Bu proje, Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir.

Transkript

1 Bu proje, Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir.

2 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ PROJESİ GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ MEHMETÇİK EL KİTABI 1 Ankara, Bu çalışma, Mehmetçik İçin Yurttaşlık Eğitimi (MİYE) Projesi kapsamında Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü Öğretim üyesi Prof. Dr. Hilal Özcebe tarafından hazırlanmış metinden yola çıkılarak Prof. Dr. C. Hakan Aydın, Doç. Dr. Hasan Çalışkan, Doç. Dr. Alper Tolga Kumtepe, Yrd. Doç. Dr. Yasin Özarslan dan oluşan öğretim tasarımı ekibi ile Mu. Alb. Ömer Evran ve Ulş. Bnb. Mehmet Akif Sözüeroğlu tarafından tasarlanmış ve düzenlenmiştir.

3 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 2

4 Önsöz ve Giriş 1. Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesi-1 2. Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesi-2 3. Aile Hayatı ve Ana Çocuk Sağlığı 4. Hastalıklar ve Korunma Özet

5 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ ÖNSÖZ VE GİRİŞ İnsanlar, herhangi bir hastalıktan dolayı önemli ve gerekli olan bir faaliyeti yapamadıkları zaman kendilerini yetersiz ve sağlıksız hissederler. Birçok kişi sağlıklı olmanın önemini hasta olduğu zaman anladığını ifade eder. Oysa kişiler sağlıklı iken sağlığı korumaya ve geliştirmeye yönelik yaşam tarzını benimsemeli ve uygulamalıdırlar. Kişilerin yaşam tarzlarına ilişkin değişiklikleri yapabilmeleri için önce sağlıklı olma konusundaki bilgileri ve duyarlılıkları artırılmalıdır. Bilgi ve duyarlılığın artırılmasından sonra kişiye fiziksel egzersiz yapma, sağlıklı beslenme gibi olumlu sağlık davranışlarının benimsetilmesi gerekir. Ancak kişinin sadece olumlu sağlık davranışlarının geliştirilmesi yeterli değildir, kişinin olumlu bir çevrede yaşamasına ilişkin değişiklikler de yapılmalıdır. Mehmetçik için Yurttaşlık Eğitimi Projesi kapsamında planlanan eğitim etkinliklerinin biri de Genel Sağlık Eğitimi dir. Bu eğitim, şu konuları içermektedir: Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesi-1 Sağlıklı Yaşam- Sağlık, Hastalık ve Korunma Sağlıklı Yaşam Davranışları- Beslenme Sağlıklı Yaşam Davranışları- Hareketli Yaşam (fiziksel aktivite), Uyku ve Dinlenme Sağlıklı Yaşam Davranışları- Kişisel Temizlik (hijyen), Ağız Ve Diş Sağlığı, Güneş Işını Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesi-2 Sağlıklı Yaşam Davranışları- Tütün Kullanımın Önlenmesi Sağlıklı Yaşam Davranışları- Alkol ve Madde Kullanımın Önlenmesi Sağlıklı Yaşam Davranışları- Ruh Sağlığının Korunması Sağlıklı Yaşam Davranışları- Güvenli Davranışlar 4

6 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Aile Hayatı ve Ana Çocuk Sağlığı Çocukluk ve Ergenlik Dönemleri Üreme Sağlığı Hizmetleri Aile Sağlığının Korunması Engelli ve Yaşlı Sağlığı ve Bakımının Önemi Hastalıklar ve Korunma Sağlık Hizmetleri ve Kullanımı Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma Bulaşıcı Olmayan Hastalıklardan Korunma Yaralardan Korunma ve İlk Yardım Genel sağlık konusundaki bu eğitimin sonunda şu becerilere sahip olmanız beklenmektedir: Sağlıklı yaşam ile ilgili temel kavramları açıklamak, Sağlıklı yaşamı destekleyen olumlu yaşam davranışlarını değerlendirmek, Tütün, alkol ve madde kullanımının olumsuz etkilerini açıklamak, Ruh sağlığının korunmasına ilişkin yapılması gerekenleri açıklamak, Yaşam döngüsünde gözlenen değişimleri, özellikleri ve sorunları açıklamak, Üreme sağlığı ile ilgili temel kavramları açıklamak, Aşırı doğurganlık ve aile planlaması ile ilgili temel kavramları açıklamak, Bulaşıcı hastalıklardan korunma ilkelerini ve tedavi yöntemlerini açıklamak, Bulaşıcı olmayan hastalıklardan korunma ilkelerini ve tedavi yöntemlerini açıklamak, Temel ilk yardım uygulamalarını açıklamak, Sağlık kuruluşlarına başvurmada öncelikleri açıklamak. MEHMETÇİK EL KİTABI 5

