T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU Kasım 2003

2 Bu rapor 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 14. Maddesi gereği hazırlanmıştır. Raporda yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Bilgi için: (312) (312) (312) /1393 ve 1544 e-posta: i

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...ii TABLOLARIN LİSTESİ... iv GRAFİKLERİN LİSTESİ... v 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER İÇ BORÇ DIŞ BORÇ PROGRAM FİNANSMANI PROJE FİNANSMANI BORÇLANMA LİMİTİ BORÇ SERVİSİ İÇ BORÇ SERVİSİ DIŞ BORÇ SERVİSİ BORÇ STOKU GAYRİSAFİ BORÇ STOKU KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKU DEĞİŞİMİ İÇ BORÇ DIŞ BORÇ KAMU NET BORÇ STOKU BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU ii

4 6.1 İÇ BORÇ DIŞ BORÇ İKİNCİL PİYASA GELİŞMELERİ İÇ PİYASA DIŞ PİYASA KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI SAĞLANAN GARANTİLER KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER GERİ ÖDEMELER RİSK HESABI GERİ ÖDEME PROJEKSİYONU ALACAK YÖNETİMİ HAZİNE ALACAK STOKUNUN YAPISI VADESİ GEÇMİŞ ALACAK STOKU VADESİ GELECEK ALACAK STOKU YAPILAN TAHSİLATLAR HİBELER BORCUN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ TÜRKİYE NİN KREDİ DEĞERLİLİĞİ EKLER EK 1: TANIMLAR EK 2: KAMU FİNANSMANI VERİLERİ iii

5 TABLOLARIN LİSTESİ Tablo 1: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri... 2 Tablo 2: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri ve Karşılaştırması... 3 Tablo 3: 2003 Yılında Nakit İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısına Göre Dağılımı... 4 Tablo 4: 2003 Eylül Ayı İtibariyle Gerçekleştirilen Tahvil İhraçları... 9 Tablo 5: 2003 Yılı Üçüncü Çeyreğinde Yapılan Tahvil İhraçlarının... 9 Tablo 6: 2003 Yılı Üçüncü Çeyreğinde Sağlanan Program ve Proje Kredileri Tablo 7: Ocak-Eylül 2003 Dönemi Nakit Bazlı İç Borç Servisi Tablo 8: Konsolide Bütçe Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Tablo 9: 2003 Eylül Konsolide Bütçe Borç Stoku Tablo 10: 2003 Eylül Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 11: 2003 Eylül Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 12: 2003 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 13: 2003 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 14: 2003 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi. 20 Tablo 15: 2003 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 16: Toplam Kamu Net Borç Stoku Tablo 17: Türkiye nin Uluslararası Para Fonu na Geri Ödemeleri Tablo 18: İMKB Tahvil Bono Piyasasında Yapılan İşlemlerin ve Tescil İşlemlerinin Üyelere Göre Dağılımı Tablo 19: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı Tablo 20: 30 Haziran 2003 İtibariyle Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 21: 2003 Yılı İkinci Çeyreğinde Yapılan Garantili Kredi Borç Servisleri Tablo 22: Risk Hesabı Hareketleri Tablo 23: 2003 Eylül Sonu İtibariyle Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 24: 2003 Yılı Eylül Ayı İtibariyle Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 25: Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun 2003 Yılı Eylül Ayı İtibariyle Kaynak Dağılımı Tablo 26: 2003 Yılı Eylül Ayı İtibariyle Vadesi Gelecek Alacak Stoku Tablo 27: 2003 Eylül İtibariyle Kaynaklara göre Vadesi Gelecek Alacak Stoku Tablo 28: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Tablo 29: 2003 Eylül İtibariyle Tahsilatların Kurumsal Bazda Dağılımı Tablo 30: 2003 Yılı Eylül Ayı Sonu İtibariyle Alınan Hibeler iv

6 Tablo 31: Türkiye nin Kredi Notları Tablo 32: Konsolide Bütçe Borç Stoku Tablo 33: Yıllar İtibariyle İç Borç Stoku Tablo 34: Borçluya Göre Dış Borç Stoku Tablo 35: Haziran Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 36: Hazine Garantileri Nedeniyle Üstlenilen Ödemeler Tablo 37: 2003 Eylül İtibariyle Hazine Alacak Stoku Tablo 38: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 39: Gerçekleşen Tahsilatlar GRAFİKLERİN LİSTESİ Grafik 1: Ocak-Eylül 2003 Döneminde Nakit İç Borçlanmanın Döviz Kompozisyonu ve Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı... 5 Grafik 2: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi... 5 Grafik 3: Toplam Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi... 6 Grafik 4: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti... 6 Grafik 5: Toplam Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti... 7 Grafik 6: Ocak-Eylül 2003 Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri Grafik 7: Temmuz-Eylül 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 8: Ocak-Eylül 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 9: 2003 Eylül Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe Borç Stokunun Grafik 10: 2003 Eylül Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Grafik 11: Eylül 2003 Konsolide Bütçe Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 12: Ekim 2003-Eylül 2004 Dönemi Kesinleşmiş İç Borç Ödemeleri Grafik 13: 2003 Yılı Konsolide Bütçe Dış Borç Ödeme Projeksiyonu Grafik 14: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu Grafik 15: Merkez Bankası Gecelik Faiz Oranları ile İkinci El DİBS Grafik 16: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler Grafik 17: Dolar Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı Grafik 18: Euro Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı v

7 Grafik 19: Garantili Borç Stokunun Kurumsal Dağılımı ve Yerel Yönetimler İçerisindeki Dağılımı Grafik 20: Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 21: Eylül Ayı Sonu İtibariyle Sağlanan Garantili Kredilerin Gelişimi Grafik 22: 2003 yılı İkinci Çeyreğinde Hazine Garantili Dış Borç Servislerinin Ödemeyi Gerçekleştirene Göre Dağılımı Grafik 23: 2003 İlk Çeyreği ile 2003 İkinci Çeyreği Üstlenim Oranı Kıyaslaması Grafik 24:Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Anapara Faiz Dağılımı Grafik 25: 2003 Yılı Dördüncü Çeyreğinde Kurum Bazında Hazine Garantili Dış Borç Servis Projeksiyonu Grafik 26: 2003 Yılı Eylül Ayı İtibariyle Alacak Stokunun Kuruluş Bazında Dağılımı Grafik 27: 2003 Yılı Eylül Ayı İtibariyle Hazine Alacak Stokunun Dağılımı Grafik 28: Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun 2003 Yılı Eylül Ayı İtibariyle Kaynak Dağılımı Grafik 29: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun 2003 Eylül Ayı Grafik 30:Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 31: 2003 Ocak-Eylül Döneminde Gerçekleşen Tahsilatlar Grafik 32: Borcun Sürdürülebilirliğine İlişkin Duyarlılık Analizi vi

