Lânetten Hastalığa Miasmadan Mikroba. Prof. Dr. Osman Şadi YENEN 14 Aralık 2011 KMTD Kongresi, Antalya

Transkript

1 Lânetten Hastalığa Miasmadan Mikroba Prof. Dr. Osman Şadi YENEN 14 Aralık 2011 KMTD Kongresi, Antalya

2

3 Köpeklerle 65 Sığırlarla 50 Koyun ve Keçilerle 46 Atlarla 35 Kümes hayvanlarıyla 26

4 İlkel topluluklarda hastalık teorileri(*) Demonik teori Animistik ve amoral Tanrı cezası teorisi Monoteistik ve evrenin ahlak yasalarınca yönetilmesi esasına göre Metafiziksel bilim Herhangi bir doğaüstü gücün etkisine özel bir göndermede bulunmaz; insan yaşamında yıldızların gücünü ön plana çıkartır (*): Winslow C-E A. The Conquest of Epidemic Disease. Princeton University Press 1943 (Reprinted1980 by The University of Wisconsin Press); pp: 1-52

5 Çin tıbbının felsefi temelleri Qi kuramı Qi evreni oluşturan temel maddedir Dağılmış halde ya da yoğunlaşmış halde Evrendeki tüm nesneler Qi nin transformasyonundan oluşur; organik vücuda şeklini veren Qi dir Yin-Qi Yang-Qi Qi nin iki tipinin çeşitli kombinasyonları canlılarda çeşitliliğe neden olur Kötü Qi: insan vücudunu hasarlandıran ve hastalığa neden olan Qi İnsan vücudunda: Savunmacı Qi, Besleyici Qi, Torasik Qi vb. Yin-Yang kuramı Beş element kuramı

6 Çin tıbbının felsefi temelleri Qi kuramı Yin-Yang kuramı Güneş ışığına göre konumlanış Güneşe doğru: Yang; Güneşin aksi yönüne doğru: Yin Zıtların birlikteliği Cennet, güneş, sıcaklık, aydınlık, gündüz, temizlik, hareket, ateş, erkek, ortaya çıkmak: Yang Yeryüzü, ay, soğuk, karanlık, gece, pasaklılık, eylemsizlik, su, kadın/dişi, ölüm: Yin Vücudun yaşamsal etkinlikleri Yin ile Yang ın, zıtlıkları ve birliktelikleri sayesinde, uyumlu işbirliğine bağımlıdır Vücudun işlevsel etkinlikleri Yang a, yaşamsal işlevlerin maddi temeli de Yin e aittir Beş element kuramı

7 Hastalıklar dört patolojik sürecin sonucudur: Yang fazlalılığı, Yin fazlalığı, Yang eksikliği, Yin eksikliği Hastalığa neden olan kötü Qi Yang kötülük: Rüzgar, sıcak, ateş Yin kötülük: Soğuk, kuruluk

8 Çin tıbbının felsefi temelleri Qi kuramı Yin-Yang kuramı Beş element kuramı: Evrendeki her şeyi ve fenomeni ağaç, ateş, yeryüzü, metal ve suyun temel özelliklerine göre beş kategoriye ayırır Beş elementin özellikleri beş zang organıyla beş fu organının fizyolojik işlevlerini açıklar Ağaç: bükülebilir ve düzleştirilebilir Ateş: yukarıya doğru yükselir Yeryüzü: ekilebilir ve hasat alınır Metal: dayanıklıdır Su: aşağıya doğru nemlendirir

9 Beş elemente göre insan vücudu Beş element Ağaç Zang organlar Karaciğer Fu organlar Safra kesesi Duyu organları Gözler Vücut dokuları Beş sıvı Tendonlar Gözyaşı Ateş Kalp İnce barsak Dil Damarlar Ter Yeryüzü Dalak Mide Dudaklar Kaslar Tükürük Metal Akciğerler Kalın barsak Burun Deri ve saçlar Burun akıntısı Su Böbrek İdrar kesesi Kulaklar Kemikler Balgam

10 Akupunktur/Akumoksoloji Zhen Jiu Zhen: iğne kullanarak delmek Jiu: İğneleme noktaları üzerinde Moxa yakmak Moxa: Bir akupunktur noktasını uyarmak üzere deri üzerinde Artemisia vulgaris in kurutulmuş yapraklarının yakılması İğne batırma tedavisi: Eski Mısır, Yunan, Hind, Japon ve Çin de Sadece Çinliler bu iğne ile tedavi uygulamasını geliştirmişler, deneyim biriktirmişler ve kuramsallaştırmışlardır