7 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 1. SAĞLIĞIN KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ-1 Önem Sağlık sadece hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil; fiziksel, sosyal ve ruhsal olarak tam bir iyilik durumudur. Hastalık, herhangi bir nedenle kişinin bedensel, ruhsal ve sosyal olarak bütünlüğünün ve işleyişinin bozulması durumudur. Genellikle sağlıklı iken sağlığın önemi bilinmemekte, hastalıklar ortaya çıktıktan sonra sağlık daha da önemsenmektedir. Sağlıklı olma, insanın yaşam tarzının sağlığını desteklemesinin yanı sıra sağlıklı bir çevrede yaşaması ile sağlanabilir. Hastalıkların oluşmasında rol oynayan etkenlerin çoğu kişilerin davranışlarına ve yaşadıkları çevredeki olumsuz etkenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak, irsi nedenlere bağlı olan bazı hastalıklar da davranış ve çevreye bağlı olmadan oluşabilmektedir. Kişilerin sosyal yapıları ve ekonomik durumları hem davranışlarını hem de yaşam yerlerini etkilemektedir. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda yaşam tarzı ve davranışlara bağlı hastalıklar giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Kişilerin dengesiz ve yetersiz beslenmeleri, hareketsiz yaşam tarzına sahip olmaları, sigara, alkol ve madde kullanmaları, kişisel bakım konusunda bilgi ve beceri eksiklikleri, olumsuz çalışma ortamları ve toplumsal yaşama uyum ile ilgili yaşanan sorunları birçok hastalığın ortaya çıkmasına neden olan etkenlerdir. Erkek ve kadınların yaşam tarzları ve toplumda üstlendikleri roller, farklı hastalıklara sahip olmalarına neden olmaktadır. Hastalıkların engellenmesinde önemli rol oynayan bir diğer konu kişisel bakım ve hijyendir. Kişisel temizlik (hijyen), kişilerin kendi sağlıklarını korudukları ve devam ettirdikleri öz bakım uygulamalarıdır. Kişisel temizlik (hijyen) başlığı altında vücut bakımı ve temizliği, yüz-boyun temizliği, el temizliği, ayak temizliği, kulak temizliği, saçların temizliği, ağız- diş bakımı, 6

8 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ beslenme, tuvalet alışkanlığı ve temizliği ile giyim konuları yer almaktadır. Vücut temizliği sağlıklı olmak, mikroplardan korunmak, vücutta oluşabilen kötü kokuları gidermek, iyi görünmek, vücudu rahatlatmak ve dinlendirmek için gerekmektedir. Temiz olmak kişiye güven ve mutluluk verir. Sorunlar Ülkemizde, yetersiz ve dengesiz beslenme, bir halk sağlığı sorunu olarak değerlendirilmektedir. Çocukluk yaş grubundan başlayan yetersiz ve dengesiz beslenme, ileri yaş grubuna kadar farklı tablolarla seyretmektedir. Beş yaş altında her 10 çocuktan biri yetersiz beslenme sorunu yaşamakta, boy uzunlukları akranlarına göre daha kısa kalmaktadır. Erişkin dönemde ise sorun şişmanlık olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye de 15 yaş üzeri nüfusun üçte birinin fazla kilolu, yedide birinin şişman olduğu bilinmektedir. Beş yaş altında her 10 çocuktan biri yetersiz beslenme sorunu yaşamaktadır. Günümüzde beslenme ile ilişkili olarak fazla kilolu ya da şişman olmak şeker hastalığı, kalp hastalıkları ve diğer bazı hastalıkların yanı sıra kanserler açısından da risk oluşturmaktadır. Toplumun sağlıklı beslenme konusundaki bilgi ve davranışları yetersizdir. Evdeki yiyeceklerin sağlıklı şekilde tüketilmesinde karşılaşılan bilgi eksiği kadar, dengeli beslenme konusunda da bilgi yetersizliği vardır. Bilginin yanı sıra sosyoekonomik eşitsizlikler de dengesiz ve yetersiz beslenmeye neden olmaktadır. Yaşanılan çevrede sağlıklı gıdaların olmaması da bir başka etken olarak yer almaktadır. Ekonomik yetersizliklerle ilişkilendirilen bir diğer sorun da kişisel hijyen konusunda yeterli özenin gösterilmemesidir. İnsanlar yetersiz kaynaklar dolayısıyla vücut temizliği ve ağız-diş bakımını göz ardı edebilmektedir. Ağız ve diş sağlığı bozulmuş kişilerin besinleri çiğ- MEHMETÇİK EL KİTABI 7

9 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ nemesi ve sindirmesi zorlaşabilir. Sağlıksız diş ve diş etleri insanın konuşmasını ve gülmesini zorlaştırmakta, kişinin kendine olan güvenini olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Örneğin diş çürükleri; diş ağrısı, dişetlerinde veya yüzde şişlik, ağız kokusu, yemek yemede ve konuşmada sorunlar ve dişlerde görünüm bozukluğu gibi yakınmalara neden olmaktadır. Türkiye de çocuklar arasında zayıflık, erişkinler arasında ise şişmanlık bir sağlık sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde teknolojinin gelişimi ve giderek daha yaygın hale gelmesi nedeniyle insanlar, daha hareketsiz bir yaşam sürmektedirler. Hareketsiz yaşamın hem beden sağlığı hem de ruh sağlığı açısından olumsuz yönleri bulunmaktadır. Dünyada her yıl yaklaşık 3,2 milyon ölüm, hareketsiz yaşama bağlanmaktadır. Yapılan çalışmalar, genel olarak hareketsiz olan bireylerde ölüm riskinin, haftanın çoğu günü en az 30 dakika egzersiz yapanlara göre %30 daha fazla olduğunu göstermektedir. 8

