir ve porsuk çalıları değişik formlar içinde kullanılmıştır. Su, fıskiye ve kaskatlarla kullanılmış, heykeller havuzların ayrılmaz bir parçası olmuştur. Vaux-le Vicomte, Versailles sarayları klasik barok stilinin en ünlü saray bahçeleridir (Anonim a, 2015). Resim.5. Versailles Sarayı Bahçesi-Fransa (Anonim f, 2015)

7 Uzak Doğu Bahçe Sanatı Uzakdoğu bahçe sanatının doğuşunda manzara resimlerinin ve dini inanışların rolü çok büyük olmuştur. Uzakdoğu bahçeleri özellikle Çin ve Japonya'da önemli örnekler vermiştir. İkebana (çiçek düzenleme sanatı) ve bonsai (özel tekniklerle ağaçların saksılar içinde budanarak ve bodurlaştırarak büyütülmesi sanatı) (Anonim g, 2015) uzakdoğu bahçelerinde doğmuş ve geliştirilmiş sanatlardır. Çin bahçelerinde zemin döşemesi olarak taş, çakıl ve mozaik kullanılmıştır. Su tesislerinin üzerinde köprüler yer almıştır. Avlular yüksek taş ve duvarlarla çevrilmiştir. Avlunun içinde dikdörtgen havuzlar ve kanallar bulunmaktadır. Bahçelerde meyve ağaçları ve iğne yapraklı bitkiler kullanılmıştır. Kıvrık çatılı sarayları çini bezemeleriyle süslenmiştir. Japon bahçeleri Japon halkının tabiat sevgisinin bir parçası olarak kabul edilmiştir. Japon bahçelerinde su, köprüler, çardaklar, taşlar, bahçe pagodoları, bitkiler ve kaldırım taşları bahçe ögelerini oluşturmaktadır. Taşlar Japon bahçelerinin iskeletini oluşturmuştur. Suyun kullanılmadığı bahçelerde taş ve çakıllar kullanılmıştır. Bahçelerde çardaklar yüksek noktalarda da yer alarak manzaranın görülmesini sağlarlar. Japon bahçelerinde bitkilendirmede tek renklilik hâkimdir. Herdemyeşil bitkiler önemli yer tutar. Tosho bahçesi, Ryoan-ji bahçesi önemli Japon bahçe örneklerindendir. İngiliz Natüralistik Bahçe Sanatı Resim.6. Ryoan-ji tapınak bahçesi-japonya (Anonim h, 2015) Natüralistik akım, Avrupa'da hâkim olan dik açılı yolların, heykellerin ve doğal olmayan biçimler verilmiş ağaçların olduğu Fransız bahçelerine karşı bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Parterler yerine çimle kaplı alanlar ve grup ağaçlar, doğal havuzlar getirilmiştir. Çit engeller ve duvarlar yerine hendekler kurulmuştur. Wiltshire'de bulunan Stourhead Parkı İngiliz bahçelerinin esasını oluşturan manzara bahçesidir. Yuvarlak tepeleri, geniş çim alanları, grup halinde ağaçları, göletlerin bulunduğu ve asimetrik bir düzenlemenin hâkim olduğu bir parktır.

