Turizm Gelirinin hracat çindeki 11,2 24,9 27,5 18,3 19,2 6,5 27,7 37,4 46,1 43,8. Turizm Gelirinin Dı Ticaret Açıını Kapama Payı (%)

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 8 Sayı: 38 Volume: 8 Issue: 38 Haziran 2015 June Issn: TURZM GELRNN TÜRKYE NN MAKROEKONOMK PERFORMANSINA KATKISI: EKONOMETRK BR ÇÖZÜMLEME THE CONTRIBUTION OF TOURISM REVENUES TO TURKEY'S MACRO ECONOMIC PERFORMANCE: AN ECONOMETRIC ANALYSIS Fatma TURAN KOYUNCU Öz Turizm sektörü gerek gelimi gerekse gelimekte olan ülke ekonomilerinde gelir salayıcı faktörlerin baında yer almaktadır. Günümüzde büyük oranda yatırım yapılan ve gelien bir sektör haline gelen turizm, bir ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda kazanç elde etmesini salayan önemli hizmet sektörlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Türkiye sahip olduu corafi, tarihi ve kültürel kaynaklarla turistik bir cazibe merkezidir. Birden fazla turizm faaliyetinin aynı anda yapılabildii bir ülke olan Türkiye, her mevsim ziyaret edilebilen, turizm çeitlilii açısından cazip seçenekler sunan dünyadaki önemli turizm merkezlerinin baında gelmektedir. Türkiye de turizm gelirinin çeitli makroekonomik deikenlerle ilikisini ölçmeye yönelik olarak yapılan bu çalımada dönemine ait turizm geliri ile cari ilemler açıı, büyüme hızı ve reel döviz kuru gibi deikenler arasındaki nedensellik ilikisi ampirik olarak incelenmeye çalıılmıtır. Bu amaçla kısa ve uzun dönemli ilikiler Granger nedensellik analizi ile test edilmitir. Elde edilen sonuçlara göre turizm gelirinden cari ilemler açıına doru tek yönlü, büyüme ile turizm geliri arasında çift yönlü ve turizm gelirinden döviz kuruna doru tek yönlü nedensellik ilikisi saptanmıtır. Jel Kodu: C22, F43, H69, L83 Anahtar Kelimeler: Turizm Geliri, Cari lemler Açıı, Reel Döviz Kuru, Ekonomik Büyüme, Nedensellik Analizi, Türkiye. Abstract The tourism sector in both developed and emerging economies are the top of the income generating factors.today, tourism has become largely invested and growing sector.tourism regarded as one of the important services sectors, a country's economic, social and cultural fields.turkey is a tourist attraction with its geographical, historical and cultural resources. Tourism industry revenue is a major foreign exchange earning item in Turkey's current account.turkey is one of the most important tourism centers in the world, which multiple tourist activities can be done at the same time, which can be visited in any season and offering attractive option in terms of tourism diversity. In this study, examined empirically the causal relationship between tourism revenues and macroeconomic variables such as the current account deficit, growth rate and real exchange rate variables in Turkey the period of For this purpose, short- and long-term relationships have been tested by Granger causality analysis. According the results obtained from tourism revenues to the current account deficit unidirectional, between the growth and tourism revenue bidirectional and from tourism revenue to the foreign currency unidirectional causal relationship has been identified. Jel Code: C22, F43, H69, L83 Keywords:Tourism Revenue, Current Account Deficit, Reel Exchange Rate, Economic Growth, Causality Analysis, Turkey. 1. Giri Turizm, hem gelimi hem de gelimekte olan ülkelerin ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel dinamiklerini olumlu yönde etkileyen ve ülkelerin makroekonomik performansına saladıı katkılar nedeniyle dünyanın en büyük ve en hızlı gelien sektörü konumundadır. Ülkemiz açısından turizm sektörü, milli gelire olan katkısının yanı sıra saladıı döviz kazancı, ödemeler dengesine olan katkısı ve yarattıı istihdam ile büyük bir öneme sahiptir. Günümüzde, teknolojik ilerlemeler, yaam standartlarının iyilemesi, küresellemenin beraberinde getirdii seyahat serbestlii, turizmi dünyanın en hızlı gelien sektörlerinden biri haline getirmitir. Öyle ki, Yrd. Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi, ktisat Fakültesi, ktisat Bölümü, faturan@anadolu.edu.tr