10 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Çözüm Sağlığın geliştirilmesi için öncelikle sağlıklı yaşam tarzının benimsenmesi gerekmektedir. Sağlıklı yaşam tarzı davranışlarının başında yeterli ve dengeli beslenme ile hareketli yaşam yer almaktadır. Çocukluktan itibaren bu sağlıklı yaşam davranışlarının geliştirilmesi gerekir. İnsanın büyümesi ve gelişmesi, dokularının yenilenmesi ve çalışması, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için gerekli olan gıda öğelerinin yeterli miktarlarda alınması ve vücutta uygun şekilde kullanılması durumuna yeterli ve dengeli beslenme denir. Bu öğelerin herhangi biri alınmadığında veya gereğinden az ya da çok alındığında, büyüme ve gelişme engellenir ve sağlık bozulur. Yeterli ve dengeli beslenen kişilerin hem hastalıklara yakalanma olasılıkları azalır hem de bu kişiler hastalandıklarında daha kolay iyileşirler. Bunun yanı sıra bazı gıda öğelerinin tüketimine özen gösterilmesi, bazı hastalıklardan korunmayı da sağlar. Örneğin, lifli gıdalar, meyve ve sebze tüketiminin artırılması, yüksek kalorili ve hayvansal yağlardan zengin olan gıdaların tüketiminin ise azaltılması, kanserler başta olmak üzere pek çok hastalık açısından koruyucudur. İnsanların ihtiyacı olan proteinler, yağlar, karbonhidratlar, mineraller, vitaminler ve su gıdaların bileşiminde yer almaktadır. Gıdalarımız, yukarıda sıralanan besin öğelerini farklı miktarlarda içerecek şekilde dört ana grup altında toplanır. Grup 1: Süt ve sütten yapılan yiyecekler Grup 2: Et, tavuk, balık, yumurta, kuru nohut, fasulye, mercimek ve bu gıdalardan yapılan ürünler Grup 3: Taze sebze ve meyveler Grup 4: Tahıllar ve tahıllardan yapılan yiyecekler Günlük beslenmede her gruptan gıda bulunmalı ve bunlar ihtiyacımıza uygun miktarlarda tüketilmelidir. Bu koşullar sağlandığında yeterli ve dengeli beslenmemiz söz konusudur. MEHMETÇİK EL KİTABI 9

11 Sağlıklı beslenmenin yanı sıra gıdaların temizliğine dikkat edilmesi, sağlıklı koşullarda satın alınması, pişirilmesi ve sağlıklı koşullarda saklanması da hastalıklarından korunmak için önemlidir. Sağlıklı yaşamın ikinci önemli davranışı olan hareketli yaşam, pek çok farklı şekilde gerçekleştirilebilir. Hareketli bir yaşam evde, okulda, işyerinde, parklarda ve eğlence yerlerinde, kulüpler ve spor alanlarında, bisiklet ve koşu yollarında, dans merkezlerinde sağlanabilir. Yaşamda hareketi arttırmak için mutlaka bir spor salonuna gitmek gerekli değildir. Hareketli yaşam için pek çok seçenek vardır. Daha hareketli bir yaşam için bazı öneriler şunlar olabilir: İşe, okula ya da alışverişe yürüyerek gidip gelmek, Binalarda asansör yerine merdivenleri kullanmak, Akşam yemeğinden sonra, hafta sonları aile üyeleri birlikte yürüyüşe çıkmak, Evde köpek besleniyorsa, her gün onunla birlikte yürüyüşe çıkmak, Bisiklete binmek, Bahçe işleri yapmak, Doğa gezileri yapmak, Şehirdeki park ve bahçelerde yürümek, halka açık spor aletlerini kullanmak. 10

