T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BANAZ ŞARTLARINDA 2. ÜRÜN SORGUM X SUDANOTU YETİŞTİRİLMESİ OLANAKLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BANAZ ŞARTLARINDA 2. ÜRÜN SORGUM X SUDANOTU YETİŞTİRİLMESİ OLANAKLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Yücel BİLEN Danışman Prof. Dr. Mevlüt TÜRK YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ISPARTA

2 2018 [Yücel BİLEN]

3

4

5 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ii ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... iv ÇİZELGELER DİZİNİ... v SİMGELER DİZİNİ... vi 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE METOD Arastırma Yerinin Genel Özellikleri Araştırma yerinin konumu Araştırma yerinin toprak özellikleri Araştırma yerinin iklim özellikleri Materyal Yöntem Araştırmada İncelenen Özellikler Bitki boyu (cm) Yaprak sayısı (adet/bitki) Sap kalınlığı (mm) Kardeş sayısı(adet) Yeşil ot verimi (kg/da) Kuru madde oranı (%) Kuru madde verimi (kg/da) Ham protein oranı(%) Ham protein verimi (kg/da) Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Bitki boyu Yaprak sayısı Sap kalınlığı Kardeş sayısı Yeşil ot verimi Kuru madde oranı Kuru madde verimi Ham protein oranı Ham protein verimi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ i

6 ÖZET Yüksek Lisans Tezi BANAZ ŞARTLARINDA 2. ÜRÜN SORGUM X SUDANOTU YETİŞTİRİLMESİ OLANAKLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Yücel BİLEN Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mevlüt TÜRK Bu çalışma, Uşak İli Banaz İlçesi koşullarında bazı sorgum x sudanotu çeşitlerinin ikinci ürün olarak yetiştirilme olanaklarının araştırılması amacıyla 2015 yılında yürütülmüştür. Araştırmada 4 sorgum x sudanotu çeşidi kullanılmıştır (Nutri honey, Sugar Grazer II, Green Go ve El Rey). Deneme tesadüf blokları deneme desenine göre dört tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Araştırmada sorgum x sudanotu çeşitlerinin bitki boyu, yaprak sayısı, sap kalınlığı, kardeş sayısı, yeşil ot verimi, kuru madde oranı, kuru madde verimi, ham protein oranı ve ham protein verimleri belirlenmiştir. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre sorgum x sudanotu çeşitlerinin bitki boyları cm, yaprak sayıları adet/bitki, sap kalınlığı mm, kardeş sayısı adet, yeşil ot verimi kg/da, kuru madde oranları % , kuru madde verimleri kg/da, ham protein oranları % ve ham protein verimleri de kg/da arasında değişim göstermiştir. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre yeşil ot verimi, kuru madde verimi ve ham protein verimi bakımından Green Go çeşidinin denemede yer alan diğer çeşitlerden daha üstün olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Çeşit, Ham Protein Oranı, Kuru Madde Verimi, Sorgum x Sudan Otu 2018, 28 sayfa ii

7 ABSTRACT M.Sc. Thesis A RESEARCH ON CAPABILITES OF SECOND CROP SORGHUM SUDAN GRASS ON BANAZ CONDITIONS Yücel BİLEN Süleyman Demirel University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Danışman: Prof. Dr. Mevlüt TÜRK This study was carried out in 2015 in order to investigate the possibilities of determining the yield and some properties of sorghum x sudangrass hybrid in the conditions of Uşak Province Banaz District. In the study, 4 sorghum x sudangrass hybrids were used (Sugar Graser II, Green Go, Nutri Honey ve El Rey). The experiment was carried out in four replications according to the design of random blocks. In the study, plant height, number of leaves, stem thickness, number of tiller, forage yield, dry matter ratio, dry matter yield, crude protein ratio and crude protein yields of sorghum species were determined. According to the results obtained from the study, plant height changed between to cm, leaf number per plant changed between , stem thickess changed between mm, number of tiller changed between , forage yield changed kg/da, dry matter ratio changed between %, dry matter yield changed between kg/da, crude protein ratios changed between %, crude protein yields changed between kg/da. According to the results of the research, it was determined that Green Go cultivar was superior to other experimental cultivars in terms of forage yield, dry matter yield and crude protein yield. Keywords: Cultivars, Crude protein rates, Dry Matter Yield, Sorghum x Sudangrass. 2018, 28 pages iii