2 dünya turizminde 1980 yılında 280 milyon olan turist sayısı 2000 yılında 698 milyona ulamıtır. Bu rakam 2010 yılında 940 milyon iken, 2013 yılında turist sayısı 2012'ye göre yüzde 5 artarak 1 milyar 87 milyona ulamıtır (UNWTO, 2014). Turizm faaliyetlerindeki bu gelimelerden hareketle ele alınan bu çalıma, Türkiye de turizm geliri ile cari ilemler açıı, büyüme hızı ve reel döviz kuru gibi makroekonomik deikenler arasındaki dorudan ve dolaylı ilikileri ampirik olarak analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu balamda çalımanın ikinci bölümünde,turizm sektörünün geliimi ve ekonomik etkileri incelenmektedir. Turizm gelirinin Türkiye ekonomisi ve dier ülke ekonomileri üzerindeki etkilerini inceleyen çalımaların yer aldıı literatür kısmı üçüncü bölümde yer almaktadır. Çalımanın son bölümünde ise, Türkiye de dönemine ait turizm geliri,, reel döviz kuru ve cari açık arasındaki ilikiler Granger nedensellik analizi ile ekonometrik olarak analiz edilmektedir. 2. Türkiye de Turizm Sektörünün Geliimi ve Ekonomik Etkileri Türkiye de turizm sektörü özellikle 1980 yılından sonra büyük bir gelime göstermi ve günümüzde ülke kalkınmasına önemli katkılar salayan vazgeçilmez temel talardan birisi haline gelmitir. Turizmin Türkiye ekonomisi içindeki bu hızlı yükselii kukusuz 1982 yılında çıkarılan 2634 sayılı Turizmi Tevik Kanunu ile sektörlere salanan yatırım teviklerinin ve mali destein çok önemli bir yeri bulunmaktadır. Tablo 1. Türkiye ye Gelen Toplam Turist Sayısı ve Turizm Geliri ( ) Yıllar Gelen Turist Sayısı (Bin Kii) Turizm Geliri (Milyon $) Kaynak:TUK, Tablo 1 de görülen istatistiki veriler, turizmin Türkiye deki bu hızlı geliimini dorulamaktadır. Türkiye ye 1960 yılından bu yana gelen turist sayısına baktıımızda yıllar itibarıyla sürekli bir artı trendi içinde olduu izlenmektedir yılında 124 bin olan gelen turist sayısı 2010 yılında bin kiiye çıkmı ve 2013 yılında bin kiiye ulamıtır. Türkiye ye gelen turistlerin turizm gelirleri açısından katkıları deerlendirildiinde, 1970 lerde 52 milyon dolar olan turizm geliri1980 lerde 326 milyon dolara ve 1990 larda ise yaklaık on kat artarak milyon dolara çıkmıtır yılına baktıımızda milyon dolar olan turizm geliri yaklaık üç katı kadar artarak 2010 yılında milyon dolara ulamıtır. Turizm geliri de gelen turist sayısı gibi sürekli bir artı trendi içinde olmakla beraber, yıllar itibarıyla artı oranı oldukça dümütür. Buna göre, gelen turist profili açısından bir deerlendirme yapıldıında, gelen turistin az para harcayan ve gelir düzeyi düük ülkelerden gelen turistler olduu sonucuna varılabilmektedir. Turizm potansiyeli bakımından dünyanın en önemli ülkelerinden birisi olarak görülen Türkiye, Dünya Turizm Örgütü'ne (UNWTO) göre ülke sıralamasında turist sayısı bakımından 6. sırada yer almaktadır. Birden fazla turizm faaliyetinin aynı anda yapılabildii bir ülke olan Türkiye, her mevsim ziyaret edilebilen, turizm çeitlilii açısından cazip seçenekler sunan dünyadaki önemli turizm merkezlerinin baında gelmektedir. Turizm gelirinin Türkiye ekonomisinin bazı makroekonomik deikenler içindeki payı Tablo 2 de görülmektedir. Tablo 2. Turizm Gelirinin Bazı Makro Ekonomik Deikenler çindeki Oranı TÜRKYE Turizm Gelirinin GSYH çindeki 0,6 2,1 2,9 3,4 3,7 Payı (%) Turizm Gelirinin hracat çindeki 11,2 24,9 27,5 18,3 19,2 Payı (%) Turizm Gelirinin Dı Ticaret Açıını Kapama Payı (%) 6,5 27,7 37,4 46,1 43,8 Kaynak: TURSAB, Tablo 2 yi incelediimizde Türkiye de turizm gelirinin GSYH içindeki payının giderek artan bir seyir izledii görülmektedir. Zira turizm gelirinin GSYH içindeki payı 1980 yılında 0,6 iken, büyük bir sıçrama yaparak 2012 yılında %3,7 seviyelerine çıkmıtır. Turizm gelirinin ihracat içindeki payı %11,2 den %19,2 seviyesine yükselmitir. Bu yükseli dı ticaret açıını kapama payında da kendini göstermitir. Turizm gelirinin dı ticaret açıını kapama payı yıllar itibariyle sürekli artarak %43,8 olmutur. Bazı dönemlerde gerek terör gerekse ekonomik konjonktür sebebiyle küçük düüler yaansa da genel olarak büyüme trendini devam ettirmitir

3 Türkiye sahip olduu corafi, tarihi ve kültürel kaynaklarından dolayı; klasik tatildediimiz denizkum-güne turizminin yanı sıra, salık turizmi, termal turizm, kültür turizmi, macera turizmi, golf turizmi, inanç turizmi, kongre turizmi ve kı turizmi gibi geni olanaklara sahip bir turistik cazibe merkezidir. Türkiye hem yaz hem de kı aylarına daılabilme özellii gösteren alternatif turizm olanakları açısından son derece zengin bir ülkede konumundadır. Oysa plansız bir gelime içinde yıllardır turizm yalnızca döviz getirici bir öge olarak görüldüünden; tanıtım, pazarlama, yatırım ve tevik alanlarında deniz-kum-güne hedefli kitle turizmi öne çıkarılmıtır. Alternatif turizm olanakları göz ardı edilmitir. Türkiye'nin tarihsel ve kültür üstünlükleri, esiz doal güzellikleri tüm dünyaya unutturulmutur. Nihayet Kültür ve Turizm Bakanlıı, "Türkiye Turizm Stratejisi (2023)" ile turizm sektöründe gerçekletirilmek istenilen hedefleri belirlemitir. Buna göre ülkemizde yaygın olan kıyı turizminin yanı sıra alternatif turizm imkânlarının gelitirilmesiyle, turizm sezonunun tüm yıla