12 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Sağlığın geliştirilmesinde bedenin dinlendirilmesinin de önemi vardır. Çok uzun süre uyuyamayan insanlarda gerginlik, sinirlilik, zamanı bilememe, hayal görme, kekeleme, konuşulanları anlayamama gibi belirtiler ortaya çıkabilmektedir. Uykunun düzenli, yeterli ve uygun ortamda olması gerekir. Kalıtımsal faktörlere bağlı olarak uyku süresi 4-11 saat arasında değişse de genellikle yetişkinler 7-8 saat uyurlar. Bebek ve çocuklar ise daha fazla uyumaktadır. Uykunun hem düzenli hem de yeterli miktarda olması gerekmektedir. Yeterince uyumayan kişiler sağlıklı düşünemez ve karar vermede güçlük çekerler. Uykusuz kişiler derslerine ve işlerine yoğunlaşamazlar. Çok uzun süre uyuyamayan insanlarda gerginlik, sinirlilik, zamanı bilememe, hayal görme, kekeleme, konuşulanları anlayamama gibi belirtiler ortaya çıkabilmektedir. Kaliteli bir uyku için gerekenler: Her gün aynı saatlerde uyumak ve uyanmak Her gün düzenli egzersiz yapmak, (egzersiz uykuya yakın saatlerde yapılmamalıdır). Uyunan yerin sessiz, ne çok sıcak, ne çok soğuk, havalandırılmış ve uyurken karanlık olmasını sağlayarak uyku kalitesini arttırmak, Uyku öncesi gevşemeye yardımcı etkinlikler yapmak, Yatakta televizyon seyretmemek ya da televizyon karşısında uyumamak, Yatakta dakikadan daha fazla uyuyamadan yatılması durumunda kalkmak ve uyku geldiğinde yatağa dönmek, Çok fazla çay, kahve gibi içecekleri tüketmemek. Bunların yanı sıra tütün kullanımı, yatmadan önce alınan alkol, çok tok ya da çok aç olmak ve kilolu olmak da iyi bir uykuyu engellemektedir. Birçok kişi için gündüz uykusu dinlenme, güzelleşme uykusu gibi anlamlara gelir ancak gece uykuya dalmayı ve uyumayı zorlaştırmaktadır. MEHMETÇİK EL KİTABI 11

13 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ Sağlığın korunmasında bir başka önemli konu ise kişisel temizlik kurallarına uymadır. Kişisel temizlik, kişilerin kendi sağlıklarını korudukları ve devam ettirdikleri uygulamalardır. Kişisel temizlik, vücut, yüz-boyun, el, ayak, kulak ve saçların temizliğini, vücut ve ağız-diş bakımını, beslenmeyi, tuvalet alışkanlığı ve temizliğini ve giyim konularını içermektedir. Vücut temizliği için öneriler aşağıda özetlenmiştir: Günlük vücut temizliği için; Eller; Her yemekten önce ve sonra, Gıdalara el sürmeden önce ve sonra, Her tuvaletten önce ve sonra, Kirli eşyalara, paraya, çöplere dokunduktan sonra, Öksürme, hapşırma ve burnu sildikten sonra, Dışarıdan eve gelindiğinde, Hasta kişilerle temas sonrası, Sabah uyanıldığında ve gece yatarken, Hayvanları sevdikten sonra ve Gerekli olduğu diğer her zaman mutlaka su ve sabunla iyice yıkanmalı, durulanmalı ve çok iyi kurulanmalıdır. Haftada en az iki kez ve yaz döneminde daha sık banyo yapılmalıdır. Her banyo sonrası ve yaz aylarında daha sık olmak üzere temiz çamaşır ve kıyafetler giyilmeli, başkasıyla ortak kullanılmamalıdır. Sentetik çamaşırlar yerine pamuklu iç çamaşırları tercih edilmelidir. Çoraplar her gün değiştirilmeli ve ortak kullanılmamalıdır. Cilt temizliği ve saç temizliğine dikkat edilmelidir. Tırnak uçlarının altında birçok mikrop kolayca yerleşip üreyebilir. Tırnakların temizliğine dikkat edilmeli, haftada bir defa düzenli olarak kısaltılmalıdır. Üreme organları kuru ve temiz tutulmalıdır. Tuvaletten sonra mutlaka deri temizliği yapılmalıdır. Tuvalet temizliğinde su ve tuvalet kâğıdı kullanılmalıdır. 12

14 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Tuvaletten çıktıktan sonra eller sabun ve su ile yıkanmalı, havlu ile kurulanmalıdır. Vücut temizliğinde kullanılan diş fırçası, havlu, lif, makas, tıraş aletleri gibi araç gereçler kişiye özel olmalı ve başkası ile ortak kullanılmamalıdır. Diş çürüğü ve diş eti hastalıklardan korunmak için de çocukluk döneminden başlayarak yaşam boyu dikkat edilmesi gereken bazı önemli noktalar bulunmaktadır: Dişler günde iki kez (sabah ve akşam yatarken) fırçalanmalıdır. Dişlerin arasındaki artıkları ve plakları temizlemek için günde en az bir kez diş ipi kullanılmalıdır. Dişlerde çürük olmasa bile düzenli aralıklarla diş hekimi kontrolüne gidilmelidir. Diş hastalıkları tedavisi, diş hekimi dışındaki kişilere yaptırılmamalıdır. Düzenli ve dengeli beslenmeye dikkat edilmelidir. Aşırı şekerli yiyeceklerden ve asitli içeceklerden olabildiğince kaçınılmalı ve yenildiğinde dişler fırçalanmalıdır. Kalsiyum ve D vitamini gibi dişlerin yapısını güçlendiren maddeleri içeren süt gibi besinler tüketilmelidir. Sigara ya da diğer tütün ürünleri dişlerde lekelenmeye neden olduğundan kullanılmamalıdır. Aşırı sıcak ve soğuk gıda ve içecekler peş peşe alınmamalıdır. Sert kabuklu yiyecekler dişlerle kırılmamalıdır. Güneş ışınları insan sağlığına zararlıdır. Cilt renginin koyulaşması ve güneş yanıkları kısa sürede oluşan etkilerindendir. Bu etkiler özellikle açık tenli kişilerde önce kızarıklık, sıcaklık artışı, ağrı ve şişliğe neden olur. Daha sonra soyulma ve cilt renginin koyulaşması ile devam edebileceği gibi tedavi gerektiren ciddi yanıklara da dönüşebilir. Güneş ışınları uzun süre etkilerse deride kalınlaşma, yaşlanma, lekelenmeler, gözde katarakt gelişimi ve kansere neden olur. MEHMETÇİK EL KİTABI 13