8 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ 2003 yılının üçüncü çeyreği olan Temmuz-Eylül döneminde 27,1 katrilyon TL lik konsolide bütçe gelirlerine karşılık 32,1 katrilyon TL konsolide bütçe harcaması yapılmıştır. İlk iki çeyrekteki gelirlerden daha yüksek gerçekleşen konsolide bütçe gelirlerindeki artışın temel nedeni Ağustos ayındaki vergi gelirleridir. Ağustos ayı vergi gelirlerindeki iyi performans, motorlu taşıtlar vergisi 2. taksidinin, gayri menkul sermaye iradı 3. taksidinin, kurumlar vergisi 2. taksidinin ve Gelir Vergisi Kanunu 94/6-b'ye göre tahsil edilen stopaj gelirlerinin programın üstünde gerçekleşmiş olmasından kaynaklanmıştır. Temmuz-Eylül dönemindeki faiz dışı harcamalar ve faiz dışı denge ise sırasıyla 20,4 katrilyon TL ve 6,6 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Böylece, faiz dışı harcamalar, toplam harcamaların birinci çeyrekte yüzde 49,5 nu, ikinci çeyrekte yüzde 50,1 ini oluştururken üçüncü çeyrekte yüzde 63,5 lik kısmını oluşturmuştur. Öte yandan, yılın ilk iki çeyreğinden daha düşük gerçekleşen faiz ödemeleri nedeniyle faiz dışı harcamalardaki artışa rağmen bu çeyrekte toplam bütçe harcamaları ikinci çeyrekten daha düşük gerçekleşmiştir. Temmuz-Eylül dönemi konsolide bütçe açığı ise 5,1 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe açığına emanet ve avans kalemlerindeki değişimlerin eklenmesiyle bulunan 5,6 katrilyon TL lik konsolide bütçe nakit açığının finansmanında ağırlıklı olarak iç borçlanma yoluna gidilmiştir. İç borçlanma ile finansmanda uzun vadeli tahvil ihracının payı, kısa vadeli hazine bonosunun payından daha fazladır. Dış borçlanmada ise, ikinci çeyrekte olduğu gibi yılın üçüncü çeyreğinde de net dış borçlanma elde edilmiş böylece dış borçlanma yoluyla da bütçe finasmanına ilave kaynak sağlanmıştır. 1

9 Tablo 1: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri* OCAK-MART NİSAN-HAZİRAN TEMMUZ-EYLÜL OCAK-EYLÜL Bütçe Gelirleri Bütçe Harcamaları Faiz Dışı Harcamalar Faiz Dışı Denge Bütçe Dengesi Nakit Dengesi Finansman Dış Borçlanma, Net Kullanım Devirli+Garantili Borç Geri Dönüşü Ödenen İç Borçlanma, Net Satış Ödenen Diğer * Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri; Cari Fiyatlarla ve Trilyon TL cinsindendir yılı Ocak-Eylül döneminde konsolide bütçe gelirleri 71,7 katrilyon TL olarak gerçekleşmiş olup, 2002 yılının aynı dönemine göre nominal yüzde 30, enflasyon etkisi arındırıldıktan sonra ise yüzde 1,6 oranında artmıştır yılı Eylül ayı sonunda vergi gelirleri 2002 yılı Eylül ayı sonuna göre nominal yüzde 43, reel yüzde 12 artış göstererek 60,1 katrilyon TL ye ulaşmıştır. Vergi dışı gelirler kalemi 2002 yılı Eylül ayı sonuna göre nominal yüzde 14, reel ise yüzde 32,2 oranında azalış göstermiştir. Vergi dışı normal gelirlerdeki azalışın temel nedeni 2002 yılında 3 katrilyon TL olarak bütçeye aktarılan TC Merkez Bankası safi hasılatının 2003 yılında sadece 12 trilyon TL olarak gerçekleşmesidir. Diğer taraftan, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde konsolide bütçe harcamaları 101,6 katrilyon TL seviyesinde gerçekleşmiş olup bu tutar 2002 yılı Eylül ayı sonuna göre yüzde 27 lik nominal artış ve yüzde 0,4 lük reel azalışa karşılık gelmektedir. Aynı dönemde, transfer harcamaları kaleminde yer alan faiz harcamaları ise 46,6 katrilyon TL ile 2002 yılının aynı dönemine göre nominal yüzde 18 artarken, reel olarak yüzde 7,1 azalmıştır (Tablo 2). 2

10 Tablo 2: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri ve Karşılaştırması DEĞİŞİM OCAK-EYLÜL OCAK-EYLÜL NOM. REEL (*) (Trilyon TL) GELİRLER (A+B) % 1,6% A. Vergi Gelirleri % 12,4% B. Vergi Dışı Gelirler % -32,2% HARCAMALAR (A+B+C) % -0,4% A. Cari % 1,0% B. Yatırım % -31,4% C. Transfer % 1,1% (Faiz Harcamaları) % -7,1% (*) Tüketici Fiyatları Endeksi ile deflate edilmiştir. Ort Ocak-Eylül TÜFE Endeks/Ort Ocak-Eylül TÜFE Endeks = 28% 3

11 2 BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 2.1 İÇ BORÇ 2003 Temmuz - Eylül dönemi içerisinde 18,7 katrilyon TL tahvil ve 10,6 katrilyon TL bono olmak üzere toplam 29,3 katrilyon TL tutarında iç borçlanma senedi ihracı gerçekleştirilmiştir. Söz konusu tutarın yaklaşık 250 trilyon TL lik kısmı ihaleler sonrasında yapılan senet değişimleri yoluyla ihraç edilen senetlerden oluşmaktadır. İlaveten, söz konusu dönemde ikrazen özel tertip DİBS ihracı yoluyla 250 trilyon TL tutarında nakit dışı borçlanma gerçekleştirilmiştir. Temmuz-Eylül döneminde yapılan nakit iç borçlanmalar içinde döviz cinsinden borçlanmaların payı, söz konusu dönemde yoğunlaşan döviz cinsi borç itfalarına bağlı olarak yılın ilk yarısına oranla 15,9 puan artış göstermiş, sabit faizli borçlanmaların payı ise aynı seviyelerde kalmıştır yılı Eylül sonu itibariyle nakit iç borçlanmanın yüzde 93,9 u sabit faizli, yüzde 6,1 i değişken faizlidir. Borçlanmanın borçlanılan para birimine göre dağılımına bakıldığında ise yılın ilk dokuz aylık döneminde yüzde 12,7 sinin döviz cinsinden, yüzde 87,3 ünün ise TL cinsinden senet ihracı yoluyla gerçekleştirildiği görülmektedir (Tablo 3). Tablo 3: 2003 Yılında Nakit İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısına Göre Dağılımı Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ocak-Eylül Sabit faizli %91,7 %95,4 %94,5 %93,9 Değişken Faizli %8,3 %4,6 %5,5 %6,1 TL Cinsi %8,3 %6,1 %75,8 %87,3 Döviz Cinsi %91,7 %93,9 %24,2 %12,7 Ocak - Eylül 2003 döneminde gerçekleştirilen toplam 90,7 katrilyon TL tutarındaki nakit borçlanmanın 72,1 katrilyon TL lik kısmı iskontolu TL cinsi senet ihalelerinden sağlanmıştır. Kalan tutarın 10,6 katrilyon TL lik kısmı döviz cinsi DİBS ihalelerinden, 4 katrilyon TL lik kısmı doğrudan satışlardan, 3,4 katrilyon TL lik kısmı değişken faizli Devlet tahvili ihalelerinden ve 560 trilyon TL tutarındaki kısmı ise TAP satışlarından oluşmaktadır (Grafik 1). 4

12 Grafik 1: Ocak-Eylül 2003 Döneminde Nakit İç Borçlanmanın Döviz Kompozisyonu ve Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı Döviz 12,7% Değişken Faizli DİBS İhalesi 3,8% Doğrudan Satışlar 4,4% TAP Satışları 0,6% TL 87,3% Döviz Cinsinden DİBS İhalesi 11,7% İskontolu TL DİBS İhalesi 79,5% 2003 yılı içinde TL cinsi iskontolu senetler 2002 yılına göre daha uzun vadeli olarak ihraç edilmiştir (Grafik 2). Özellikle yılın ikinci yarısında bir önceki yılın aynı dönemine göre ağırlıklı ortalama vade 3 ay kadar uzamıştır. Grafik 2: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi Ay Oca Sub Mar Nis May Haz Tem Agu Eyl ,8 7,5 7,3 7,6 7,1 5,1 5,2 6,6 5, ,3 9,4 9,6 8,6 9,8 8,7 8,7 9,4 6, yılında toplam nakit iç borçlanmanın ortalama vadesine bakıldığında özellikle Nisan ayı sonrasında vadelerin uzadığı görülmektedir (Grafik 3) yılı Eylül ayında gerçekleştirilen 2 yıl vadeli TL ve döviz cinsinden tahvil ihraçları sonucunda bu dönemde ortalama vade uzamıştır Borçlanma vadelerinin uzaması borçların çevrilme 5