8 TEŞEKKÜR Bu araştırma için beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları bilgi ve tecrübesi ile aşmamda yardımcı olan değerli danışman hocam Prof. Dr. Mevlüt TÜRK ve Prof. Dr. Cahit BALABANLI hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Çalışma boyunca ilgi ve desteğini gördüğüm Uşak Üniversitesi Ziraat Fakültesinde Dr. Öğretim Üyesi Osman YÜKSEL hocama, Arazi çalışmalarımda yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarım Ziraat Mühendisi Ertan KELEŞ ve Ziraat Mühendisi Assiye AK a teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan aileme sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Yücel BİLEN ISPARTA, 2018 iv

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.1. Araştırma yerine ait toprak özellikleri... 7 Çizelge 3.2. Araştırma yerine ait iklim verileri... 8 Çizelge 3.3. Denemede kullanılan çeşitler ve temin edildiği kuruluşlar... 8 Çizelge 4.1. Bitki boyu değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.2. Sorgum çeşitlerinin bitki boyu ortalamaları (cm) Çizelge 4.3. Yaprak sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.4. Sorgum çeşitlerinin ortalama yaprak sayısı (adet/bitki) Çizelge 4.5. Sap kalınlığı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.6. Sorgum çeşitlerinin sap kalınlığı ortalamaları (mm) Çizelge 4.7. Kardeş sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.8. Sorgumxsudanotu çeşitlerinin kardeş sayısı ortalamaları (adet/bitki)15 Çizelge 4.9. Yeşil ot değerlerine ait varyans analizi sonuçları (kg/da)..16 Çizelge Sorgumxsudanotu çeşitlerinin yeşil ot verimi ortalamaları (kg/da). 16 Çizelge Kuru madde oranı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge Sorgum x sudanotu çeşitlerinin kuru madde oranı ortalamaları (%)18 Çizelge Kuru madde verimi değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge Sorgumxsudanotu çeşitlerinin kuru madde verimi ortalamaları(kg)19 Çizelge Ham protein oranı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge Sorgumxsudanotu çeşitlerinin ham protein oranı ortalamaları (%). 20 Çizelge Ham protein verimi değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge Sorgum çeşitlerinin ham protein verimi ortalamaları (kg/da) v

10 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ cm Da g kg K.O. LSD mm m 2 S.D. V.K. % o ' O C Santimetre Dekar Gram Kilogram Kareler ortalaması En az önemli fark Milimetre Metre kare Serbestlik derecesi Varyasyon katsayısı Derece Dakika Celcius vi