15 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ Güneşin zararlı etkilerinden korunmak için: Öğle güneşinden kaçınılmalı Gölgede kalınmalı Şapka ve uygun kıyafetler kullanılmalı Güneş gözlüğü kullanılmalı Güneş kremi kullanılmalı Sağlıklı olmaya ilişkin davranışların yanı sıra kişilerde hastalıklar ortaya çıkmadan önce de korunma yapılabilir (birincil korunma). Aşı olma, aile planlaması yöntemini kullanma bu tür korumaya örnektir. Hastalıkların belirtileri henüz ortaya çıkmadan önce ya da çok hafif olduğu dönemde hastalık tanılarının konması da koruyucu hizmettir (ikincil korunma). Kişilerin hastalıklarına sağlık kontrolleri sırasında erken dönemde tanı konulabilir. Hastalıklara erken dönemde tanı konulması tedavinin başarısını artırmaktadır. Tanısı konulan hastalıkların tedavi ve iyileştirmesi döneminde de koruma yapılabilir (üçüncül korunma). Burada amaç şikâyeti ile başvuran hastanın hastalığının saptanması ve tedavisinin yapılarak hastalığın daha fazla ilerlemesinin önlenmesidir. İyileştirme ise fiziksel ya da ruhsal sağlık sorunu nedeniyle günlük faaliyetlerini yapamaz duruma gelen kişilerin yaşama uyum sağlama sürecinde yapılan yardımdır. Peki, siz sağlığınızı geliştirmek için beslenme ve fizik egzersiz başta olmak üzere, kişisel temizlik ve uyku düzeniniz ile ilgili değerlendirmenizi yaptığınızda, değişiklik yapma gereksinimi hissediyor musunuz? Etrafınızdaki kişilerin sağlıklı beslenme ve daha fazla hareket etmelerini teşvik etmek için neler yapabilirsiniz? Yeterli ve dengeli beslenmek için değişik yaş, cinsiyet ve özel durumlardaki bireylerin enerji ve gıda öğeleri gereksinmeleri birbirinden farklıdır. Sağlıklı bir kişinin gereksinimleri doğrultusunda hangi gıdalardan ne kadar tüketmesi gerektiği bilgisine ulaşması gerekmektedir. Diğer taraftan farklı gereksinimleri olan özel gruplar da bulunmaktadır (gebeler, emzikli kadınlar, bebeklerin, çocuklar, yaşlılar, şeker hastalığı, yüksek tansiyon, 14

16 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ kalp, böbrek, karaciğer hastalıkları gibi hastalıkları olanlar, ilaç kullanan kişiler vb.). Özel sağlık sorunu olan kişilerin sağlıklı beslenmeleri için mutlaka bir sağlık kuruluşuna başvurmaları ve gerekli bilgiyi sağlık çalışanlarından almaları önem taşımaktadır. Yürüyüş, koşma, bisiklet sürme, spor yapma, dans etme gibi pek çok farklı şekilde yapılabilen fizik egzersiz aktiviteleri evde, okulda, işyerinde, parklarda, eğlence yerlerinde, spor alanlarında, bisiklet ve koşu yollarında, dans merkezlerinde gerçekleştirilebilir. Dünya Sağlık Örgütü, haftanın beş günü en az 30 dakika süren ve kalp atım hızını artıran tarzda fiziksel egzersiz önermektedir. Fiziksel egzersiz, sağlığın korunması ve geliştirilmesinde mutlaka yapılması gereken bir faaliyettir. Haftanın beş günü en az 30 dakika süren ve kalp atım hızını artıran tarzda fiziksel egzersiz önerilmektedir. Sonuç Sağlıklı olmak yaşam kalitemizi artırır. Sağlıklı olmak için sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz yapma, uyku ve dinlenmeye gereken önemi verme ile kişisel hijyen davranışlarına sahip olmamız gerekir. Sağlığı pek çok neden etkilemektedir. Hastalık nedeni kişinin yapısına (irsi yapı, metabolizma ya da iç salgılar) bağlı olabilir. Ancak pek çok hastalığın temelinde sosyo-ekonomik nedenler ve yaşanılan çevre yer almaktadır. Eğitim düzeyinin düşüklüğü, işsizlik ve yetersiz gelir gibi birçok sosyal etken, sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Yoksulluktan dolayı yeterli gıdaya ulaşamama, kötü barınma koşulları ve olumsuz yaşam davranışları gibi pek çok neden sağlıksız bir yaşama neden olmaktadır. Sosyo-ekonomik faktörler aynı zamanda sağlık kuruluşlarına başvurmayı ya da tedaviye devamı engelleyebilmektedir. MEHMETÇİK EL KİTABI 15