13 riskinin azaltılmasına önemli bir katkı sağlamaktadır yılının Ocak - Mart döneminde 9,6 ay olarak gerçekleşen kümülatif ortalama vade, yılın ikinci üç aylık dönemi sonunda 10,2 aya ve yılın üçüncü üç aylık dönemi sonunda 10,8 aya çıkmıştır Grafik 3: Toplam Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi Ay Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl ,5 13,1 11,3 9,3 9,1 7,2 6,6 8,8 10, ,5 9,4 9,9 8,6 10,8 12,7 9,5 11,0 18,3 TL cinsi iskontolu senetlerin ortalama ihraç maliyetleri karşılaştırıldığında, 2003 yılında aylık ortalama maliyetin Haziran-Eylül döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre puan daha aşağıda gerçekleşmiştir (Grafik 4). Grafik 4: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti bileşik faiz %80 %70 %60 %50 % %30 Oca Sub Mar Nis May Haz Tem Agu Eyl 2002 %71,4 %69,9 %68,4 %58,7 %55,3 %72,2 %72,5 %64,2 %62, %56,8 %55,3 %59,9 %57,5 %51,1 %46,0 %46,2 %38,7 %32,2 6

14 Diğer taraftan, nakit iç borçlanmanın döviz cinsi borçlanmalar da dahil ortalama maliyeti de 2003 yılı içinde Irak savaşına ilişkin belirsizliğin sona erdiği Nisan ayı sonrasında kademeli olarak azalmıştır ve 2003 yıllarındaki aylık ortalama borçlanma maliyetleri Grafik 5 te yer almaktadır. Kümülatif ağırlıklı ortalama maliyet ise Mart ayında yüzde 54,2, Haziran ayında yüzde 51,8 olarak gerçekleşmiştir. Eylül ayında ise bu oran yüzde 48,2 ye düşmüş olup 2002 yılı Ocak-Eylül dönemine göre kümülatif maliyette 10,2 puanlık bir azalma kaydedilmiştir. Grafik 5: Toplam Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti %80 %70 bileşik faiz %60 %50 %40 % %20 Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl 2002 %74,3 %75,6 %70,8 %60,7 %56,7 %50,3 %55,5 %60,1 %31, %50,0 %55,3 %58,1 %57,5 %51,3 %41,0 %42,1 %35,2 %28,2 2.2 DIŞ BORÇ PROGRAM FİNANSMANI 2003 yılında uluslararası piyasalardan 4,5 milyar ABD dolar tutarında tahvil ihracı yapılması öngörülmüş ve bu hedefin 4 milyar ABD dolarlık kısmı yılın ilk yarısı itibariyle tamamlanmıştır. Böylelikle yılın ikinci yarısına, dış borçlanma stratejisi açısından oldukça esnek olarak girilmesi sağlanmıştır. Temmuz ayı başından Eylül ayı sonuna kadar geçen sürede Irak savaşının sona ermesi, IMF 5. Gözden Geçirmesinin tamamlanması, yıllarında ödenmesi planlanan IMF geri ödemelerinde 11,3 milyar ABD dolarlık bir rahatlama sağlanması, makroekonomik gelişmelere bağlı olarak enflasyon ve faizlerin düşmesi, 7

15 büyümeye ilişkin olumlu beklentiler iç ve dış piyasalarda Türkiye ekonomisine yönelik iyimserliğin artmasına sebep olmuştur. Uygulanan ekonomik program çerçevesinde mali disiplinden ve fiyat istikrarından ödün verilmemesi ve yapısal problemlerin çözümüne yönelik olarak atılan adımlar bahse konu iyimserliğin güvencesi olmuştur. Programın ödün verilmeden devam ettirilmesi ekonomik istikrarı güçlendirmiş, mali piyasaların muhtemel şoklara karşı direncini artırmıştır. Ekonomik programın uygulamasındaki kararlılığın devam etmesi, iyimser beklentilerin gelecekte de var olacağı konusunda sinyaller vermektedir. Nitekim, bu gelişmelere paralel olarak 28 Temmuz 2003 tarihinde Standard and Poor s ve 25 Eylül 2003 tarihinde Fitch ülkemizin döviz cinsi kredi değerliliğini B- den B ye yükseltmiştir (bkz Ek 1). Tüm bu gelişmeler 2003 yılının Eylül ayında yapılan tahvil ihracının performansına da olumlu yansımıştır. Bu ihraçta milyar ABD doları tutarında satış yapılmış olup, ihracın tutarı son yıllarda tek bir defada gerçekleştirilen en yüksek meblağlardan biridir. İhraç maliyeti ise, ülkemiz tarafından benzer vadede bugüne kadar ulaşılan en düşük ihraç maliyetine (%9,65) tekabül etmektedir. Son yıllarda Türkiye nin ihraç ettiği tahvillere ilgi göstermeyen veya sınırlı talepte bulunan özellikle ABD de yerleşik yatırımcıların da bu ihraca yoğun talepte bulunması, ekonomimize duyulan güvenin yaygınlaştığının ve güçlendiğinin bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. 8

16 Tablo 4: 2003 Eylül Ayı İtibariyle Gerçekleştirilen Tahvil İhraçları İhraç Tarihi Döviz Cinsi Miktar İhraç (milyon) Vade Kupon (%) Getirisi (%) İhraç Getirisi (spread) USD yıl 11 11,25 UST bp EUR yıl 9,875 10,2 Bund bp * USD yıl + 2 ay 10,5 10,247 UST bp * USD ,825 UST bp EUR yıl + 7 ay 9,5 9,7 Bund bp * USD yıl 9,875 8,8 UST bp USD yıl + 4 ay 9,5 9,65 UST bp 2003 toplam (İhraç tarihlerindeki kurlar itibariyle) milyon ABD dolar *Artırım 2003 yılının üçüncü çeyreği sonu itibariyle uluslararası piyasalarda tahvil ihracı yoluyla temin edilen kaynak tutarı 5,3 milyar ABD dolarlık düzeye ulaşmış ve ortalama vade 8,03 yıl olarak gerçekleşmiştir. Bu itibarla son çeyrek öncesi tüm yıl hedefinin üzerinde bir kaynak sağlanarak borçlanma vadeleri uzatılmıştır (Tablo 5). Tablo 5: 2003 Yılı Üçüncü Çeyreğinde Yapılan Tahvil İhraçlarının Ortalama Vade ve Faiz Oranı Dolar cinsinden tahviller Euro cinsinden tahviller Toplam Toplam miktar milyon ABD doları 1,250 milyon Euro milyon ABD doları Ortalama faiz oranı (%) 10,08 9,9 Ortalama vade (yıl) 8,56 6,56 8,03 *Ortalamalar miktar ağırlıklı ortalamalardır. İhraç tarihindeki kurlar kullanılmıştır. Diğer taraftan, IMF ile yürütülmekte olan 18. Stand-By Düzenlemesi'nin 5. Gözden Geçirmesi, IMF İcra Direktörleri Kurulu tarafından 1 Ağustos 2003 tarihinde görüşülerek tamamlanmıştır. Bu çerçevede, 340,2 milyon SDR (yaklaşık 500 milyon ABD doları) tutarındaki kredi dilimi 5 Ağustos 2003 tarihi itibariyle serbest bırakılmıştır PROJE FİNANSMANI 2003 yılının üçüncü çeyreğinde sağlanan proje finansmanı 1,2 milyar ABD dolardır. Proje finasmanının yüzde 37 si ulaştırma, yüzde 11 i ise enerji sektörüne aittir. Söz konusu finansmanın sektörler itibari ile dağılımı aşağıdaki tabloda yer almaktadır. 9