11 1. GİRİŞ Ülkemizde kaliteli kaba yem açığı hayvan beslemede karşılaşılan en önemli sorunlardan biridir. Yem bitkileri tarımına gereken önemin verilmemesinden kaynaklanan bu sorun nedeniyle hayvansal üretimden yüksek verim alabilmek için aşırı derecede kesif yem kullanılması gerekmekte; dolayısıyla verim potansiyeli yüksek hayvanlardan dahi yeterli ürün alınamamaktadır. Bu durum ise et ve süt kalitesini azaltmanın yanında maliyetin de artmasına neden olup işletmeden elde edilecek kârı düşürmektedir. Kuru ot, yeşil yemler ve silo yemler gibi kaba yemlerin maliyetlerinin düşük olması hayvancılık işletmelerinin karlılığını artırmaktadır. Süt ya da besi sığırcılığı işletmelerinde üretim maliyetlerinin % ini yem girdilerinin oluşturması, yemleme ile yapılacak iyileştirmenin karlılığa etkisini açıklamaya yeterlidir. Bu nedenle, hayvancılık işletmelerinin kaliteli kaba yem gereksinimini karşılamak için çayır-meraların ıslahı, yem bitkisi üretim alanlarının artırılması, ucuz ve alternatif diğer kaba yem kaynaklarının hayvansal üretime kazandırılması ve kaliteli kaba yem üretim tekniklerinin üreticilere aktarılması gerekmektedir (Yalçın 1997; Topuz 2005). Ülkemizde hayvanlarımızın ihtiyaç duyduğu kaliteli kaba yemin sağlandığı en önemli kaynak çayır ve meralardır. Ancak yıllardan beri devam eden aşırı ve erken otlatma sonucu bu alanların verimleri büyük oranda azalmıştır. Bazı yıllar kuraklığında etkisiyle yem üretiminin iyice düşmesi, yurdumuzun birçok yöresinde kuru ot açığının büyük boyutlara ulaşmasına neden olmaktadır (Tekeli ve ark. 2005). Birim alandan daha fazla üretim sağlaması ve kalitesi nedeniyle mısırın kaba yem açığımızı karşılama noktasında en fazla potansiyele sahip olan yem bitkisi olduğu bilinmektedir. Ancak, Akdeniz iklim kuşağında yer alan ülkemizin yaz döneminde düşen yağış miktarının bu bitkinin üretim potansiyelini tam olarak ortaya koyması bakımından yetersiz oluşu ve ülkemiz sulama olanakları ve tesislerinin de bu eksikliği giderme noktasında yetersiz kalması, bu bitkinin ekim alanının kısıtlı kalmasına neden olmaktadır (Yalçın 1997; Topuz 2005). Kaba yem açığının karşılanması amacıyla, son yıllarda gerek su isteği gerekse toprak yapısı bakımından kısıtlı imkânları daha iyi bir şekilde kullanarak hayvan besleme ve endüstri alanındaki önemi her geçen gün artan sorgum, yüksek verimli ve daha kaliteli melez çeşitlerin geliştirilmesi ve adaptasyon sınırlarının genişliği nedeniyle yazlık olarak 1

12 yetiştirilebilecek diğer bir kaba yem kaynağı olarak ön plana çıkmaktadır. Sorgum türleri, birçok serin ve ılık mevsim yem bitkisinin yüksek sıcaklıklar ve yetersiz yağışlar nedeniyle dormant hale geçtiği ve kuruduğu yaz aylarında kaliteli ve besleme değeri yüksek yem sağlamaktadır. Sorgum x sudan otu melezleri hayvancılığı gelişmiş ülkelerde, özellikle ABD de süt sığırı işletmelerinin en önde gelen yem bitkilerinden biridir. Bu anlamda sorgum, sorgum x sudan otu melezlerinin, kuraklık ve yüksek sıcaklıklara mısırdan daha fazla dayanabilmesi, biçimden sonra yeniden sürebilmesi, besleme değerinin mısıra yakın olması, aynı ekolojik koşullarda mısırdan daha fazla hasıl ürün verebilmesi, su kullanım etkinliğinin yüksekliği, birim alandan daha fazla hazmolunabilir besin maddesi üretmesi, hastalık ve zararlılara daha dayanıklı olması gibi yönleri ile diğer önemli bir kaba yem kaynağımız olan mısıra alternatif olabilecek ve kaba yem üretimimize önemli derecede katkı yapabilecek potansiyele sahip kaba yem kaynaklarıdır. Yukarıda belirtilen avantajlarına rağmen ülkemizde henüz yok denecek kadar az bir ekilişe sahip olan sorgum x sudan otu melezlerinin ülkemiz kaba yem açığının kapatılmasında çok önemli bir kaynak olabileceği görülmektedir. Hayvansal verim artışına önemli bir katkı sağlayacak olan özellikle sorgum x sudan otu melezleri, ana ve ikinci ürün olarak yem bitkileri tarımında kullanılabilecek bitkilerin başında gelmektedir. Sulama imkânlarının kısıtlı olduğu ve ideal sulama şartlarının sağlandığı tarım alanlarımızın oranının düşüklüğü de dikkate alınırsa bu bitkinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Uşak ili Akdeniz iklimi ile karasal iklim arasında geçit iklim özelliklerine sahip olan bir ilimizdir. Yöremizde silajlık mısıra alternatif olabilecek; su stresine dayanıklı, hayvanlar için lezzetli, sulu yeşil yem sağlayan uzun boylu, fazla yapraklı ve bol kardeşlenme özelliğine sahip olan yem sorgumlarının ot verimi ve protein oranının fazla olmasından dolayı çalışmamızda bazı sorgum x sudan otu melezi çeşitlerinin Banaz koşullarında ikinci ürün olarak yetiştirilme olanaklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 2