yayılması salanacaktır. Böylece uluslararası turizm gelirinden elde edilecek payın artırılması hedeflenmektedir. Gelimi ülkelerde sosyal ve ekonomik gelimelere paralel olarak deien dünya görüü ile birlikte yaam ekli ve kalitesine verilen önem hem artmakta, hem de farklılamaktadır. nsan salıının korunmasında, salıklı bir yaam sürdürülmesinde doal kaynakların kullanılması giderek daha fazla tercih edilmektedir. Bu noktada Türkiye, geleneksel kaplıca ve Türk hamamları ile çada salık ve termal turizm gelimesinde çok iddialı olabilecek bir potansiyele sahiptir.türkiye salık turizminde de, kaliteli ve ekonomik fiyatlar ile salık hizmet sunumunda dünyada en çok tercih edilen ülkeler arasında olup, 2013 yılında salık turizminden 2.5 milyar dolar gelir elde etmitir. Ayrıca Avrupa ülkelerine yakınlıı, dünyanın belli balı ehirlerine kolayca ulaımı ve konferans tesisi zenginlii, toplantı ve kongrelere birinci sınıf mekân konumunda olması, Türkiye de kongre turizmini gelitirmektedir. Türkiye, sahip olduu corafi yapısı, bitki örtüsü, uygun iklimsel özellikler, üstün peyzaj deerleri ve kırsal ögelerin aırlık kazandıı geleneksel yaam biçimi ile macera turizmine, av turizmine, kı turizmine, maaracık ve dacılık sporlarına son derece elverilidir.nanç turizminin gelitirilmesi amacıyla üç semavi dinin -Müslümanlık, Hıristiyanlık, Musevilik- günümüze kadar ulaan önemli ziyaret merkezlerinin çevre düzenlemesi, aydınlatma, ulaım vb gibi açılardan ele alınarak iyiletirilmesi ve tanıtımının yapılarak ziyaretçi sayısının artırılması hedeflenmektedir (Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlıı, 2014). Turizm sektörü bugün dünya ekonomisi içerisinde gelir salayıcı faktörlerin baında yer almaktadır. stihdam yaratma, döviz kazancı salama, hükümete gelir kaynaı olma gibi ülkelerin makroekonomik performansı üzerinde yaratmı olduu olumlu ekonomik etkiler nedeniyle turizm geliri, ekonomisi gelimekte olan ülkeler için göz ardı edilemeyecek kadar önemli olmaktadır (Deer, 2006: 7). Yapılan büyük oranlı yatırımlar turizmi gelien bir sektör haline getirmektedir. Turizm bir ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda kazanım elde etmesini salayan en önemli hizmet sektörlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle turizm potansiyeli bulunan gelimi ve gelimekte olan ülkeler özellikle uluslararası turizm faaliyetlerine aırlık vererek, hem ekonomik gelimelerini hızlandırmak hem de geliri tabana yaymak suretiyle ülkedeki refah düzeyini yükseltmeyi amaçlamaktadırlar (Akta, Kaplan ve Kocaman, 2013: 755). Turizm geliri, cari ilemler hesabındaki uluslararası hizmetler kısmında yer almakta olup ülkeler için önemli bir gelir kalemi niteliindedir. Bu özellii sayesinde turizm geliri, milli gelir artıına ve ülkelerin kalkınmasına katkı salamaktadır. Önemli bir gelir kaynaı olarak kabul edilen turizm ülkelere saladıı döviz gelirleri ile ülkelerin dı ve bütçe açıklarının finansmanına yaptıı katkı bakımımdan büyük öneme sahiptir. Dier taraftan istihdam olanakları yaratarak isizlik probleminin yükünün azaltılmasında da önemli etkilere sahiptir. Turizm faaliyetleri dünya ekonomisinde giderek artan oranlı bir geliim göstermektedir. Turizm geliri, zengin ülkelerden daha fakir ülkelere, gelimilerden gelimekte ve az gelimi ülkelere doru daılımına katkı yaparak ülkeler arasında yakınsamaya da neden olmaktadır. Böylece turizm bölgesel gelimeye de yardımcı olmakta ve bölgesel ekonomik farklılıkların azaltılmasına olanak salamaktadır. Dolayısıyla turizm sektörüne yapılacak yatırımlar, geri kalmı bölgelerin ilerlemesine olumlu yönde etki edebilecektir (Bahar ve Bozkurt, 2010: 255). Hizmet sektörü, turizmi de bünyesinde barındıran emek youn bir sektördür. Sermayenin yetersiz fakat emein youn olarak bulunduu Türkiye gibi gelimekte olan ülkelerde, turizm sektörünün büyümesi, ülkenin milli gelirinin arttırılmasına katkı yapacak bir fırsat olarak görülmektedir. Söz konusu emek youn ülkeler, turizm sektörünün büyümesi ile ülkelerine daha fazla döviz girdisi salayarak istihdam seviyelerini, dolayısıyla da milli gelirlerini arttırmaktadır (Yamak, Tanrıöver ve Güneysu, 2012: 206). Dier taraftan