17 Tablo 6: 2003 Yılı Üçüncü Çeyreğinde Sağlanan Program ve Proje Kredileri Miktar Genel Toplam (Milyon ABD doları*) İçindeki Payı (%) Genel Toplam Proje Kredileri Toplamı ,18 Altyapı 30 1,21 Eğitim - - Enerji ,67 Sağlık - - Savunma ve Güvenlik - - Sosyal - - Tarım-Orman 4 0,16 Ulaştırma ,13 Program Kredileri Toplamı ,82 Hazine (Uluslararası Sermaye Piyasalarından) ,82 Hazine (Dünya Bankasından) - - Hazine (IMF'den) - - * Kredi tutarları tarihli TCMB kurları kullanılarak ABD dolarına çevrilmiştir 2.3 BORÇLANMA LİMİTİ 2003 Mali Yılı Bütçesi gelir, gider ve iptal edilen ödenek miktarları dikkate alındığında net borçlanma limiti 45,2 katrilyon TL olarak tespit edilmiştir Eylül sonu itibariyle 34 katrilyon TL net iç borçlanma, 2,3 katrilyon TL net dış borçlanma olmak üzere toplam 36,3 katrilyon TL net borç kullanımı yapılmış olup bu çerçevede, yılın son üç aylık dönemi için kalan net borçlanma limiti 8,9 katrilyon TL dir Ekim-Aralık döneminde net borçlanma ihtiyacının bütçe ile belirlenmiş olan borçlanma limitinin altında olması beklenmektedir. Borçlanma ihtiyacının bütçede öngörülenden az gerçekleşmesinde özellikle 2003 yılı içinde faiz oranlarının ve döviz kurlarının gerilemesi ile borçlanma vadelerinin öngörülenin üzerinde uzaması etkili olmuştur. i. Faiz Oranları Irak savaşına ilişkin belirsizliğin ortadan kalktığı Nisan ayı sonrasında iç borçlanma faiz oranlarının düzenli bir şekilde gerilemesi, gerek yıl içinde yapılan kısa vadeli borçlanmalardan gelen, gerekse değişken faizli borçlanmaların kupon ödemelerinden kaynaklanan faiz yükünü önemli ölçüde azaltmıştır. 10

18 ii. Borçlanmanın Vadesi Borçlanma koşullarının iyileşmesine paralel olarak iç borçlanma vadelerinin uzaması, yıl içindeki borçlanmalardan 2003 yılının kalan dönemine gelen yükü hafifletmiş; bu durum da faiz ödeneğinin programlananın altında gerçekleşeceği öngörüsünü güçlendirmiştir. iii. Döviz Kurları Döviz kurlarının 2003 yılı içinde bütçe hazırlıkları sırasında öngörülenden düşük seviyelerde seyretmesi döviz cinsi ve dövize endeksli borçların anapara ve faiz ödemelerinin yükünü hafifletmiş; yıl içindeki borçlanma ihtiyacı da buna bağlı olarak azalmıştır. 11

19 3 BORÇ SERVİSİ 3.1 İÇ BORÇ SERVİSİ 2003 yılı Temmuz - Eylül döneminde nakit bazda toplam 23,2 katrilyon TL anapara ve 10,5 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 33,7 katrilyon TL iç borç servisi gerçekleştirilmiştir (Tablo 7). Aynı dönemde gerçekleştirilen mahsuben ödemeler ise 251,2 trilyon TL anapara ve 12,6 trilyon TL faiz olmak üzere toplam 263,8 trilyon TL dir. Tablo 7: Ocak-Eylül 2003 Dönemi Nakit Bazlı İç Borç Servisi (Katrilyon TL) Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ocak-Eylül Toplam 29,5 34,3 33,7 97,5 Anapara 17,0 20,8 23,2 61,0 Faiz 12,5 13,5 10,5 36,5 Not: Borç servisi tutarları nakit bazlı olup, mahsuben yapılan ödemeler dahil rakamları Tablo 1 de verilmektedir. Ocak Eylül 2003 döneminde yapılan iç borç ödemelerinin yüzde 62,5 ini anapara, yüzde 37,5 ini faiz ödemeleri oluşturmaktadır (Grafik 6). Grafik 6: Ocak-Eylül 2003 Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri Anapara 62,5% Faiz 37,5% 3.2 DIŞ BORÇ SERVİSİ 2003 yılının Temmuz-Eylül döneminde konsolide bütçe kapsamında 1,8 katrilyon TL (1,3 milyar dolar) anapara ve 1,2 katrilyon TL (857 milyon dolar) faiz olmak üzere toplam 3 katrilyon TL (2,1 milyar dolar) tutarında dış borç geri ödemesi gerçekleşmiştir. Bu dönemde, kredilerden kaynaklanan ödeme tutarı 1,4 katrilyon TL (1 milyar dolar), 12

20 tahvillerden kaynaklanan ödeme tutarı ise 1,6 katrilyon TL (1,1 milyar dolar) dır (Tablo 8). Tablo 8: Konsolide Bütçe Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri (Trilyon TL) Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ocak-Eylül Krediler Anapara Faiz Tahvil Anapara Faiz TOPLAM Anapara Faiz Temmuz-Eylül döneminde yapılan anapara ödemelerinin toplam dış borç servisi içindeki payı Nisan-Haziran dönemine göre 8 puanlık bir azalış göstererek yüzde 60 a, faiz ödemelerinin payı ise 8 puanlık bir artışla yüzde 40 a ulaşmıştır. Aynı zamanda 2003 yılı 3. çeyreğinde ödemelerin yüzde 47 si kredi, yüzde 53 ü ise tahvil ödemelerine aittir (Grafik 7). Grafik 7: Temmuz-Eylül 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Faiz 40% Anapara 60% Krediler 47% Tahvil 53% 2003 yılının Ocak-Eylül döneminde ise konsolide bütçe kapsamında 8,2 katrilyon TL (5,4 milyar dolar) anapara ve 4,4 katrilyon TL (2,9 milyar dolar) faiz olmak üzere toplam 12,6 katrilyon TL (8,3 milyar dolar) tutarında dış borç geri ödemesi gerçekleşmiştir. Bu dönemde, kredilerden kaynaklanan ödeme tutarı 5,2 katrilyon TL, tahvillerden kaynaklanan ödeme tutarı ise 7,4 katrilyon TL dır (Tablo 8). Sözkonusu dönemde yapılan anapara ödemelerinin toplam dış borç servisi içindeki payı yüzde 65, 13

21 faiz ödemelerinin payı ise yüzde 35 tir. Aynı dönem itibariyle ödemelerin yüzde 41 i kredi, yüzde 59 u ise tahvil ödemeleri için yapılmıştır (Grafik 8). Grafik 8: Ocak-Eylül 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Faiz 35% Anapara 65% Krediler 41% Tahvil 59% 14

22 4 BORÇ STOKU 4.1 GAYRİSAFİ BORÇ STOKU KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI 2003 yılı Haziran ayı sonu itibariyle 260,6 katrilyon TL olan konsolide bütçe borç stoku, Eylül ayı sonunda 263,1 katrilyon TL olmuştur. Konsolide bütçe borç stokunun alt kalemleri incelendiğinde, Eylül sonu itibariyle iç borç stokunun toplam içindeki payı Haziran ayına göre 0,6 puan artarak yüzde 67,9 a çıkmış, dış borç stokunun toplam içindeki payı ise yüzde 32,1 e düşmüştür. Tablo 9: 2003 Eylül Konsolide Bütçe Borç Stoku * Katrilyon TL Milyar Dolar Pay TOPLAM 263,1 191,1 %100,0 İÇ BORÇ STOKU 178,7 129,8 %67,9 DIŞ BORÇ STOKU 84,4 61,3 %32,1 TAHVİLLER 36,4 26,4 %13,8 KREDİLER 48,1 34,9 %18,3 * Geçici, TCMB Döviz Kurları esas alınarak hesaplanmıştır. Tablo 10: 2003 Eylül Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu (Milyar Dolar) * TL Cinsi ABD Doları Cinsi/Endeksli Euro Cinsi/Endeksli SDR Japon Yeni Diğer Toplam TOPLAM 97,8 47,8 19,0 21,8 4,1 0,7 191,1 İÇ BORÇ STOKU 97,8 22,0 3,9 6, ,8 DIŞ BORÇ STOKU - 25,8 15,2 15,6 4,1 0,7 61,3 * Geçici, TCMB Döviz Kurları esas alınarak hesaplanmıştır. Konsolide bütçe borç stokunun yüzde 51 ini TL cinsinden borçlar, kalan kısmını ise döviz cinsinden borçlar oluşturmaktadır (Tablo 10) yılı Eylül ayı itibariyle konsolide bütçe borç stokunun yüzde 51 inin değişken faizli ve yüzde 49 unun ise sabit faizli borçlardan oluştuğu gözlenmektedir (Grafik 9). 15