11 Akupunktur/Akumoksoloji Çinli hekimler yaşam gücü olan Qi nin insan vücudunun damarlarının içerisinde dolaştığına inanıyorlardı Qi nabzının kalitesini vücuttaki birçok nabız noktasında alıyorlar ve tanıda kullanıyorlardı Bu nabız noktalarına iğne batırarak hastalıkları tedavi ediyorlardı

12

13 T'ou-Shen Niang-Niang, the Chinese goddess of smallpox Ma-chen, the god who heals the scars of smallpox. Yuo-boa-long, the Chinese god of recovery from smallpox

14 Eski Hind tıbbı: Ayurveda Ayurveda: Uzun yaşam bilgisi [Ayus: uzun ömür; Veda: bilgi] Yaratıcı tanrı Brahma, her şeyin koruyucusu Daksa Prajapati ye, o da ikiz kutsal hekimler Asvini Kumaras a, o da Tanrıların Kralı Indra ya öğretir. Hastalıklar insanlığı rahatsız etmeye başlayınca himalaya bilgelerinden Bharadvaja İndra ya gider ve Ayurveda bilgisini öğrenir

15 Eski Hind tıbbı: Ayurveda Ayurveda: Vücut evrenin bileşeni olan aynı temel elementlerden oluşmaktadır Yeryüzü (katı kısımlar) Su (sıvılar) Ateş (vücut ısısı) Hava (soluk) Boşluk (İçi boş organların boşluğu) Bu beş temel elementin kombinasyonları vücudun farklılaşmış maddelerini (dhatu) oluştururlar Şilus ya da besleyici sıvı Kan Et Yağ Kemik İlik Semen

16 (Ego ile zihinden/ yüksek zekadan oluşur) (Besin tabakası) (Bilgi organları: Burun, kulaklar, gözler, deri ve dil) (Ruh) The pañca kośa (Enerji tabakası: Beş rüzgardan oluşur) (Caldecott T: 2006)

17 Eski Hind tıbbı: Ayurveda Hastalıklar iki türdür: İçsel ve dışsal Dışsal hastalıklar: yaralanmalar, ısırılmalar, delinmeler, düşmeler, yanıklar vb İçsel hastalıklar: Dışsal olanların dışındaki bütün ötekiler Vücudun maddesini oluşturan ve ona canlılık veren elementlerin normal dengesindeki bozukluklar

18 Çakra sistemi (Ruhsal gelişim ve onun vücut, zeka ve heyacanlara etkileri) Taç çakra Üçüncü göz çakra Boğaz çakra Kalp çakra Sindirim çakra Seks çakra Kök çakra (Caldecott T: 2006)

19 Marma noktaları (Pole S: 2006)

20 Sitalã Mata, the Hindu goddess of smallpox.

21 Askelopios (Tıp tanrısı) Hygieia (Sağlık tanrıçası) Telesphorus (Nekahat tanrısı)

22 Eski Yunan da doğal evren teorilerinin gelişiminin kökleri Filozofların metafizik ve diyalektik tartışmaları Homer ve digerlerinin yarı tarihsel yöntemleri Doğaya yaklaşımdan ve doğa bilgisinden keyfi unsurları elimine etmeye çabalayan hekimler okulu Hastalık ve sağlık kavramları bir bütün olarak fiziksel evren teorileriyle yakın biçimde örtüşmek durumundaydı

23 Hipokrat (İ.Ö /377) Galen (İ.S. 129/ /201) [ Anagni Katedrali, İtalya; 13. YY freski]

24 KAN: Sabah Kırmızı Tatlı Kontinü ateş Kalp Lidyalı ve hipolidyan kişilik Jupiter Gemini Libra Aquarius Hava İLKBAHAR Çocukluk KAN ISLAK KIŞ Yaşlılık FLEGM Su FLEGM: Akşam Beyaz Tuzlu Quotidian ateş Beyin Doryalı ve hipodoryan kişilik Ay Kanser Scorpio Pisces SARI SAFRA: Öğle Sarı Acı Tersiyer ateş Dalak Frigyalı ve hipofrigyan kişilik Mars Aries Leo Sagittarius SICAK Ateş YAZ Gençlik Sanguine Choleric KOLER KURU Phlegmatic Melancholic MELANKOLİ SONBAHAR Olgunluk Yeryüzü SOĞUK KARA SAFRA: Öğleden sonra Siyah Ekşi Quartan ateş Karaciğer Miksolidyan ve hipomiksolidyan kişilik Satürn Taurus Virgo Capricorn