17 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 2. SAĞLIĞIN KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ-2 Önem Dünyada ve ülkemizde sağlığı olumsuz olarak etkileyebilecek tütün, alkol ve madde (uyuşturucu ve uyarıcı) kullanımı önemli halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmektedir. Farklı nedenlerle başlanan tütün, alkol ve madde kullanımı bağımlılık yapmaktadır. Tütün en fazla ölüme neden olan bağımlılık yapan maddedir. Sigaranın içinde 4000 den fazla sağlığa zararlı madde vardır ve bunların 50 den fazlası kansere neden olur. Tütün kullanımı, ciddi ve öldürücü hastalıklara neden olur. Bunlar arasında akciğer kanseri, kalp hastalığı ve kronik bronşit en başta gelenleridir. Tütün kullanan kişilerin büyük bölümü bu üç hastalık nedeni ile ölmektedir. Tütün kullanımı dünyada her yıl 5 milyon dolayında kişinin ölümüne neden olmaktadır. Toplumda tütün kullanımı azaltılamadığı durumda bu sayının önümüzdeki 20 yıl içinde 8 milyona kadar çıkacağı hesaplanmaktadır. Ülkemizde de tütün kullanımı çok önemli bir halk sağlığı sorunudur. Türkiye de yaklaşık her üç kişiden biri sigara kullanmaktadır. Bu nedenle de her yıl tütün kullanımına bağlı hastalıklardan e yakın kişinin öldüğü bilinmektedir. Türkiye de her yıl yaklaşık kişi tütün kullanımına bağlı olarak ölmektedir. 16

18 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Dünyada alkolün neden olduğu sosyal sorunlar ve sağlık sorunları bir halk sağlığı sorunu olarak tanımlanmaktadır. Alkol kullanım bozukluğu (alkolün kötüye kullanımı) ile ilişkilendirilen hastalık yükünün önemli bir kısmı trafik kazaları, şiddet ve intiharı da içeren yaralanmalardan kaynaklanmaktadır. Dünyada 2004 yılında, yaş arası i genç olmak üzere toplam 2,5 milyon kişinin alkole bağlı nedenlerden yaşamını yitirdiği tahmin edilmektedir. Ülkemizde halen çok önemli bir sorun boyutunda olmamakla beraber, sağlığa zararlı bir davranış olarak bu konuda önlem alınması gerekmektedir. Sağlığı tehdit eden önemli bir diğer konu da madde bağımlılığıdır. Madde bağımlılığı fiziksel kontrolü, değerlendirme ve karar verme yeteneğini azaltmaktadır. Madde bağımlılığı olan kişilerde şiddet davranışları, intihar girişimleri, güvensiz cinsel ilişkiye girme ile kaza ve yaralanmalar daha fazla görülür. Ölüme neden olabilen madde bağımlılığı, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizin gençlerini de tehdit eden önemli bir sorundur. Lise dönemindeki gençlerde madde kullanımı giderek artmaktadır. Ülkemizde bölgelere ve toplumun sosyal özelliklerine göre farklı maddelerin kullanımlarının olduğu bilinmektedir. MEHMETÇİK EL KİTABI 17

19 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ Sorunlar Bağımlılık yapan maddelerin özelliklerine göre farklı sağlık sorunları görülür. Tütün kullanımı, önemli sağlık sorunlarına neden olmaktadır. İnsanda 12 tür kanserin (akciğer ve gırtlak, ağız boşluğu, dil, dudak, yemek borusu, mide, barsak, böbrek ve mesane, pankreas ve rahim kanseri) oluşumda tütün kullanımı etkendir. Bunun yanı sıra çeşitli kalp ve damar hastalıkları, beyin damarlarında tıkanma ve felç, sindirim sisteminin çeşitli hastalıkları gibi çok sayıda hastalığın oluşmasında tütün kullanımının etkisi vardır. Gebelikte sigara kullanımının anne ve bebek sağlığı üzerinde olumsuz etkisi vardır. Sigara gebede düşük riskini artırır, erken doğum eylemine, bebeğin anne karnında ölmesine, bebeklerin yarık dudak ve yarık damaklı doğmasına, bebeğin doğum ağırlığının düşük olmasına ve bebeğin akciğerlerinin yeterince gelişmemesine neden olabilir. Tütün dumanına maruz kalma da sık solunum yolu hastalıkları, astım, çeşitli kalp hastalıkları, kanser gibi hastalıkların oluşmasına neden olmaktadır. Ayrıca gebelerin yanında tütün kullanımı da anne ve bebek sağlığını olumsuz olarak etkilemektedir. İnsanda kanser oluşturan nedenlerin başında tütün kullanımı gelmektedir. Tütün kullanımının başlamasında pek çok neden sıralanmaktadır: Ailenin sosyoekonomik, kültürel ve davranışsal etkisi Arkadaş etkisi Kişinin sosyal ve zihinsel özellikleri Sigara reklamları Sigaraya ulaşılabilirlik 18