8 Resim.7. Stourhead Parkı (Anonim i, 2015) SONUÇ Bu çalışmada tarihsel süreç içerisinde toplumların kültürleri ve yaşam biçimlerinden doğan, içinde bulunduğu dönemi yansıtan bahçe sanat yaklaşımlarından bazıları ele alınmıştır. İnsanoğlu varolduğu ilk andan itibaren çevresini değiştirme ve dönüştürme çabası içinde olmuştur. Göçebe toplumlardan yerleşik yaşam biçimine geçene kadar insan sürekli içinde yaşadığı ortamı kendine göre biçim vermeye çalışmıştır. Özgüner (2003)'e göre de insan doğa ilişkileri başlangıçtan bu yana sürekli bir değişim içinde olmuş ve bu değişimler tarih boyunca peyzaj tasarımı ve uygulamalarına da yansımıştır. Başlangıçta insanların doğaya karşı soğuk tutumları ve onu kontrol altına almaya çalışma gayretleri bahçe ve çevre tasarımlarının ilk örneklerinde formal stilin ön plana çıkmasını sağlamış, sonraları Romantizm ve Natüralizm akımlarının etkisiyle değişen ilişkiler daha pozitif bir biçim sergilemiş bunun sonucunda da peyzaj tasarımı ve uygulamalarında doğal stiller popüler hale gelmiştir. Sonuç olarak bahçeler, içinde bulundukları, temsil ettikleri dönemlerim sosyal, siyasi yapılanmalarından, kültür ilişkilerinden ve dönemin ihtiyaçlarından etkilenerek ortaya çıkmış ve günümüze kadar adeta evrim geçirmiştir. Tazebay ve Akpınar (2010), bahçe sanatı tarihinin bu bağlamda özellikle tarihçiler ve sosyologlar açısından bir hazine niteliği taşıdığı da belirtmişlerdir. Buna göre, kültürel birikimin yaşam mekânlarını biçimlendirme sürecinde canlı ve cansız materyalin bir arada kullanıldığı ve sosyal boyutunun yanı sıra çevresel ve ekolojik boyutu ile de önemli ip uçlarına sahip bu mekânların konu ile ilgili çok farklı meslek disiplinleri için bilgi kaynağı olduğu da bir gerçektir. Öte yandan; bir topluluğu millet yapan temel unsurlar olan dil, tarihsel geçmiş, birlikte yaşama arzusu ve ortak duyguların paylaşılmasının yanı sıra kültürel birliktir. Bu bağlamda kültürel birikim ve birlikteliğin en önemli göstergelerinden biri olan bahçelerin, tarihsel süreç içindeki

9 kimliği ve genel karakteristiğinin korunarak yaşatılması, gelecek nesillere aktarılması; toplumsal birliktelik ve siyasi açıdan da büyük önem taşımaktadır KAYNAKLAR Akdoğan G Bahçe ve Peyzaj Sanat Tarihi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Ders Kitabı. Anonim a, Erişim tarihi: Anonim b, c81314c Erişim tarihi: Anonim c, y_garden_art_design/egyptian_tombs. Erişim tarihi: Anonim d, aleria/alcazares.jpg. Erişim tarihi: Anonim e, Florenz.jpg. Erişim tarihi: Anonim f France.jpg. Erişim tarihi: Anonim g Erişim tarihi: Anonim h Anonim h. Erişim tarihi: Anonim i Erişim tarihi: Demiröz, Z., Tarihsel Süreç İçinde İslam Bahçe Sanatı Hint-Moğol Bahçeleri Örneği ve İslam Bahçeleri nin Türk Bahçe Sanatı na Etkileri. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Y. Lisans Tezi, 129s, İstanbul. Gürenli E Kentsel Yeşil Alanların (Park ve Bahçelerimizin) Bakım ve Onarım Tekniği Kitabı. Karahan, F Tarih Boyunca Bahçe Sanatının Gelişmesinde Su. Ulusal Su Günleri Eylül, Trabzon.

10 Khabbazi P.A, Erdoğan E., İslam Bahçeleri, Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt / Volume: 9 Sayı / Number: 2, Page: Özgüner H İnsan- Doğa İlişkilerinin Gelişimi ve Peyzaj Tasarımında Doğal Stilin 20. Yüzyılda Önem Kazanmasının Nedenleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri: A, Sayı: 1, Yıl: 2003, ISSN: , Sayfa: Tazebay, İ.ve Akpınar, N Türk Kültüründe Bahçe, Bilig, Yaz 2010, sayı:54, Turgut H., Tarihi Türk Bahçelerinde Havuz Yapıları, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi (ISSN: ), Vol. 1, No. 3, September 2012