4 turizm sektörünün balantılı olduu dier sektörler de turizmin gelimesine balı olarak üretimlerini ve dolayısıyla da istihdamlarını artırabilmektedirler. Bu balamda gelimekte olan ülkelerde turizm sektörünün gelimesi tarım, sanayi, ticaret ve hizmetler sektörlerinde de büyüme yaratarak ülke üretiminin artmasını tevik etmektedir. 3.Literatür Aratırması ktisat literatüründe turizm gelirinin gerek Türkiye ekonomisi, gerekse dier ülke ekonomileri üzerindeki etkisini inceleyen çok sayıda çalıma vardır.turizm geliri ve ilikisi üzerine yapılan çalımalardan bazıları, Türkiye ve dier ülkeler için iki ayrı tabloda özetlenmitir. Tablo 3.Turizm Gelirinin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkisini nceleyen Çalımalar Yazarlar Dönem Deikenler Yöntem Temel Bulgular Turizm geliri ve Granger Nedensellik Testi Kırbasve Kasman (2004) Bahar (2006) Turizm geliri ve GSMH Ebütünleme ve VAR Modeli Turizm gelirlerinden ekonomik büyümeye doru tek yönlü iliki tespit edilmitir. Her iki deiken arasında uzun dönemde iki yönlü bir ilikinin varlıı tespit edilmitir. Deer (2006) Turizm geliri, toplam döviz gelirleri, ihracat gelirleri, GSMH daki deiim oranı Özdemir ve Öksüzler (2006) GSMH ve reel döviz kuru, turizm geliri Yavuz (2006) 1992:1-2004:4 GSYH ve turizm geliri Aslan (2008) 1992:1-2007:2 GSMH, uluslararası turizm geliri, reel döviz kuru ve sermaye birikimi SEK ve JohansenEbütünl eme JohansenEbütünl eme ve Vektör Hata Düzeltme Modeli Granger Nedensellik ve TodaYamamotoTe stleri JohansenEbütünl eme vegranger Nedensellik Testleri Kısa dönemde turizm gelirlerinin ekonomik büyümeye etkisi yokken, uzun dönemde anlamlı bir iliki vardır. Hem kısa hem de uzun dönemde turizmden ekonomik büyümeye doru tek yönlü iliki saptanmıtır. Turizm gelirleri ile arasında nedensel iliki yoktur. Ekonomik büyüme ve turizm gelirleri arasında uzun dönemde dolaylı bir iliki vardır. Çetinta ve Bekta (2008) GSYH ve turizm geliri Nedensellik veardl Yöntemi Kısa dönemde herhangi bir iliki yokken, uzun dönemde tek yönlü bir iliki vardır. Kızılgöl ve Erbaykal (2008) 1992:1-2006:2 GSYH ve turizm geliri Toda-Yamamoto Ekonomik büyümeden turizm gelirlerine doru tek yönlü iliki bulunmutur. Katırcıolu(2009) GSYH, gelen turist sayısı ve döviz kuru Sınır Testi ve JohansenEbütünl emetesti Turizm gelirleri ve arasında herhangi bir iliki yoktur. Zortuk (2009) 1990:1-2008:3 GSYH, gelen turistsayısı ve döviz kuru Granger Nedensellik ve Vektör HataDüzeltme Modeli Gelen turist sayısı ve ekonomik büyüme arasında tek yönlü iliki bulunmutur

5 Hepaktan ve Çınar (2010) Arslantürk, Balcılar ve Özdemir (2011) Net turizm geliri, yabancı turist sayısı, büyüme ve dı ödemeler bilançosu GSMH ve turizm geliri Akkemik (2012) Turizm geliri,gsmh elastikiyeti, istihdam ve katma deer Nedensellik Testleri Granger Nedensellik ve Vektör HataDüzeltme Modeli Sektörel SosyalHesaplamal ar Turizm sektörünün dı ticaret üzerinde etkisi varken, büyüme üzerinde herhangi bir etki bulunamamıtır. Deikenler arasındaki nedensel iliki gözlenmemitir. Uluslararası turizmin GSMH elastikiyeti zayıf olmakla beraber katma deer ve istihdam içinde turizm etkisi yetersizdir. Tablo 4.Turizm Gelirinin Dier Ülke Ekonomileri Üzerindeki Etkisini nceleyen Çalımalar Yazarlar Ülke-Dönem Deikenler Yöntem Temel Bulgular Dritsakis (2004) Yunanistan1960: :4 Turizm geliri ve Oh (2005) Kore ( ) Jimenez (2008) Lee ve Chang (2008) Lee ve Chien (2008) Chen, Wei (2009) Belloumi (2010) Schubert, Bridave Risso (2011) spanya ve talya ( ) OECD ülkeleri ve dıında kalan Asya (5), Latin Amerika (11) ve Alt Sahra Afrika (16) ülkeleri ( ) Tayvan ( ) Tayvan ve Güney Kore (1975:1-2007:1) Tunus ( ) Antigua ve Barbuda GSYH ve turizm geliri Yatırımlar/GSYH, nsani sermaye, HükümetHarcamala rı/gsyh, kii baına düen turizm harcamaları GSYH, turizm geliri ve döviz kuru GSYH, turizm geliri ve döviz kuru GSYH, döviz kuru ve turizm geliri GSYH, turizm geliri ve döviz kuru Ekonomik büyüme, turizm geliri ve Ebütünleme ve Granger Nedensellik Analizi VAR Modeli Dinamik PanelVeri Analizi Heterojen PanelEbütünle meanalizi Ebütünleme venedensellik EGARCH- Modeli Ebütünleme ve Granger NedensellikTestl eri EbütünlemeA nalizi Turizm geliri ile arasında güçlü nedensellik ilikisi bulmutur. Uzun dönemde deikenler arasında herhangi bir iliki yoktur. Hem uluslararası hem de yurtiçi turizmin her iki ülkede de üzerinde pozitif etkilere sahiptir. Turizm gelirlerinin üzerindeki etkisi OECD ülkelerinde tek yönlü iken dier ülkelerde çift yönlüdür. Ekonomik büyüme ve turizm arasında çift yönlü iliki belirlenmitir. Tayvan için turizmden ye doru tek yönlü, Güney Kore için ise çift yönlü iliki vardır. Turizm gelirlerinden ye doru tek yönlü iliki saptanmıtır. Artan turizm talebinin yi