23 Grafik 9: 2003 Eylül Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Euro Cinsi / Endeksli 10,0% SDR 11,4% Japon Yeni 2,1% Diğer 0,4% Değişken Faizli 50,7% Sabit Faizli 49,3% ABD $ Cinsi / Endeksli 25,0% TL Cinsi 51,2% Konsolide Bütçe İç Borç Stoku 2003 yılının üçüncü çeyreğinde iç borç stoku 2003 yılı Haziran ayına kıyasla yüzde 1,9 oranında artarak Eylül sonu itibariyle 178,7 katrilyon TL ye ulaşmıştır. Eylül sonu itibariyle iç borç stokunun yüzde 75,3 lük kısmını TL cinsinden; yüzde 24,7 lik kısmını ise döviz cinsinden DİBS stoku oluşturmaktadır. Stokun faiz kompozisyonuna bakıldığında, toplam stok içinde değişken faizli DİBS lerin payının yüzde 56, sabit faizli DİBS lerin payının ise yüzde 44 olduğu görülmektedir (Grafik 10) Eylül sonu itibariyle toplam iç borç stokunun ortalama vadeye kalan gün sayısı 26,2 ay olarak gerçekleşmiştir. Bu durum, 2002 yıl sonuna göre 5,9 ay, 2003 yılı Haziran sonuna göre 1,7 aylık bir azalmaya işaret etmektedir. Ortalama vadeye kalan gün sayısında gözlenen bu azalma, ağırlıklı olarak nakit dışı senetlerin toplam stok içindeki payının düşmesinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan, nakit senet stokunun ortalama vadeye kalan gün sayısı ise, 2003 yılının ilk dokuz ayında 2002 yılına göre 0,3 aylık bir azalma göstererek 12,5 ay olarak gerçekleşmiştir. 16

24 Grafik 10: 2003 Eylül Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu ABD $ Cinsi / Endeksli 16,9% Euro Cinsi / Endeksli 3,0% SDR 4,8% Değişken Faizli 56% Sabit Faizli 44% TL Cinsi 75,3% Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku 2003 yılı Haziran ayında 60,1 milyar dolar olan konsolide bütçe dış borç stoku 2003 yılı Eylül ayı sonunda 61,3 milyar dolara ulaşmıştır yılına göre, 2003 yılı ilk dokuz ayında konsolide bütçe dış borç stokunda meydana gelen 4,6 milyar dolarlık artışın 2,3 milyar doları kur hareketlerinden kaynaklanmıştır. Konsolide bütçe dış borç stokunun 26,4 milyar dolarını tahviller ve 34,9 milyar dolarını ise krediler oluşturmaktadır (Tablo 11). Kredi stoku içinde en büyük paya 15,6 milyar dolar tutarındaki IMF den sağlanan SDR cinsi krediler sahiptir. Konsolide bütçe dış borç tahvil stoku, 2003 yılı Eylül ayı içinde gerçekleştirilen 10 yıl 4 ay vadeli ABD doları cinsi tahvil ihracı ve Haziran-Eylül dönemi içindeki ödemelere bağlı olarak, 2003 Eylül sonu itibariyle Haziran sonuna göre 0,7 milyar dolar artmış ve 26,4 milyar dolara ulaşmıştır. Tablo 11: 2003 Eylül Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu (Milyar dolar)* ABD Doları Euro SDR Japon Yeni Diğer Toplam TOPLAM 25,8 15,2 15,6 4,1 0,7 61,3 TAHVİLLER 14,0 10,9-1,3 0,2 26,4 KREDİLER 11,8 4,3 15,6 2,8 0,5 34,9 * Geçici, TCMB Döviz Kurları esas alınarak hesaplanmıştır. 17

25 Eylül ayı konsolide bütçe dış borç stoku faiz kompozisyonu açısından incelendiğinde, stok içinde sabit faizli borçların ağırlıkta olduğu görülmektedir. Bu durum konsolide bütçe dış borç stokunun yüzde 43 ünü oluşturan dış tahvil stokunun tamamının sabit faizli olmasından kaynaklanmaktadır. Kredi stoku içinde ise değişken faizli borçlar yüzde 39 luk bir paya sahiptir. Grafik 11: Eylül 2003 Konsolide Bütçe Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu SDR 25,4% Japon Yeni Diğer 6,7% 1,2% Değişken Faizli 39% Sabit Faizli 61% Euro Cinsi / Endeksli 24,8% ABD $ Cinsi / Endeksli 42,0% Öte yandan, stokun döviz kompozisyonu Haziran ayına göre önemli bir değişim göstermemiştir. Euro ve ABD doları cinsinden yükümlülükler yüzde 67 lik payla toplam stokun önemli kısmını oluşturmaya devam etmektedir. 4.2 KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKU DEĞİŞİMİ İÇ BORÇ a) 2003 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stok Değişimi: 2003 yılı Haziran ayında 175,3 katrilyon TL olarak gerçekleşen konsolide bütçe iç borç stoku, 2003 yılı Temmuz-Eylül döneminde yüzde 1,9 oranında ve 3,4 katrilyon TL tutarında artarak 178,7 katrilyon TL ye ulaşmıştır. Bu dönemde konsolide bütçede yer alan net iç borçlanma tutarı ise 5,7 katrilyon TL dir. Konsolide bütçe net iç finansman rakamı ile iç borç stokundaki artış arasındaki yaklaşık 2,3 katrilyon TL tutarındaki fark ise kur farkında meydana gelen azalmadan, nakit dışı ikrazen borçlanmadan (TMSF ye DİBS verilmesinden) ve nakit dışı mahsuben net borçlanmadan kaynaklanmaktadır. 18

26 Tablo 12: 2003 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2003 Haziran İç Borç Stoku Eylül İç Borç Stoku İç Borç Stok Değişimi Bütçe Net İç Finansman (+) Nakit Dışı İkrazen Borçlanma (+) 250 Nakit Dışı Mahsuben Net Borçlanma (+) -10 TMSF kağıt iadesi -10 Kur Farkı (+) * Geçici b) 2003 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi: 2003 yılı Eylül sonu konsolide bütçe iç borç stoku 2002 yılına göre 28,8 katrilyon TL artmıştır. Konsolide bütçe finansmanında yer alan net iç borçlanma tutarı ise 2003 yılının ilk dokuz ayında 34 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe net iç finansman rakamı ile iç borç stokundaki artış arasındaki yaklaşık 5,2 katrilyon TL tutarındaki farkın 4,2 katrilyon TL si kur farkından, 1,2 katrilyon TL si ise 2003 yılı Ocak ve Eylül ayında TMSF den yapılan kağıt iadesi sonucu nakit dışı mahsuben net borçlanmada meydana gelen azalmadan ve 250 trilyon TL si de nakit dışı TMSF ye DİBS verilmesinden kaynaklanmaktadır (Tablo 13). Tablo 13: 2003 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2002 yılı İç Borç Stoku Eylül İç Borç Stoku İç Borç Stok Değişimi Bütçe Net İç Finansman (+) Nakit Dışı İkrazen Borçlanma (+) 250 Nakit Dışı Mahsuben Net Borçlanma (+) TMSF kağıt iadesi Kur Farkı (+)** * Geçici ** Kur Farkı kalemi prim/iskonto değişimlerini de kapsamaktadır. 19