20 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Alkol alımı da önemli sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Özellikle alınan alkol miktarının fazla olması durumunda sindirim, dolaşım, bağışıklık, sinir sistemlerinde ve psikolojik sağlıkta olumsuz etkiler ortaya çıkmaktadır. Alkol alımının neden olabileceği bazı sorunlar şunlardır: Gastrit, ülser, akut ve kronik pankreas iltihabı, karaciğerde yağlanma, siroz, koma, Beslenme bozuklukları, vitamin eksikliği ve kansızlık, Kanser riskinde artma (ağız, gırtlak, yemek borusu, yutak, meme, bağırsak, karaciğer) Yüksek tansiyon, kalp hastalığı, beyin kanaması, eller ve bacaklarda uyuşma, ağrı, dengesizlik, felç, Cinsel işlev bozukluğu, Ruhsal olarak uykusuzluk, bellek kaybı, endişe, depresyon, Gebelikte kullanımında bebeğin gelişme geriliği, yarık dudak, kalpdamar hastalıkları ve nörolojik gelişim sorunları. Toplumda önemle üstünde durulması gereken en temel müdahalelerden biri alkollü araç kullanımının önlenmesidir. Alkolün etkisi altında araç kullanmak, hem içiciyi hem de etrafındakileri etkileyen bir sorundur. Madde kullanımı açısından riskli grupların başında yer alan gençler, farklı nedenlerle madde kullanmaya başlamaktadırlar. Bu nedenlerin ilk sıralarında aile ile olan iletişim sorunları ile arkadaş etkisi yer almaktadır. Kişilerin yaşadıkları çevreler ve sahip oldukları olanaklar, madde kullanımını ve kullanılan maddenin türünü etkilemektedir. Ayrıca, madde satıcıları da gençleri hedef grup olarak belirlemektedirler. Gençler yeni şeyleri denemeye meraklı oldukları ve yeni davranışlar edindikleri için madde kullanımını erişkinlerden daha kolay kabul edebilirler. Kişiler, madde kullanımıyla ruhsal ve sosyal sorunlarını çözdüklerini düşünebilirler. Özellikle gençler arasında yasakları deneme isteği, asilik, geleneksel otoriteye karşı gelme, bağımsızlığa duyulan güçlü istek, macera isteği, MEHMETÇİK EL KİTABI 19

21 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ amaçsızlık, boşluk duygusu, kendine güven duygusunun yetersiz olması ya da sorumluluktan kaçma gibi özellikler bu olumsuz davranışın kazanılmasını kolaylaştırmaktadır. Madde kullanımının okul başarısızlığı, iş performansının azalması ve yaşam kalitesinin bozulması ile başlayan etkileri, beslenme şekli ve düzeninin bozulması ve çeşitli hastalıklara kadar ilerler. Madde kullanımı ile beyin hasarı oluşur. Kullanılan dozun giderek artması beyin hasarının artmasına neden olur. Maddenin alınma süresi ve alınan doz miktarı zihinsel kapasitenin daha da azalmasına neden olur. Çözüm En iyi çözüm tütün, alkol ve madde kullanmaya hiç başlamamaktır. Bunun için aile, okul ve toplumda yapılan müdahaleler önemlidir. Toplumdaki her kişinin bu konuda bilgilendirilmesi ve tütün, alkol ve madde kullanması yönünde çevresinden gelen baskılara kişinin karşı koyabilmesinin sağlanması korumada etkilidir. Tütün, alkol ve madde kullanmaya hiç başlamama en iyi çözümdür. Kişilerin aile, okul, medya ve toplumda bu becerileri geliştirmek için desteklenmesi gerekmektedir. Tütün, alkol ve madde bağımlılığından korunmada davranış geliştirme önemlidir. Sağlığın geliştirilmesi ve korunmasına yönelik yaşam tarzını benimsemesi için egzersiz, sağlıklı beslenme, yeterli dinlenme ve uyku gibi davranışların geliştirilmesine olanak veren olumlu çevre ortamları oluşturulmalıdır. Bunun yanı sıra, her bireyin kendi aile hekimi ile sorununu paylaşması, bireyin çözüm yoluna yönlendirilmesini sağlayacaktır. Aile hekimleri, kişilere bağımlılık tedavisi verebilecekleri gibi çözemeyecekleri sorunları uygun sağlık merkezlerine yönlendirmektedirler. 20