6 ( ) döviz kuru artırdıı saptanmıtır. Turizm sektörünün ile ilikisini ortaya koyan yukarıdaki çalımalar incelendiinde; kullanılan yönteme, incelenen ülkeye ve ele alınan döneme göre farklı sonuçlar elde edildii görülmütür.bu tür çelikili sonuçların elde edilmesinin bir dier nedeni de döviz kuru gibi önemli deikenlerin göz ardı edilmesi olabilmektedir. Gerek dünya ülkelerine, gerekse ülkemize yönelik yapılan bilimsel aratırmalar incelendiinde genel olarak ortaya çıkan sonuç, turizm sektöründeki büyümenin yarattıı eklindedir. 4. Veri Seti ve Analiz Sonuçları Turizm geliri ile cari ilemler açıı, büyüme hızı ve reel döviz kuruarasındaki ilikinin varlıı ve yönünün incelendii bu çalımada, turizm geliri, cari ilemler açıı, büyüme hızı ve reel döviz kuru deikenlerinden oluan model aaıdaki gibi tanımlanmıtır. trgel t = ca t + 2 buy t + 3 dvz + u Modelde trgel, turizm gelirini; ca, cari açıkları; buy,büyüme hızını, dvz, reel döviz kurunu ve u hata terimini ifade etmektedir. Modeldeki 1, 2 ve 3 katsayıları sırasıyla cari açık, büyüme hızı ve reel döviz kurununturizm geliri ile ilikisini gösteren parametrelerdir. Çalımada kullanılan deikenler dönemi arasındaki yıllık verilerden olumaktadır. Modelde kullanılan bütün deikenler Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Elektronik Veri Daıtım Sistemi nden (TCMB-EVDS) temin edilmitir. Ekonometrik testler Eviews 7 paket programı kullanılarak yapılmıtır. Tablo 5. Deikenlerin Tanımları Deikenler Açıklama trgel Turizm Geliri ((Milyon $)) ca Cari lemler Açıı((Milyon $)) buy Büyüme Hızı (GSYH yıllık %) dvz Reel Döviz Kuru (1995=100) Modelde yer alan buy deikenigayri safi yurt içi hasılanın yıllık büyüme oranı olarak hesaplanmıtır. Reel döviz kuru deikeni ise TUFE bazlıreel efektif döviz kuru (1995=100) serisinden olumaktadır. Turizm geliri ve reel döviz kuru serilerinin logaritmaları alınmıtır. Cari ilemler açıı serisi negatif deerler ihtiva ettii için ve büyüme hızı serisi de yıllık büyüme oranlarından olutuu için logaritmaları hesaplanmamıtır.deikenlerin önünde yer alan L ilgili deikenin logaritmasının alındıını göstermektedir. 4.1 Birim Kök Testi Zaman serileriyle yapılan regresyon analizlerinin ekonometrik olarak anlamlı olabilmesi için serilerin duraan olması gerekmektedir. Zaman serilerinde birim kökün varlıı serilerin duraan olmadıı anlamına gelmektedir (Gujarati, 1999: 720). Granger ve Newbold (1974) e göre duraan olmayan serilerle yapılan analizlerde sahte regresyon görülmekte ve güvenilir olmayan çelikili sonuçların elde edilmesine neden olmaktadır. Yani duraan olmayan serilerle yapılan regresyon analizi, deikenler arasındaki gerçek ilikiyi yansıtmamaktadır. Bu nedenle öncelikle deikenlerin duraan olup olmadıklarına bakılmalıdır. Bu çalımada serilerin duraanlıını test etmek ve kaçıncı dereceden duraan olduklarını belirlemek amacıyla ADF ve PP birim kök testleri uygulanmıtır. ADF birim kök testi oto korelasyon sorununu ortadan kaldırmaktadır. PP testi ise oto korelasyonun giderilmesinde parametrik olmayan bir düzeltme uygulayarak hata terimlerinin deien varyansa sahip olması durumunda bile geçerli olmaktadır(barkoulas ve Baum, 1997: 8). Tablo 6: ADF Birim Kök Testi Sonuçları Deikenler Test statistii Kritik Deer (%1) Olasılık Sonuç Ltrgel (0) Ltrgel (0) I(1) ca (2) ca (1) I(1) buy (4) buy (1) I(1) Ldvz (0) Ldvz (0) I(1) Parantez içindeki deerler optimal gecikme uzunluklarını vermektedir. Hatalar arasındaki otokorelasyon sorununu gideren optimal gecikme uzunlukları Schwarz Bilgi kriterine (SIC- SchwarzInfoCriterion) göre belirlenmi ve maksimum gecikme 11 olarak alınmıtır. Buna göre en küçük SIC deerini veren gecikme, uygun gecikme olarak belirlenmitir. MacKinnon kritik deerleri kullanılmıtır

7 simgesi ilk fark operatörünü göstermektedir. Tablo 7: PP Birim Kök Testi Sonuçları Deikenler Test statistii Kritik Deer (%1) Olasılık Sonuç Ltrgel (9) Ltrgel (31) I(1) ca (3) ca (31) I(1) buy (6) buy (13) I(1) Ldvz (1) Ldvz (3) I(1) Parantez içindeki deerler bant geniliklerini göstermektedir. Bant geniliklerinin belirlenmesinde Newey-West kriteri kullanılmıtır. MacKinnon kritik deerleri kullanılmıtır. simgesi ilk fark operatörünü göstermektedir. Hesaplanan test istatistii, MacKinnon kritik deerleri ile karılatırılarak serinin duraan olup olmadıına karar verilir. Bu ekilde hesaplanan test istatistiinin mutlak deeri, çeitli anlam düzeylerinde MacKinnon kritik deerinin mutlak deerinden küçükse serinin duraan olmadıı, büyük ise serinin duraan olduu sonucuna varılır (Tarı, 2005: 395; Yılmaz ve Akıncı, 2011: 369) Buna göre Tablo 6 ve 7 de yer alan ADF ve PP birim kök testi sonuçlarına göre,serilerin düzey deerlerinde birim köke sahip olduklarından dolayı duraan olmadıklarını, birinci farkları alındıında duraan hale geldiklerini göstermektedir. Serilerin hepsi aynı dereceden I(1) düzeyinde duraandır. Bu sonuç; turizm geliri ile cari ilemler açıı, büyüme hızı ve reel döviz kuru