27 4.2.2 DIŞ BORÇ a) 2003 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi 2003 yılı Haziran ayında 85,4 katrilyon TL olarak gerçekleşen konsolide bütçe dış borç stoku, Temmuz-Eylül 2003 döneminde 939 trilyon TL azalarak 84,4 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, konsolide bütçe net dış finansman rakamı trilyon TL dir. Genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan ve borç stokunda yer almakla beraber konsolide bütçe finansmanında gözükmeyen net dış proje kredileri kullanım tutarı ise 522 trilyon TL dir. Bu dönemde, döviz kurlarında meydana gelen değişiklik nedeniyle dış borç stoku 2,1 katrilyon TL azalmıştır. Tablo 14: 2003 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2003 Haziran Dış Borç Stoku Eylül Dış Borç Stoku Dış Borç Stok Değişimi -939 Net Dış Finansman (+) 665 Dış Proje Kredileri (+) 522 Kur Farkı (+) * Geçici 1 Net dış finansman rakamı, konsolide bütçe dış finansman, net kalemi altında yer alan kullanım ve ödenen kalemlerinin farkına eşittir. 20

28 b) 2003 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi 2002 yılı sonunda 92,8 katrilyon TL olan konsolide bütçe dış borç stoku 2003 yılı Eylül sonu itibariyle 8,4 katrilyon TL azalarak 84,4 katrilyon TL ye gerilemiştir. Bu dönemde net dış finansman rakamı ise 1,5 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Dış borç stokundaki azalış ile net dış finansman rakamı arasındaki yaklaşık 9,8 katrilyon TL tutarındaki farkın 1,7 katrilyon TL si genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan net dış proje kredileri kullanımından, 11,5 katrilyon TL si ise kur farkında meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. Tablo 15: 2003 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2002 yılı Dış Borç Stoku Eylül Dış Borç Stoku Dış Borç Stok Değişimi Net Dış Finansman (+) Dış Proje Kredileri (+) Kur Farkı (+) * Geçici 21

29 5 KAMU NET BORÇ STOKU 2003 Haziran sonu itibariyle kamu net borç stoku 2003 Mart sonuna göre yüzde 1,6 oranında azalarak 231,5 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Kamu net borç stokundaki bu değişim büyük ölçüde diğer kamu sektörü net borç stokundaki azalıştan kaynaklanmaktadır. Mart sonunda yaklaşık 3,5 katrilyon TL olan diğer kamu net borç stoku yüzde 85 oranında azalarak Haziran sonunda 0,5 katrilyon TL ye düşmüştür. Bu çerçevede, Haziran sonu itibariyle konsolide bütçe ve diğer kamu sektörü net borç stokunun toplam içindeki dağılımının sırasıyla yüzde 99,8 ve yüzde 0,2 olduğu görülmektedir. Tablo 16: Toplam Kamu Net Borç Stoku (Trilyon TL) 2002 (*) 2003 Ç1(*) 2003 Ç2(*) A. Konsolide Bütçe ve Merkez Bankası Merkez Bankası Net Varlıkları (-) Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku** Net İç Borç Stoku B. Diğer Kamu Sektörü Dış Borç Stoku Net İç Borç Stoku C. Kamu Net Borcu Dış Borç Net İç Borç *Geçici **Üniversitelerin dış borç stoku dahildir Haziran sonu itibariyle kamu net borç stokunun, yüzde 36 sı dış borç yüzde 64 ü net iç borç stokundan oluşmaktadır. Mart sonu itibariyle net iç ve dış borç stokunun dağılımı sırasıyla yüzde 59 ve yüzde 41 iken, Haziran sonunda oluşan bu değişimin temel nedeni, yılın ikinci çeyreğinde TL/ABD doları kurunda oluşan yaklaşık yüzde 17 oranındaki düşüştür. 22

30 6 BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU 6.1 İÇ BORÇ 2003 yılının kalan dönemi ile 2004 yılının ilk dokuz aylık döneminde yapılacak kesinleşmiş iç borç ödemeleri Grafik 12 da yer almaktadır. Dönem içindeki kur, enflasyon ve faiz oranı gerçekleşmeleri ile yapılacak yeni borçlanmalara bağlı olarak bu dönemde yapılacak olan iç borç servisi de değişiklik gösterecektir. Grafik 12: Ekim 2003-Eylül 2004 Dönemi Kesinleşmiş İç Borç Ödemeleri Katrilyon TL Eki.03 Kas.03 Ara.03 Oca.04 Sub.04 Mar.04 Nis.04 May.04 Haz.04 Tem.04 Agu.04 Eyl.04 Anapara Faiz Not: 2003 yılı Ekim ayı gerçekleşmiş ödemeyi, diğer aylar ise 31 Ekim 2003 itibariyle kesinleşmiş ödemeleri göstermektedir. 6.2 DIŞ BORÇ 2003 yılı konsolide bütçe dış borç geri ödemeleri Ekim-Aralık döneminde ödenmesi öngörülen 3,7 katrilyon TL ve 2004 yılı Ocak-Eylül döneminde ödenmesi planlanan 13,2 katrilyon TL olmak üzere toplam 16,9 katrilyon TL dir (Grafik 13). Ödeme planı Eylül 2003 sonu itibariyle hazırlanmış olup, yıl içinde yapılan yeni borçlanmalar ile kur ve faiz oranlarındaki gelişmeler çerçevesinde değişiklik gösterecektir. 23

31 Grafik 13: Ekim 2003-Eylül 2004 Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Ödeme Projeksiyonu trilyon TL Sub 2004 Oca 2003 Ara 2003 Kas 2003 Eki 2004 Tem 2004 Haz 2004 May 2004 Nis 2004 Mar 2004 Eyl 2004 Agu Kredi ve Tahviller 30 Eylül 2003 tarihi itibariyle konsolide bütçe dış borç servis projeksiyonuna mevcut anlaşmalar üzerinden bakıldığında yılları arasında toplam 70,5 milyar dolarlık anapara ve faiz ödemesi yapılacağı tahmin edilmektedir. Bu ödemelerin yüzde 76 sını (53,3 milyar doları) anapara, yüzde 24 ünü (17,2 milyar dolar) faiz ödemeleri oluşturmaktadır. Aynı dönemde toplam ödemelerin yüzde 43 ü (30,1 milyar dolar) tahvillerden, yüzde 57 si (40,4 milyar dolar) ise kredilerden kaynaklanmaktadır dönemindeki konsolide bütçe dış borç ödemelerinin yüzde 78 inin 2006 yılı sonuna kadar yapılacağı öngörülmektedir (Grafik 14) yılındaki borç servisinin 10,7 milyar dolarlık bölümü Uluslararası Para Fonu na yapılacak ödemelerden oluşmaktadır (Tablo 17). Uluslararası Para Fonu na geri ödemelerin 2006 yılında yoğunlaşması, 2004 ve 2005 yılları için erken ödeme seçeneği yerine, normal ödeme seçeneğinin kullanılmasından kaynaklanmıştır. Ancak, Türkiye nin tercih etmesi durumunda 2006 ve sonraki yıllarda da Uluslararası Para Fonu na yapacağı geri ödemelerde erken ödeme planından normal ödeme planına geçme hakkı bulunmaktadır. 24