13 2. KAYNAK ÖZETLERİ Sorgum ile ilgili olarak gerek ülkemizde gerekse yurtdışında çok sayıda çalışma yapılmıştır. Farklı ekolojilerde ve farklı çeşitlerde yapılan bu çalışmalardan elde edilen sonuçlar aşağıda verilmiştir. Oğraş ve Altınay (1986), Antalya koşullarında 1985 yılında ana ürün ve ikinci ürün olarak silajlık sorgum, sudanotu, sorgum x sudanotu melezi (NK- Jordan- 70) ile yürüttükleri araştırmada, ana ürün koşullarında sorgum x sudanotu melezinden 10.9 ton/da, ikinci ürün koşullarında ise 9.5 ton/da yeşil ot verimi tespit etmişlerdir. Açıkgöz (1995), sorgumun yeşil olarak yedirilebileceği gibi kurutularak da saklanabileceğini, ancak sorgum otunun kurumasının güç olduğunu ve kuruduğunda kötü kalitede bir ot alındığını, bu nedenle yeşil olarak yedirilmesi veya silo yemi olarak değerlendirilmesi gerektiğini, erken devrelerde biçilen sorgumlarda protein oranının oldukça yüksek olduğunu, süt olumu devresinde kuru maddede % 6-9 oranında ham protein bulunduğunu, bu oranında salkımların görülmesinden sonra azalmaya başladığını bildirmiştir. Aydın ve Albayrak (1995), Samsun ekolojik şartlarında 1994 yılında ikinci ürün olarak 4 sorgum, 1 sudanotu, 1 sorgum x sudanotu melezi (Sugar Leaf) ile yürüttükleri araştırmada, sorgum x sudanotu melezinde yeşil ot verimini ortalama 5368 kg/da, ham protein oranını ortalama % 8.35, ham protein verimini 96 kg/da olarak belirlemişlerdir. Basbağ (1999), Diyarbakır koşullarında 1997 yılında silaj sorgum çeşitleri arasında yaptığı araştırmada sap oranı yönünden, çeşitler arasında ana ürün, ikinci ürün ve iki ekim zamanının ortalama değerlerine göre istatistiksel olarak önemli farklılıklar bulmuştur. Sap oranı ana üründe % , ikinci üründe % ve ortalama olarak ise % arasında değişim göstermiştir. Araştırıcı, aynı denemede sorgum x sudan otu melezinde en yüksek yeşil ot verimini dekara kg olarak belirlemiştir. Yılmaz (2000), Van koşullarında yıllarında ana ürün olarak silajlık sorgum, sudan otu, sorgum x sudanotu melezi çeşitleri (Grazer, Grass II) ile 100 bitki/m² ekim sıklığında yürüttüğü araştırmada, yeşil ot verimini sorgum x sudanotu çeşitlerinde sırasıyla