25

26

27 İnsan vücudu kan, flegm, sarı safra ve kara safra içermektedir. Bunlar onun yapılanmasını oluşturan şeylerdir ve onun rahatsızlıklarıyla sağlığına neden olurlar. Sağlık, başlıca, bu yapılandırıcı maddelerin birbirleriyle hem nitelik hem de nicelik bakımından doğru oranda olduğu ve iyi bir karışım oluşturdukları bir durumdur. The human body contains blood, phlegm, yellow bile and black bile. These are the things that make up its constitution and cause its pains and health. Health is primarily that state in which these connstituent substances are in the correct proportion to each other, both in strength and quantity, and are well mixed. Hippocratic Writings. The nature of man 22; Penguin Classics 1978; p: 262

28 Hangi hastalıkların güçlere ve hangilerinin yapılara bağlı olduğunu bilmek gerektiğini de düşünüyorum. Güçler derken vücudun çalışmasını etkileyen humorların yapısındaki değişiklikleri; yapılar derken de vücudun organlarını kastediyorum. I think it should also be known what illnesses are due to forces and what to forms. By forces I mean those changes in the constitution of the humours which affect the working of the body; by forms I mean the organs of the body. Hippocratic Writings. Tradition in medicine 22; Penguin Classics 1978; p: 84

29 Kimi vahşi hayvan saldırısına benzeyen veba sadece birkaç bireyi tutmaz, hatta tüm toplumları bile tahrip edebilir. Havanın karakterinde, onu yanlış yönde sapmaya eğilimli kılan tehlikeli bir değişiklik meydana gelir ve insanlar soluk alıp vermenin zorunluluğu nedeniyle kaçınamadıklarından tehlike ağızdan içeriye bir zehir gibi çekilir. For the plague, like the assault of some wild beast, attacks not only a few individuals but even destroys whole states. A disastrous change in the character of the air making it prone to corruption is brought about; and human beings, since they cannot from the necessity of breathing avoid the peril, draw in the air through the mouth like a poison. Galen. Letter on Theriac to Poison. (In Winslow C-E A. pp: 72)

30 Epidemik hastalık etyolojisi: Klasik konsept (İ.S. 2. YY) Havanın epidemik yapısı Atmosferdeki tehlike iklim ve mevsimle, ölü bedenlerin çürümesinden yükselen kirli havayla (miasmalarla), pis yaşam koşullarıyla ve bataklıklarla, kısmen de astronomik fenomenlerle ilişkilidir. Bireysel yatkınlık Contagion

31 Miasma (zehirli / hastalandırıcı buhar) Contagion (bulaşma / iletilme)

32 Cartoon warning of contagious miasma arising from Central Park lake woodcut, New York.

33 İslâm dünyası İslâmın ortaya çıkma ve gelişme döneminde akdeniz popüler tıbbı egemendi Hastalıklar üstün büyülü güçlere bağlanıyordu (Cinler ) Kuran da tıpla ilgili önemli bir gönderme yoktur (Apdest/temizlik dışında) Yerel uygulamaların yetmediği yerde hadislere başvurulmuştur

34 El-Razi El-Hâvî fi t-tibb (Liber continens) Kitâb l-cederi ve Kitab l- Hasbe (Liber de Pestilentia) Dünyada çiçek ve kızamık hastalığı üzerine yazılmış ilk kitaptır El-Kitabu t Tibbi l Mansûrî (Liber Medicinalis ad Almansorem) El-Razi ( )

35 El-Razi Galen in sorgulanması Menenjitte kan akıtılmasının tedavi edici değeri vardır (Galen haklı ) Sıcak içecekler vücut ısısını artırmazlar (Galen haksız ) El-Razi ( )

36

37

38 İbn-Sina Kitabı Latinceye çevrildikten sonra 6 yüzyıl boyunca Avrupa da standart ders kitabı olmuştur Tüberküloz bulaşıcıdır, su ve toprakla yayılır Sinirler ağrıyı iletir ve kas kasılmasını sinyaller Humorları sorgulamamıştır

39 Contagion Temas yoluyla iletilme contagion düşüncesi en eski düşüncelerden biridir ve hastalık bağlamından köken almamaktadır Isı ve soğukluk gibi fiziksel özelliklerin temas yoluyla iletilebilir olduğu binlerce yıl öncesinin ilkel insanının ilk gözlemlerinden biri olmalıdır Hastalığın iletilebilir olduğuna ilişkin görüşler eski Mısırlılar ve Yahudilerin geleneklerine kadar izlenebilmektedir

40 Contagion Eski Yunan ve Roma döneminde hastalığın temas yoluyla bulaşması düşüncesinin çoğu kaybolmuştur Hipokratik metinlerde bile bugünkü anlamında contagion a kesin bir gönderme yapılmamaktadır Salgınların ortaya çıkışında hastalıklıya ya da onun çıkartılarına dokunmanın rolü, tıp insanlarından önce tarihçiler, filozoflar ve hatta şairler tarafından anlaşılmıştır (Thucydides, Dionysius, Lucretius, Virgil vb.)