22 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Ülkemizde tütün kullanımının bırakılması için sunulan sağlık hizmetlerinden yararlanılabilir. Sağlık hizmetlerinde bireylere ALO 171 Sigara Bırakma Danışma Hattı ve sigara bırakma poliklinikleri ile yardımcı olunmaktadır. Sigara da dahil olmak üzere bağımlılık yapan tüm maddeleri bırakma tedavisi, bu amaçla kurulmuş olan AMATEM tarafından sunulmaktadır. Ayrıca devlet ve üniversite hastanelerinin psikiyatri bölümlerinden özel tedavi hizmeti alınabilmektedir. ALO 171 Sigara Bırakma Danışma Hattı MEHMETÇİK EL KİTABI 21

23 MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ Sadece madde bağımlılığı boyutuyla değil, ruh sağlığının geliştirilmesi boyutuyla da kişinin beden sağlığının gelişmesi sağlanmaktadır. İnsan, ruhsal ve bedensel boyutu ile bir bütündür. Dünya Sağlık Örgütü ruh sağlığını; bireyin kendi yeteneklerinin farkında olduğu, yaşamın normal stresleri ile başa çıkabildiği, üretken bir biçimde çalışabildiği ve yaşadığı topluma katkı sağlayabildiği ruhsal iyilik hâli olarak tanımlamaktadır. Ruh sağlığının korunması ve geliştirilmesi için bireylerin alabileceği bazı önlemler şöyle sıralanabilir: Eğitim, ruh sağlığının korunması ve geliştirilmesinde destekleyici rol oynamaktadır. Kişinin bir işinin olması ve bunu sürdürebiliyor oluşu, ruh sağlığı açısından olumlu bir göstergedir. Sosyal iletişim ve desteğin ruh sağlığını koruyucu olduğu bilinmektedir. Düşünce ve duyguları uygun biçimde ifade etmek, hem kişiyi rahatlatacak, hem de kişiler arası sorunların çözümüne katkı sağlayacaktır. Hayatta olumsuzluklar ya da başarısızlıklar yaşanabilmektedir, ancak olumsuz olaylar yerine olabildiğince olumlu olanlara odaklanmak, stres ve sorunlarla başa çıkmaya çalışmak, başarısızlıklarda ümitsizliğe kapılmamak ve olumlu düşünmeye çalışmak, ruh sağlığını koruyucu yaklaşımlardır. Kişinin kendisine zaman ayırması, boş zamanları değerlendirme faaliyetlerine katılması ya da bir hobi sahibi olması da ruh sağlığını olumlu yönde etkilemektedir. Beden sağlığını korumak, ruh sağlığının korunmasına yardımcı olmaktadır. Bunun tersine sağlıksız davranışlar nedeniyle oluşan uzun süreli bedensel hastalıklar ya da sakatlıklar, kişilerin ruh sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle hastalık ve sakatlıklardan korunmak için sağlıklı bir yaşam tarzı benimsenmeli ve sağlık açısından riskli davranışlardan kaçınılmalıdır. 22

24 GENEL SAĞLIK EĞİTİM MODÜLÜ Sonuç Tütün, alkol ve madde bağımlılığından korunmada sağlıklı olmaya ilişkin davranışları geliştirme önemlidir. Sağlığın geliştirilmesi ve korunmasına yönelik yaşam tarzının benimsenmesi için hareketli yaşam, sağlıklı beslenme, yeterli dinlenme ve uyku gibi olanakları içeren olumlu çevre ortamları da oluşturulmalıdır. Ayrıca aile, okul ve toplumda bireylerin olumlu sağlık davranışlarının geliştirilmesine yönelik müdahalelerin önemi büyüktür. Toplumda bireylerin, özellikle gençlerin bu tür bağımlılıklardan kendilerini korumak için karar verebilme, stres ile baş edebilmeleri, hayır diyebilme ve sağlıklı yaşam davranışlarını edinme becerilerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Çocuk ve gençlerin spor yapmaları, sanatla ilgilenerek kendilerini geliştirmeleri sağlanmalıdır. Çocukların yaşamlarını güvenli ve sağlıklı yaşayabilmeleri için olabildiğince erken yaşlarda okullara gönderilmesi ve okuldaki zorunlu eğitim sürecine katılması sağlanmalıdır. Okullarda verilen eğitimlerin yanı sıra aile içinde de çocukların yaşam becerilerinin geliştirilmesi (karar verebilme, kendi için doğru tercihi yapma, stres ile mücadele edebilme vb.) konusunda anne ve babaların kendilerini geliştirmeleri gerekir. Bireylerin beden sağlığının geliştirilmesinde ruh sağlığının önemi de unutulmamalıdır. İnsan, ruhsal ve bedensel boyutu ile bir bütündür. Ruh sağlığının geliştirilmesi ailede başlar, okulda ve toplumda devam eder. MEHMETÇİK EL KİTABI 23