32 Grafik 14: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu 20,0 Milyar ABD doları 15,0 10,0 5,0 0, Faiz 3,9 3,8 3,3 2,6 2,0 1,5 Anapara 6,9 7,3 11,0 16,2 6,5 5, itibariyle ULUSLARARASI PARA FONU NDAN KULLANILAN KREDİLERİN YENİ ÖDEME PLANI Uluslararası Para Fonu ndan Kullanılan Kredilerin Geri Ödeme Sistemi Üye ülkelerin Uluslararası Para Fonu ndan (IMF) Stand-By düzenlemesi çerçevesinde kullanmış olduğu kredilerin vadesi 5 yıl, ödemesiz dönemi ise 3 yıl 3 aydır. Ancak, IMF İcra Direktörleri Kurulu, 28 Kasım 2000 tarihinde, koşulların uygun olması durumunda, ülkelerin kredi geri ödemelerini normal vadesinden bir yıl önce yapmasının beklenmekte olduğu yönünde bir karar almıştır. Buna rağmen; normal vadesinden bir yıl önce geri ödeme yapmak, bir zorunluluk değildir. Ülkelerin, ödemeler dengesi ve kamu maliyesi açısından bir yıl önce ödeme yapmayı arzu edilir bulmamaları durumunda, geri ödemelerini normal zamanında yapma hakları mevcuttur. Türkiye nin Geri Ödeme Planı Türkiye nin Uluslararası Para Fonu ndan kullanmış olduğu kaynakların geri ödemesinde erken ödeme planını tercih etmesi durumunda, 2004 ve 2005 yıllarında yapacağı geri ödeme miktarı, sırasıyla 9,7 ve 10,1 milyar ABD doları olacaktı. Ödemelerin tamamının normal vadesinde yapılması durumunda ise, 2004 yılı ödemesi 2,7 milyar ABD dolarına inmekte, ancak ödemelerin yoğunluğu 2005 ve 2006 yıllarına kaymaktadır. Bu seçenekte, 2005 ve 2006 yıllarındaki, geri ödemeleri sırasıyla, 9,2 ve 10 milyar ABD doları olmaktadır. Geri ödemelerin bazı yıllarda yoğunlaşmasını önlemek, ödemelerin daha düzgün ve yıllara yayılmış bir yapıya kavuşmasını sağlamak amacıyla, Türkiye, geri ödemelerinin bir kısmını erken ödeme planına göre, bir kısmını ise normal zamanında yapma kararı almıştır. Böylece, hem kamu maliyesi finansman planı rahatlatılmış, hem de finansmana ilişkin önemli bir belirsizlik ortadan kaldırılmıştır. Bu çerçevede; Türkiye nin Şubat 2002 tarihinden sonra yapılan kullanımlara ait geri ödemelerinin, 2004 ve 2005 yıllarında erken ödeme planına göre değil, normal vadesinde ödenmesi yönündeki tercihi, Uluslararası Para Fonu tarafından yerinde ve uygun bir adım olarak değerlendirilmiştir. Yeni geri ödeme planına göre, Uluslararası Para Fonuna yapılacak toplam geri ödemeler, 2004 ve 2005 yıllarında sırasıyla 5,2 ve 7,8 milyar ABD dolarına inmektedir. Erken ödeme seçeneği ile karşılaştırıldığında, 2004 ve 2005 yıllarında Uluslararası Para Fonu na yapılacak geri ödemeler, sırasıyla, 4,5 ve 2,3 milyar ABD doları azalmıştır. Yeni ödeme planı önümüzdeki iki yıllık dönemde Uluslararası Para Fonu na yapılacak borç servisinde 11,3 milyar ABD dolarlık bir rahatlama sağlanmıştır (bkz.tablo 17). 25

33 Tablo 17: Türkiye nin Uluslararası Para Fonu na Geri Ödemeleri (milyar ABD doları) Erken Ödeme Planına Göre 2,6 9,7 10,1 3,6 1,8 0,8 0,0 Normal Ödeme Planına Göre 1,6 2,7 9,2 10,0 3,6 1,8 0,8 Yeni Ödeme Planına Göre 2,6 5,2 7,8 10,7 1,8 0,8 0,0 Önümüzdeki dönemde seçilebilecek ödeme planı 2,6 5,2 7,8 7,3 3,6 1,8 0,8 26

34 7 İKİNCİL PİYASA GELİŞMELERİ 7.1 İÇ PİYASA İkincil piyasa faizleri, Irak savaşı öncesinde yükselmeye başlamış; savaşa ilişkin belirsizliğin ortadan kalkmasıyla Merkez Bankası nın kısa vadeli faiz oranlarında yaptığı indirimlere paralel olarak, özellikle Haziran ayı sonrasındaki dönemde düşme eğilimine girmiştir. Merkez Bankası yılın ilk faiz indirimini 25 Nisan tarihinde yapmış; enflasyon oranlarındaki olumlu gelişmelere bağlı olarak söz konusu uygulamayı 4 Haziran, 16 Temmuz, 6 Ağustos, 18 Eylül ve 15 Ekim tarihli faiz indirimleri izlemiştir. Grafik 15: Merkez Bankası Gecelik Faiz Oranları ile İkinci El DİBS Piyasalarında Oluşan Faiz Oranları (*) % (Bileşik Faiz) Tarih İkincil Piyasa Faizi TCMB Gecelik Faiz * İkincil piyasalarda en çok işlem gören senetlerin faiz oranını içermektedir.. İkincil piyasa işlem hacmi incelendiğinde, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde İMKB Tahvil Bono Piyasası kesin alım-satım pazarında 144 katrilyon TL, repo-ters repo pazarında ise 710 katrilyon TL olmak üzere toplam 854 katrilyon TL tutarında işlem olduğu görülmektedir yılının Ocak-Eylül döneminde günlük ortalama işlem hacmi kesin alım-satım pazarında 765 trilyon TL (512 milyon dolar), repo-ters pazarında ise 3,8 katrilyon TL (2,5 milyar dolar) seviyesinde gerçekleşmiştir. 27

35 Grafik 16: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde (*) Oluşan Faizler Bileşik Faiz % 100 Savaş dönemi Trilyon TL İMKB TBP Net İşlem Hacmi İkincil Piyasa Faizi İhalede Oluşan Faiz * 3 ay vadeli referans bono ihraçları hariç, sabit faizli TL cinsinden senet ihalelerini içermektedir. DİBS lerin ikincil piyasa işlemlerinin üyelere göre dağılımına bakıldığında; 2003 Ocak-Eylül dönemi toplam işlemlerinde ticari bankaların payı yüzde 61,5, aracı kurumların payı ise yüzde 21,8 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 18). Tablo 18: İMKB Tahvil Bono Piyasasında Yapılan İşlemlerin ve Tescil İşlemlerinin Üyelere Göre Dağılımı Ocak-Eylül Yatırım Bankaları %1,3 %1,7 Ticari Bankalar %60,6 %61,5 Aracı Kurumlar %20,6 %21,8 T.C.M.B. %17,5 %15,0 İMKB T.ve S.B. A.Ş. %0,0 %0,0 * İMKB verileri. Tescil işlemlerine ilişkin verilerde geçmişe dönük düzeltmeler olabilmektedir. Piyasa tarafından tutulan DİBS lerin dağılımına bakıldığında, 2002 yılı sonuna göre bankacılık dışı kesim tarafından tutulan iç borçlanma senetlerinin payının yükseldiği görülmektedir. Özellikle gerçek kişilerin doğrudan ve menkul kıymet yatırım fonları aracılığıyla DİBS talepleri önemli bir artış göstermiş olup, Eylül 2003 sonu itibariyle, banka dışı kesim ile yatırım fonlarının toplam payları 2002 yıl sonuna göre 8,3 puan artmıştır (Tablo 19). 28