41 Contagion Orta Çağ da hüküm süren çok sayıda epidemi ve epizootik gözlem ve yorumlama için fırsatlar yaratmış ve çeşitli enfeksiyon ve contagion doktrinleri ortaya çıkmıştır Temas yoluyla bulaşmaya bu dönemde vurgu yapan yine bir yazar olmuştur: Giovanni Bocaccio ( )

42 Decameron, 1358 Hasta olanların kullanmış olduğu giysiler ya da benzer başka eşyalarına dokunmak hastalığın iletilmesine neden oluyordu. (1. Gün)

43 cito, longe, tarde hızlı git, uzağa git, yavaş dön

44 Contagion 15 ve 16. Yüzyıllardaki sifiliz pandemisi enfeksiyon ve contagion konusundaki bilgilerin ilerlemesini sağlamıştır. Girolamo Fracastoro: Syphilis sive morbus Gallicus De sympathia et ahtipathia rerum / liber unus / De contagione et contagiosus / morbis et curatione / libri III

45 Hieronymus Fracastorius ( )

46 Fracastorius Contagion: bir bireyden diğerine geçen enfeksiyon Tek başına temasla contagion Fomitlerle contagion Uzaktan contagion Fomit: Giysiler, ağaçtan yapılmışlar ve benzeri kendileri zararlı olmayan ancak contagionun orijinal tohumlarını (germ) muhafaza etme yeteneğinde olup bunların başkalarına aktarılmasına neden olanlar

47 Fracastorius Contagion kesinlikle bir şeyden öbür şeye geçen çürümenin benzeridir: onun germleri / tohumları (seminaria) büyük bir aktiviteye sahiptir, güçlü ve visköz bir kombinasyondan oluşmuşlardır ve onlar sadece bir madde değil aynı zamanda hayvansal organizmaya spiritual bir antipatidirler. Contagion is a precisely similar putrefaction which passes from one thing to another: its seminaria have great activity, they are made up of a strong and viscous combination, and they have not only a material but also a spiritual antipathy to the animal organism.

48 Marcus Terentius Varro 75 farklı başlıkta 620 kadar kitap yazmıştır Res Rusticae (Çiftçilik Üzerine) İ.Ö Kimi küçük yaratıklar ciddi hastalıklara neden olurlar

49 Robert Hook 1665 de ünlümicrographia sını yayınladı Şişe mantarıkesitlerinde cellular yapıları tanımladı Fosillerin bir zamanlar bir zamanlar canlıolan yaratıklar ve bitkilerin kalıntıları olduğunu belirledi Robert Hook ( )

50 Anton van Leeuwenhoek ( )

51 Anton van Leeuwenhoek Mikroskopik canlı yaratıkların görünmez dünyasının gerçek kaşifi arasında bütün gözlemlerini mektuplar halinde Royal Society nin yayınladığı Philosophical Transactions a gönderdi 18. mektubunda (1676) su örneklerinde; 39. mektubunda da (1683) kendi dişindeki animalcules leri tanımlıyordu Mikroskoplarını kendi yapıyordu Öldüğünde ardında 247 bitmiş mikroskop ve kendi eliyle yaptığı 419 mercek bırakmıştı!

52 Leeuwenhoek un mikroskopu Leeuwenhoek un çizgileriyle bakteriler (Bulloch W. The History of Bacteriology. Oxford University Press 1938; pp: 24-25)

53 Fermentasyon Alkemistler döneminde fermentasyon sözcüğü günümüzdeki kimyasal reaksiyon ifadesine eşdeğer bir anlam taşıyordu Georg Ernst Stahl ( ) Zymotechnia Fundamentalis (1697) adlı yapıtında üç tür fermentasyon tanımlar Şarap, bira ve ekmeğin fermentasyonu Asetik fermentasyon Çürüme ve bozulma