14 kg/da, kuru ot verimini sırasıyla kg/da, yaprak oranını sırasıyla % % 19.70, bitki boyunu çeşitler sırasıyla cm olarak tespit etmiştir. Yılmaz ve Hoşaflıoğlu (2000), Van koşullarında 1997 yılında ikinci ürün sorgum ve sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinde yaptıkları araştırmada; bitki boyunu en yüksek cm sudanotu çeşidi (Gözde-80) en düşük cm (Rox), yeşil ot verimini en yüksek kg/da sorgum çeşidi (Leoti) en düşük kg/da (Diyarbakır yerli), ham protein oranını en yüksek % 8.91 (Nes-695) en düşük %7.25 (GW-9110) ve ham protein verimini ise en yüksek kg/da (Leoti) en düşük kg/da (Rox) bulmuşlardır. Sonuç olarak arpa hasadından sonra sorgum ve sorgum x sudanotu melezlerinin ikinci ürün olarak ekonomik bir şekilde yetiştirilebileceğini bildirmişlerdir. Acar ve ark. (2002) tarafından,2000 yılında Konya koşullarında; Elrey, Grass, Grazer, Jumbo ve Sweet sorgum x sudan otu melezlerinde verim ve verimi etkileyen bazı karakterlerin incelendiği araştırma sonucunda, kuru madde oranı % % 34.6, toplam kuru madde verimleri dekara kg ve toplam yeşil ot verimleri dekara kg arasında değiştiğini belirmektedirler. Araştırıcılar yaptıkları bu çalışmada; Konya koşullarında Jumbo ve Sweet sorgum x sudan otu melez çeşitlerinin öne çıktığını bildirmişlerdir. Balabanlı ve Türk (2005), Isparta ekolojik koşullarında bazı sorgum, sudan otu melezi çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 2002 ve 2004 yıllarında yaptıkları araştırmada, Sugar Leaf çeşidinin her iki yılda da yeşil ot, kuru ot ve ham protein verimleri yönünden en yüksek performası gösterdiğini; en düşük verimlerin ise Rox ve Early Sumac tan elde edildiğini tespit etmişlerdir. Güneş ve Acar (2005), Karaman ekolojik koşullarında 2002 yılında silajlık sorgum x sudanotu melezlerinin II. Ürün olarak yetiştirilmesinde sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinde (Grazer, El Rey, Grass II, Jumbo) bitki boyunu cm cm arasında, yaprak sayısını 8.46 adet/bitki adet/bitki arasında, sap çapını mm mm arasında, bitki ağırlığını g g arasında, yaprak ağırlığını g/bitki g/bitki arasında, yeşil ot verimini kg/da kg/da arasında, bitkide kuru madde oranını %30.26 %33.13 arasında, kuru madde verimini kg/da

15 kg/da arasında, yaprakta ham protein oranını %6.97 %7.63 arasında, bitkide ham protein oranını % % 5.15 arasında ve ham protein verimini kg/da kg/da arasında olduğunu belirlemişlerdir. Yaptıkları bu araştırmada, sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin (Grazer, El Rey, Grass II, Jumbo) tamamının arpa hasadından sonra ikinci ürün olarak yetiştirilebileceğini belirlemişlerdir. Turgut ve ark. (2005), Bursa da sulu koşullar altında 0, 5, 10, 15 ve 20 kg/da azot dozlarında yaptıkları çalışmada şeker sorgumu yetiştirmişler; bitkide yaprak sayısının kültürel uygulamalardan etkilenmediğini bildirmişlerdir. Çiğdem ve Uzun (2006), Samsun ekolojik koşullarında 2004 yılında taban alanlarda 2 adet sorgum ( Rox, Early Sumac), 3 adet sorgum x sudanotu melezi (Jumbo, Grazer N2, El Rey), 1 adet sudanotu (Gözde- 80) ve 2 adet mısır çeşidiyle ikinci ürün yetiştiriciliği üzerine yaptıkları araştırmada; yeşil ot verimini Jumbo çeşidinde 4683 kg/da, El Rey çeşidinde 4078 kg/da, Grazer N2 çeşidinde 3492 kg/da, Rox Çeşidinde 2727 kg/da Early Sumac çeşidinde 3511 kg/da ve Gözde-80 çeşidinde 2378 kg/da, kuru ot verimini sırasıyla Jumbo, Grazer N2, El Rey, Rox, Early Sumac, Gözde-80 çeşitlerinde kg/da, ham protein oranını aynı sırayla % olarak tespit etmişlerdir. Sonuç olarak Samsun ili ve benzeri ekolojilerde El Rey çeşidi ikinci ürün olarak tavsiye edilmiş, bu çeşidin temininde sıkıntı çekilirse Jumbo ve Grazer N2 çeşitlerinin de tavsiye edilebilir özellikte olduklarını belirlemişlerdir. Parlak ve Özarslan Parlak (2006), Ankara koşullarında 2002 yılında sulama suyundaki tuzluluğun sorgum çeşitlerine etkisi üzerinde yaptıkları çalışmada Early Sumac çeşidini Rox çeşidine göre daha verimli bulmuşlardır. Tuzluluğun artması ile bitki boyu kısalmış, yeşil ot verimi, kuru ot verimi azalmış ve ham protein oranında da düşme meydana gelmiştir. Ayrıca sulama suyu tuzluluğunun artışına bağlı olarak toprak tuzluluğu artış göstermiştir. Yılmaz ve ark. (2007), Amik ovasında 2005 yılında ana ürün olarak yetiştirdikleri Early Sumac, Rox ve Pacesetter silajlık sorgum çeşitlerini 15 Nisan, 30 Nisan ve 15 Mayıs tarihlerinde ekmişler ve bazı silajlık özelliklerini belirlemişlerdir. Araştırma sonucunda ortalama protein oranını en yüksek Rox çeşidinde % 5.68 (30 Nisan) ve ortalama kuru madde oranını en yüksek % 37.3 (15 Mayıs) olarak tespit etmişlerdir. 5