36 Tablo 19: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı * 2002 Mar.03 Haz.03 Eyl.03 Bankacılık Kesimi %55,3 %52,2 %48,4 %47,0 Bankacılık Dışı Kesim 1 %38,9 %41,4 %43,5 %43,5 Gerçek Kişi %27,7 %30,1 %32,0 %30,3 Tüzel Kişi %8,5 %9,6 %9,0 %9,9 Yurt Dışı Yerleşikler 2 %2,8 %1,7 %2,4 %3,2 Menkul Kıymet Yatırım Fonları 3 %5,8 %6,4 %8,0 %9,5 Toplam %100,0 %100,0 %100,0 %100,0 Piyasadaki Senetlerin Toplam Piyasa Değeri 4 (Katrilyon TL) 79,1 90,2 98,8 108,8 Piyasadaki Senetlerin Toplam Anapara Değeri (Katrilyon TL) 70,8 79,3 89,0 93,1 * Geçici, piyasa tarafından tutulan DİBS payında ilk ihraç verileri esas alınmaktadır. 1) Banka dışı kesim; yurtiçinde yerleşik gerçek kişiler, aracı kurumlar, sigorta şirketleri ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu ile Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı, İşsizlik Sigortası Fonu dışındaki diğer tüzel kişileri kapsamakta olup, DİBS bilgileri bankalar, İMKB Tahvil Bono Piyasası'nda en fazla işlem yapan 40 aracı kurum ve Takasbank'tan alınan cari piyasa değerlerini içermektedir. 2) Yurtdışı yerleşiklere saklama hizmeti veren bankaların raporlarından hesaplanmaktadır. 3) Sermaye Piyasası Kurulu verilerinden derlenmektedir. 4) Piyasadaki senetlerin Resmi Gazete fiyatlarıyla piyasa değerini göstermektedir. 7.2 DIŞ PİYASA Uluslararası piyasalarda ihraç edilmiş dolar ve Euro cinsinden tahvillerin performansı Irak operasyonu sonrasında düşme eğilimine girmiştir. Bununla birlikte ekonomide yaşanan olumlu gelişmelerin de etkisiyle (bkz Bölüm 2.2) bu trend aşağı yönlü olarak devam etmiştir. Bu çerçevede, 2003 yılı Temmuz-Eylül döneminde dolar ve Euro cinsinden ihraç edilmiş tahvillerin ikincil piyasa faiz oranlarında 1-3 puanlık düşüşler gözlenmiştir (Grafik 17-18). 29

37 Grafik 17: Dolar Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı (*) Irak Operasyonunun Etkisi 11, $ 12, $ 11, $ % (*) 2003 yılı Temmuz-Eylül döneminde 2006 yılı kağıdının getirisinde 2,8 puan, 2009 yılı kağıdının getirisinde 1,9 puan, 2030 yılı kağıdının getirisinde 1,1 puanlık düşüş olmuştur. Grafik 18: Euro Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı (*) % Irak Operasyonunun Etkisi 7, Euro 9, Euro 9, Euro (*) 2003 yılı Temmuz-Eylül döneminde 2005 yılı kağıdının getirisinde 1,8 puan, 2007 yılı kağıdının getirisinde 2,2 puan, 2010 yılı kağıdının getirisinde 1,6 puanlık düşüş olmuştur. 30

38 8 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER 8.1 HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI 2 Hazine garantili dış borç stoku, 2003 yılı ikinci çeyreğinde 2003 yılı birinci çeyreğine kıyasla yüzde 2 oranında azalarak, yaklaşık 5,9 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Buna karşılık, dolar kurundaki gelişmelerin de etkisiyle, yüzde 67 si dolar cinsi borçlardan oluşan stokun, Türk Lirası olarak değerinde bir önceki döneme göre yüzde 18 oranında bir azalma olmuştur. Hazine garantili borç stokunun borçlulara göre dağılımı incelendiğinde KİT ler ve yerel yönetimlerin stok içinde en büyük payı almaya devam ettikleri gözlenmektedir. Tablo 20: 30 Haziran 2003 İtibariyle Hazine Garantili Dış Borç Stoku * TOPLAM Trilyon TL (**) Milyon $ % 8.407, ,4 100% KİTLER 4.787, ,5 57% YEREL YÖNETİMLER 1.936, ,0 BÜTÇE DIŞI FONLAR 892,3 627,6 23% 11% KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI 790,9 556,3 9% * Geçici **30/06/2003 tarihinde geçerli olan TCMB döviz alış kuru esas alınarak hesaplanmıştır (1$= TL). Hazine garantili kredilerden oluşan borç stokunun yüzde 21 ini Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) ve yüzde 19 unu Türk Hava Yolları na (THY) ait borçlar oluşturmaktadır. Söz konusu iki kurumu Savunma Sanayi Destekleme Fonu, BOTAŞ ve T. İhracat ve Kredi Bankası A.Ş. takip etmektedir. Hazine garantili dış borçlardan en yüksek üstlenim oranına sahip olan yerel yönetimlerin borç stokundaki en büyük payı ise diğer dönemlerde olduğu gibi yüzde 47 ile büyükşehir belediyeleri ve yüzde 36 ile belediye iktisadi teşebbüsleri almaya devam etmektedir (Grafik 19). 2 Garantili dış borç stoku kurumlardan gelen bildirimler çerçevesinde hazırlandığından veriler doğrudan yükümlülüklere göre 3 ay gecikmeli olarak güncellenmektedir. 31

39 Grafik 19: Garantili Borç Stokunun Kurumsal Dağılımı ve Yerel Yönetimler İçerisindeki Dağılımı %19 %21 4% 6% 4% 3% 36% Milyon $ %7 %8 %10 47% EXİMBANK BOTAŞ SSDF THY EÜAŞ BELEDİYE İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ İL BELEDİYELERİ İLÇE BELEDİYELERİ BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİ İL ÖZEL İDARESİ YEREL YÖNETİM BİRLİKLERİ (*) Geçici Hazine garantili dış borç stokunun döviz kompozisyonu incelendiğinde stokun yüzde 67 sinin dolar cinsi, yüzde 21 inin ise Euro cinsi borçlardan oluştuğu görülmektedir (Grafik 20). Aynı dönemdeki stokun yüzde 65 i değişken faizli kredilerden, yüzde 33 ü ise sabit faizli kredilerden oluşmaktadır. Grafik 20: Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu * CHF 1% EUR 21% GBP 2% Sabit 33% USD 67% DİĞER 1% JPY 9% Değişken 65% Karma 2% (*) Geçici 32

40 8.2 SAĞLANAN GARANTİLER 2003 yılı üçüncü çeyreğinde herhangi bir Hazine garantili dış kredi sağlanmamıştır yılı Bütçe Kanunu ile getirilen 750 milyon dolarlık garanti limitinin Eylül ayı sonu itibariyle 218 milyon doları kullanılmıştır (Grafik 21). Sağlanan Hazine garantili dış kredi miktarındaki azalışın temelinde, bölgesel ve uluslararası kuruluşlardan sağlanan krediler ile yabancı ülkelerin Resmi İhracat Sigorta Kuruluşlarından sağlanan ihracat kredileri dışındaki kredi taleplerine kısmi garanti uygulanması ile garanti talep eden kuruluşun Hazine Müsteşarlığına başvurduğu tarih itibariyle Müsteşarlık nezdinde vadesi geçmiş bir borcu bulunmaması şartı yer almaktadır. Grafik 21: Eylül Ayı Sonu İtibariyle Sağlanan Garantili Kredilerin Gelişimi Milyon $ Eylül 8.3 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER GERİ ÖDEMELER 2003 yılı ikinci çeyreğinde Hazine garantili krediler kapsamında 278 milyon doları KİT lerin, 106 milyon doları yerel yönetimlerin, 34 milyon doları bütçe dışı fonların ve 7 milyon doları kalkınma ve yatırım bankalarının borçlarından olmak üzere toplam 425 milyon dolar geri ödeme gerçekleştirilmiştir. 33