54 Fermentasyon biyolojik bir olaydır Louis Jacques Thénard de bektaşiüzümünün fermentasyonu sırasında bira mayasına benzeyen çökeltileri fark etti Birbirinden bağımsız 3 araştırmacı de mayaların canlı olduklarına ilişkin özellikleri saptadılar Charles Cagniard-Latour Theodor Schwann Zuckerpils (Saccharomyces) Friedrich Traugott Kützing Theodor Schwann ( )

55 Fermentasyon kimyasal bir olaydır 19.Yüzyılın ilk yarısında kimya büyük hamleler yapmıştı Kimyanın devleri biyolojik süreci reddediyorlardı Jöns Jacob Berzelius Justus Liebig F. Wöhler Jöns Jacob Berzelius ( )

56

57 19. Yüzyıl başlarında Enfeksiyöz hastalıkların etkeninin doğasıyla ilgili üç teori vardı Contagion teorisi Partiküller vücut içerisinde çoğalsalar da cansızdırlar Minik canlı organizmalardır (Animalkülistler) Zimotik teori Enfeksiyöz materyal her hastalığa özgül bir fermentin ya da zyme in bir özelliğidir Miasmatik teori

58 Kendiliğinden oluş (spontaneous generation) Yaşam maddedeki kimi açıklanamayan değişiklikler sayesinde cansız maddeden ortaya çıkar.

59 Kendiliğinden oluş sınamada Francesco Redi, 1688, et-böcek üremesi deneyi [yanlış!] John Needham, 1748, kaynamış koyun buyyonu [doğru!] Lazzaro Spallanzani, Needham ın deneyini yineler [yanlış!] Francesco Redi ( )

60 Francesco Redi nin Deneyi 1688 Sinekler Magotlar Sinekler Et Et Et Kapakla kapatılmış örnek Bezle kapatılmış örnek Açık bırakılmış örnek (Goldstein N: 2011)

61 Louis Pasteur Kimya profesörüve Lille Bilimler Fakültesi Dekanı 1857Fermentasyon üzerine ilk yayını 1860Fermentasyon üzerine çalışmalarınedeniyle Bilimler Akademisi Deneysel Fizyoloji Ödülü 1861Spontan jenerasyon (Kendiliğinden oluşma) üzerine ünlü yayınının yayımlanışı 1861Havasız yaşam üzerine yayını (Goldstein N: 2011)

62

63 Pasteur Doğanın sonsuzluğu içindeki bir su damlasını aldım ve bekliyorum, gözlüyorum, onu sorguya çekiyorum, ondan benim için ilkel yaratığın yeniden başlamasını istemesini diliyorum. Bu ne güzel bir görüntü olacaktı! Bu deneylerin başladığı birkaç yıldan beri, o gene sessiz! Ah! İnsanın üretmek olanağı olmadığı tek şeyi ondan uzaklaştırdım. Çünkü yaşam germdir, germse yaşamın kendisidir. Louis Pasteur ( )

64 Osmanlıda Tıp Osmanlıların teori üretmeyi ve araştırma yoluyla yeni bilgiler edinmeyi amaç edindiklerini gösterir verilere sahip değiliz. Osmanlı dönemine ait Türkçe tıp metinlerinin çoğunda tıbbın felsefesi ve nazariyesinden ziyade mesleğin uygulanmasına ağırlık verilmesi bu yargıyı doğrular yöndedir. Sarı N: 1999

65 Haziran 1886 tarihinde, Pasteur e kuduz aşısı için eğitime gidenler Hüseyin Hüsnü Bey (Yarbay, Veteriner Hekim) 2. Aleksandr Zoeros (Mirliva, Prof. Dr) 3. Hüseyin Remzi Bey (Yarbay, Hekim)

66 Abdülhamid tarafından Pasteur, Koch ve Behring e verilen 1. dereceden Mecidî Nişanı

67 Abdülhamid Pasteur Enstitüsü nün kuruluşu için 800 Lira yardımda bulundu (1886)

68 Günümüz Anadolusu Kızamık: kızamık şekeri Pişik: sünnet Ateşli hastalık: Okunmuş üflenmiş yedi düğümlü ipin vücuda sarılması Romatizmalılar: kiner ağacından yapılmış asa ile dolaşmak Arpacık: örtülen siyah tülbent üzerine yiyecek maddesi konur ve evcil bir köpeğin yemesi sağlanır Karın ağrısı/fıtık: kızdırılmış tellerle dağlama Sarılık: kulak arkası, dil altı, kafa derisi, iki kaşın arası vb yerlerde kesikler (Prof. Dr. Ramazan İnci den, izniyle)