16 Karadaş (2008), Konya koşullarında 2005 yılında farklı sıra aralıklarında (15 cm - 30 cm- 45 cm 60 cm ) ikinci ürün olarak yetiştirilen sorgum x sudanotu melezinde (Jumbo) m² deki sap sayısını sırasıyla adet adet adet adet, bitki boyunu sırasıyla cm cm cm cm, sap çapını sırasıyla mm mm mm mm, yeşil ot verimini sırasıyla kg/da kg/da kg/da kg/da, kuru madde oranını sırasıyla % % % % 30.51, kuru madde verimini sırasıyla kg/da kg/da kg/da kg/da olarak tespit ettiğini bildirmiştir. Araştırma sonucunda, Konya ve benzeri ekolojik koşullarda sulu alanlarda tahıllardan sonra ikinci ürün olarak sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin 45 cm sıra aralığında ekilmesi durumunda yeşil ot verimi, kuru madde verimi ve protein veriminin en yüksek olduğunu bildirmektedir. Mülayim ve ark. (2009), 2005 yılında, Konya da yaptıkları çalışmada; bitki sayısı adet/m² (Jumbo - Bovital), bitki boyu cm (Bianca - Bovital), bitki çapı mm (Jumbo - Bianca), yaprak oranı % (RonaA - Bianca), sap oranı % (Bianca - RonaA), yeşil ot verimi kg/da (Bianca-Bovital), kuru madde verimi kg/da (Jumbo-Bovital), gevreklik 3 (gevrek) - 5 (orta) (Bianca - Bovital, RonaA, RonaB ve Jumbo), arasında değişmiştir. Salkım oluşturma süresi en erken 74 gün ile Bovital de gözlemlenmiş iken Jumbo nun salkım çıkarmadığını bildirmişlerdir. Tuğay (2009), Konya ekolojik şartlarında 2008 yetiştirme döneminde toprak işlemeli ve işlemesiz uygulamalarda ikinci ürün sorgum çeşitlerine ait ortalama kuru madde verimlerini, sorgum x sudanotu melezinde (Bovital) kg/da, silajlık sorgum Rox da kg/da, süpürge darısında (populasyon) kg/da; yeşil ot verimini Bovital çeşidinde 4791 kg/da, Süpürge darısı populasyon çeşidinde 3683 kg/da; Rox çeşidinde 3683 kg/da, kuru madde oranını ortalama %31.65 olarak, ortalama sap çapını Rox da mm, ortalama bitki boyunu da Bovital da cm olarak tespit etmiştir. 6

17 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Araştırma Yerinin Genel Özellikleri Araştırma yerinin konumu Araştırma, Uşak ili Banaz ilçesine bağlı Hatipler köyünde, sulanabilir tarla arazisinde, 2015 yetiştirme sezonunda Temmuz-Ekim ayları arasında yürütülmüştür. Banaz ilçesi Uşak-Afyon karayolu üzerinde, Uşak iline 33 km uzaklıkta yer almakta olup rakımı 914 m dir. Hatipler köyü ise Banaz merkeze 7 km uzaklıktadır Araştırma yerinin toprak özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü deneme alanının yüzeyinden 30 cm kadar olan kısmından toprak örnekleri alınarak, Uşak İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Laboratuvarlarında analizler yapılmıştır. Çizelge 3.1. Araştırma yerine ait toprak özellikleri* ph Tuz Kireç Org.mad İşba Top.N Fay. P Fay. K (mikros/cm) (%) (%) (ml) (%) (ppm) (ppm) 0-30 CM Değerlendirme Nötr Tuzsuz Orta Orta Tınlı İyi Zengin Yeterli *Anonim 2015a Toprak analizi sonuçlarına göre deneme alanının toprağı tınlı, tuzsuz, fosforca zengin ve potasyum yönünden yeterlidir, organik madde bakımından ise orta düzeydedir (Çizelge 3.1) Araştırma yerinin iklim özellikleri Araştırma alanının iklimi, Orta Anadolu iklimine yakın, Orta Anadolu Bölgesi Ege Bölgesi Geçit iklimidir yılında deneme süresince (temmuz-ağustos-eylül-ekim aylarında) 83.2 mm yağış düşmüştür. 7