arasında uzun dönemli bir ilikinin olabileceini ve ebütünleme analizinin yapılabileceini göstermektedir Ebütünleme Testi Birim kök testleri sonucunda deikenlerin aynı dereceden duraan oldukları belirlendikten sonra, deikenler arasındaki uzun dönem ilikisi Johansenebütünleme testiyle aratırılmıtır (Johansen ve Juselius, 1990: 170). Tablo 8.JohansenEbütünleme Testi Sonuçları H0 λtrace %5 λmax %5 Özdeer r = r r r Trace (iz) ve max. özdeer testlerine göre % 5 anlam düzeyinde ebütünleik vektör bulunmamaktadır. Tablo 8 de Trace (iz) ve maksimum özdeer testi sonuçları göz önüne alındıında, %5 anlam düzeyinde Trace testi ve maksimum özdeer testi istatistik deerleri tablo kritik deerlerinden küçük olduu için seriler arasında ebütünleme olmadıı sonucuna varılır VAR Modeli VAR modeli tahmin edilirken dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta kullanılacak gecikmenin uzunluudur. Gecikmeler olduundan uzun belirlendiinde, deikenler gerçekte olduklarından daha yüksek deerler alacak, buna balı olarak da aırı parametreleme sorunu ortaya çıkacaktır (Katos ve dierleri, 2000: 300). Bir zaman dönemine ait gözlemler, gelecee ait dier zaman dönemlerine taındıkları zaman otokorelasyon sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, gecikme sayısı belirlenirken otokorelasyon sorununun olmadıı gecikme sayısının seçilmesi gerekmektedir (Vogelvang, 2003: 119). AIC, SC, HQ ve FPE vb. kriterler kullanılarak saptanan optimal gecikme uzunluunun belirlendii Tablo 9 da yer alan (*) iareti ilgili gecikmenin uygun olduunu ifade etmektedir. Buna göre LR, FPE, AIC ve HQ deerlerinin aynı yönde olduu ve 2 gecikme için minimum deer verdii görülmektedir. Tablo 9: VAR Modeli için Uygun Gecikme Uzunluunun Belirlenmesi Lag LogL LR FPE AIC SC HQ NA * * * * *

8 Kriterler tarafından belirlenen uygun gecikme uzunluunu göstermektedir. FPE (Final PredictionError); Son Tahmin Hata Kriterini, AIC (Akaike Information Criterion); Akaike Bilgi Kriterini, SC (Schwarz Information Criterion); Schwarz Kriterini, HQ (HannanQuin Information Criterion); Hannan-Quin Bilgi Kriterini göstermektedir. Tahmin edilen VAR modelinin uygunluunu aratırmak amacıyla otokorelasyon ve duraanlık sınamaları yapılmıtır. Otokorelasyon sınaması için Lagrange Çarpan testinden faydalanılmı ve modelin duraan olup olmadıını aratırmak içinotoregresif Birim Kök testi kullanılmıtır. Tablo 10: Lagrange Çarpan Testi ile Otokorelasyon Sınaması Gecikme LM statistii Olasılık Artık terimlerin otokorelasyon sorunu taıyıp taımadıını belirlemek için Tablo 10 da sonuçları yer alan olasılık deeri 12. gecikmeye kadar anlam düzeyi olan %5 ten büyük deerler aldıından, tüm gecikmeler için tahmin edilen modelin artık terimlerinde otokorelasyon sorunu olmadıı ortaya çıkmıtır. Tahmin edilen modelin duraanlıını sınanmak amacıyla yapılan otoregresif birim kök testine göre modele ait AR karakteristik polinomunun ters köklerinin birim çember içerisinde yer alması gerekir. Buna göre AR ters köklerinin hepsi birim çemberin içerisinde ise sistem duraan ya da istikrarlı, en az bir tanesi birim çemberin üzerinde veya dıında ise sistem duraan olmamaktadır EKL 1.OTOREGRESF BRM KÖK TEST ekil 1 de ters köklerin hepsinin birim çemberin içinde yer alması, kurulan VAR modelinin istikrar koulunu saladıını göstermektedir Nedensellik Testi Ebütünleme sonuçları deikenler arasındaki uzun dönemli ilikinin varlıını bildirmekle birlikte, bu ilikinin yönü hakkında herhangi bir açıklama yapmamaktadır. Zira deikenler arasındaki uzun dönemli ilikinin varlıının ve yönünün bilinmesi politika yapıcıları için çok önemli bir bulgudur (Koyuncu, 2010: 59). Deikenler arasındaki ilikinin yönü Granger nedensellik testi yardımıyla belirlenecektir (Granger,1969: 427). Granger nedensellik testi, analize konu olan serilerinin duraan olduu varsayımına dayanır. Yani bu testin geçerli olabilmesi için serilerin e bütünleikolmamaları gerekmektedir. Eer seriler e bütünleik olursa, standart Grangernedensellik testi geçerli olmayacaktır. Bu durumda, standart Granger nedensellik testi yerine Hata Düzeltme GelitirilmiGrangernedensellik testi yapılacaktır.seriler arasındaki sebep sonuç ilikisini irdelemek için uygulanan standart Granger nedensellik testi sonuçları Tablo 11 de görülmektedir. Tablo 11. Granger Nedensellik Testi Sonuçları Sıfır Hipotezi (H0) Olasılık Sonuç

9 buy, Ltrgel nıngranger nedeni deildir * buy Ltrgel Ltrgel, buy ningranger nedeni deildir * Ltrgel buy Ldvz, Ltrgel ningranger nedeni deildir Ltrgel, Ldvz nungranger nedeni deildir * Ltrgel Ldvz ca, Ltrgel nıngranger nedeni deildir Ltrgel, ca nıngranger nedeni deildir * Ltrgel ca Granger nedenselliinin varlıını ifade etmektedir. Nedensellik sonuçlarına göre,turizm gelirinden ye ve den turizm gelirine doru çift yönlü bir nedenselliin olduu görülmektedir. Turizm gelirindeki artılar Türkiye nin sine olumlu yönde katkı salarken, de turizm sektörünü harekete geçirmektedir.türkiye deki ekonomik geliim ve büyüme olgusu turizm sektörünü tevik ederek turizm gelirinin artmasına neden olmaktadır. Turizm gelirinden döviz kuruna olan nedensellik etkisi, turizm gelirinin ülkeyeönemli döviz girdisi saladıını göstermektedir. Ayrıca turizm gelirinden cari ilemler açıına olan nedensellik etkisi de, turizm gelirlerinin cari ilemler hesaplarında önemli bir döviz getirici kalemi olduunun göstergesidir. O halde; turizm sektöründen elde edilen uluslararası döviz gelirleri, ülkelerin mevcut bütçe açıklarını finanse etmeye dolayısıyla da milli gelirlerini arttırmaya yardımcı olmaktadır. Sonuç Turizm sektörü, hem yeni iolanakları salaması hem de döviz kazandırıcı etkisinden dolayı çok sayıda ülkenin ilgi odaı haline gelmitir. Literatürde ülkelerin turizm ile ilgili gelimeleri, genel olarak iki gösterge ile belirlenmektedir. Bunlar gelen turist sayısı ve turizm geliridir. Her iki sıralama ölçütüne göre de Türkiye ilk on ülke arasına girmektedir.turizm bata gelimekte olan ülkeler olmak üzere, turizm potansiyeline sahip birçok ülkede; istihdama, gelir düzeyine, dı-iç borç yükünün hafiflemesine, ödemeler dengesine ve sonuçta ülke insanın refah düzeyinin yükselmesine önemli ölçüde katkı salamaktadır. Türkiye klasik tatil turizmi, salık turizmi, termal turizm, kültürel turizm, macera turizmi ve doa turizmi gibi geni olanaklara sahiptir. Bu nedenle hem yaz hem de kı aylarına daılabilme özellii gösteren, alternatif turizm olanakları açısından son derece zengin bir ülkede konumunda olan Türkiye de daha fazla turizm geliri elde edebilmek için turizme yapılacak yatırımların arttırılması gerekmektedir. Zira gelien turizm sektörü bir ülkenin cari açıının dengelenmesinde, gelir yaratılmasında dolayısıyla ülke döviz gelirinin arttırılmasında, balantılı olduu dier sektörlerin hareketlenmesinin salanmasında, altyapı ve üstyapı yatırımlarının arttırılmasında ve en önemlisi istihdama katkıda bulunmasında önemli etkilere sahiptir. Bu çalımada, dünya turizmi içinde önemli bir yere sahip olan Türkiye turizminin uluslararası turizmden elde ettii gelirin, Türkiye de, cari açık ve reel döviz kurudeikenleri arasındakiilikiincelenmitir. ADF ve PP birim kök testi sonuçlarına göre serilerin düzey deerlerinde duraan olmadıkları, birinci farkları alınarak I(1) düzeyinde duraan hale geldikleri görülmütür. Ebütünleme sonuçları dorultusunda ebütünleik vektör elde edilmemitir.granger nedensellik analizi sonuçları ve turizm geliri arasında çift yönlübir ilikinin mevcut olduunu göstermektedir. Buna göre turizm geliri ye katkı salarken; de turizmin geliiminitevik ettii sonucuna varılmıtır. Bu sonuca göre, Türkiye nin daha fazla turizm geliri elde edebilmesi için istikrarlı ve sürdürülebilir büyüme hızını yakalaması gerektii söylenebilir. Ayrıca Türkiye nin, turizm sektörüne yaptıı kamu yatırım ve teviklerinin isabetli bir politika seçenei olduu ortaya çıkmıtır.zira turizm sektörüne yapılan bu yatırımlar daha fazla turistin gelmesiyle turizmden salanan gelirin artmasına neden olacaktır. KAYNAKÇA AKKEMK, K. Ali (2012). AssessingtheImportance of International TourismfortheTurkishEconomy: A Social Accounting Matrix Analysis, Tourism Management, 33, p AKTA, A.Rıza, FatihKAPLAN ve Seyfettin KOCAMAN (2013). Turizm ile Ekonomik Büyüme Arasındaki liki: Akdeniz Ülkeleri Üzerine Bir Panel Veri Analizi,International Conference on EurasianEconomies, p ARSLANTÜRK, Yalçın, MehmetBALCILARve Z. AbidinÖZDEMR (2011). Time- VaryingLinkagesBetweenTourismReceiptsandEconomicGrowth in a Small Open Economy, EconomicModelling, 28, p ASLAN, Alper (2008). Türkiye de Ekonomik Büyüme ve Turizm likisi Üzerine EkonometrikAnaliz, Münich Personel Repec Archive Paper, 10611, Posted 19. BELLOUMI, Mounir(2010). TheRelationshipbetweenTourismReceipts, Real EffectiveExchange Rate andeconomicgrowth in Tunisia, International Journal of TourismResearch, 12, p BAHAR, Ozan (2006). Turizm Sektörünün Türkiye nin Ekonomik Büyümesi Üzerindeki Etkisi: VAR Analizi Yaklaımı, Celal Bayar Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, Yönetim ve Ekonomi, 13, s BAHAR, Ozan ve Kurtulu BOZKURT (2010). Gelimekte Olan Ülkelerde Turizm-Ekonomik Büyüme likisi: Dinamik Panel Veri Analizi, Anatolia: Turizm Aratırmaları Dergisi, 21,(2), (Güz), s

10 CHEN, C.F. ve S. Z.Chiou WEI (2009). Tourism Expansion, TourismUncertaintyandEconomicGrowth: New EvidencefromTaiwanKorea, TourismManagement, 30, p ÇETNTA, Hakan ve ÇetinBEKTA (2008). Türkiye de Turizm ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Kısa ve Uzun Dönemli likiler,anatoliaturizm Aratırmaları Dergisi, 19 (1), s.1-8. DEER, M. Kemal (2006). Turizme ve hracata Dayalı Büyüme: Türkiye Deneyimi, Atatürk Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 20, s DICKEY David. A. vewayne. A. FULLER (1981). LikelihoodRatioStatisticsforAutoregressiveTime Series with a UnitRoot, Econometrica, 49(4). DRITSAKIS,Nikolaos (2004). Cointegrationanalysis of Germanand British TourismdemandforGreece, Tourism Management, 25, p Eviews 7 userguide. (1995). GRANGER, Clive W.J. (1969). InvestigatingCausalRelationsbyEconometricModelsand Cross-SpectralMethods, Econometrica, Vol.37 (8), No.3. GUJARATI,Damodar N. (2006).Temel Ekonometri, Çeviren: Ü. enesen ve G.G. enesen, Dördüncü Baskı, stanbul, p.706. HEPAKTAN, C.Erdem ve Serkan ÇINAR (2010). Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkileri, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 8(2), s IIK, Cem (2009). Yabancı Ziyaretçi Harcamalarının Ekonomik Büyümeye Etkisi ( ), Turizm Aratırmaları Dergisi, 20(2), s JIMENEZ, I. Cortes (2008). WhichType of TourismMatterstotheRegionalEconomicGrowth? TheCases of SpainandItaly, International Journal of TourismResearch, No:10, p JOHANSEN Stefan ve KatarinaJUSELIUS(1990). Maximum LikelihoodEstimationandInference on Cointegration- with Applications tothedemandfor Money, Oxford Bulletin of EconomicsansStatistics, Vol.52, No.2, p KATIRCIOLU, S.Turan (2009). Revisitingthetourism-led-growthhypothesisforTurkeyusingthebounds test andjohansenapproachforcointegration, Tourism Management, 30, p KATOS, Anastasios, KevinLAWLER&Hamid SEDDIGHI(2000).Econometrics: APracticalApproach. London: Taylor and Francis Group, Routledge. KIZILGÖL, Özlem ve Erman ERBAYKAL (2008). Türkiye de Turizm Gelirleri ile Ekonomik Büyüme likisi: Bir Nedensellik Analizi, Süleyman Demirel Üniversitesiktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(2), s KIRBAS, Serkan ve Adnan KASMAN (2004). Turizm Gelirleri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Ebütünleme ve Nedensellik likisi, ktisat, letme ve Finans Dergisi, Sayı 220, s KOYUNCU, Fatma Turan (2010). Türkiye de Seçilmi Makroekonomik Deikenlerin Dorudan Yabancı Sermaye Yatırımları Üzerindeki Etkisinin Yapısal Var Analizi: Dönemi Ekonomi Bilimleri Dergisi, 2 (1), s LEE, Chien-ChiangveChun-PingCHANG (2008). Tourismdevelopmentandeconomicgrowth: A closerlook at panels, Tourism Management, 29, p LEE, Chien-ChiangveMei-SeCHEN (2008). Structural Breaks, Tourism Development, andeconomicgrowth: EvidencefromTaiwan, MathematicsandComputers insimulation, 77, p OH, Chi-Ok (2005). TheContribution of Tourism Development toeconomicgrowth in thekoreaneconomy, Tourism Management, 26, p ÖZDEMR, Ali Rıza ve Oktay ÖKSÜZLER (2006). Türkiye de Turizm Bir Ekonomik Büyüme Politikası Aracı Olabilir Mi? Bir Granger Nedensellik Analizi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(16), s SCHUBERT, S. Franz,J. GabrielBRDA ve W. AdrianRISSO (2011). TheImpacts of International TourismDemand on EconomicGrowth of Small EconomiesDependent on Tourism, Tourism Management, 32, p TARI, Recep ve Funda SeraKUMCU (2005). Türkiye de stikrarsız Büyümenin Analizi ( Dönemi),Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), s Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlıı, Eriim Tarihi: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası; Elektronik Veri Daıtım Sistemi (EVDS), Eriim Tarihi: Türkiye Seyahat Acenteleri Birlii; (TURSAB), Eriim Tarihi: United Nations World TourismOrganization (2014). UNWTO Annual Report 2014, Eriim Tarihi: VOGELVANG, Ben (2003).Econometrics: TheoryandApplications witheviews, England. PearsonEducation Limited. YAMAK, Nebiye, Banu TANRIÖVER ve Filiz GÜNEYSU (2012). Turizm-Ekonomik Büyüme likisi: Sektör Bazında Bir nceleme, Atatürk Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 16(2), s YAVUZ, Nilgün (2006). Türkiye de Turizm Gelirlerinin Ekonomik Büyümeye Etkisinin Testi: Yapısal Kırılma ve Nedensellik Analizi, Dou Üniversitesi Dergisi, 7 (2), s YILMAZ, Ömer vemerter AKINCI (2011). ktisadi Büyüme ile Cari lemler Bilançosu Arasındaki liki: Türkiye Örnei,Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 15, Sayı 2, s ZORTUK, Mahmut (2009). EconomicImpact of Tourism on Turkey seconomy: EvidencefromCointegrationTests, International Research Journal of Finance andeconomics, 25, p