18 Çizelge 3.2. Araştırma yerine ait iklim verileri Ortalama Ortalama Yağışlı Toplam Yağış Aylar Sıcaklık ( C) Uzun Yıllar 2015 ( ) Gün Süresi Uzun Yıllar 2015 ( ) (mm) Uzun Yıllar 2015 ( ) Temmuz Ağustos Eylül Ekim Toplam Ortalama *Anonim 2015b 3.2. Materyal Banaz İlçesi Hatipler köyünde çiftçi arazisinde yürütülen bu araştırmada; materyal olarak kullanılan çeşitlerin ticari isimleri, temin edildiği kuruluşlar ve tohumluk tipleri Çizelge 3.3.'de verilmiştir. Araştırmada materyal olarak Sugar Grazer II, Green Go, Nutri Honey ve El Rey çeşitleri kullanılmıştır. Sugar Grazer, El Rey çeşitleri Ulusoy firmasından, Nutri Honey çeşidi Alfa Tohumculuktan ve Green Go çeşidi Torunoğlu firmasından temin edilmiştir. Çizelge 3.3. Denemede kullanılan çeşitler ve temin edildiği kuruluşlar Çeşitler Temin edilen kuruluş/firma Sorgum Tipi Sugar Grazer Ulusoy sorgum x sudanotu Green Go Torunoğlu sorgum x sudanotu El Rey Ulusoy sorgum x sudanotu Nutri Honey Alfa sorgum x sudanotu 8

19 3.3. Yöntem Deneme, tesadüf blokları deneme desenine göre 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Deneme alanında 4 çeşit ve 4 tekerrür olmak kaydıyla 16 parsel yer almıştır. Her parsel 70 cm sıra aralığı ve 15 cm sıra üzeri mesafedeki 6 sıradan oluşturulmuştur. Parsellerde sıra uzunluğu 5 m olarak belirlenmiş olup parsel alanı 21 m 2 olarak planlanmıştır. Bloklar arasında gözlemlerin ve deneme temizliğinin rahat yapılabilmesi için 2 şer metre boşluk bırakılmıştır. Deneme alanının toprak hazırlığı, buğday hasadından sonra pullukla işlenen araziye diskaro çekilerek yapılmıştır. Çeşitlerin ekimi, 15 Temmuz da çapayla açılan sıralara 5 cm sıra üzeri ve 50 cm sıra arası olacak şekilde elle yapılmıştır. Denemede 20 kg/da saf azot ve 8 kg/da fosfor uygulanmıştır. Fosforun tamamı ile azotun yarısı ekimle birlikte, azotun kalan yarısı ise bitki ilk çapadan sonra verilmiştir. Çıkıştan sonra bitki boyu cm ye ulaştığında yabancı ot temizliği yapılmıştır. Denemede sulama karık usulü bitkilerin su ihtiyaçlarına göre günde bir yapılmıştır. Hasat, bitkilerin salkımlarını çıkardığı devrede el ile orak yardımı ile yapılmıştır. Hasat sırasında her parselin baş ve son kısmından 50 şer cm lik bölüm ve her parselin ilk ve son sırası kenar tesiri olarak değerlendirme dışı bırakılarak kalan alan hasat ve gözlem alanı olarak kullanılmıştır. Her bir parselde denemeye ilişkin tüm ölçüm ve gözlemler hasat ve gözlem alanında yapılmıştır. Birinci biçim , ikinci biçim tarihlerinde iki biçim yapılmıştır Araştırmada İncelenen Özellikler Bitki boyu (cm) Parselden tesadüfen seçilen 10 bitkinin toprak yüzeyinden tepe püskülü boğumuna kadar olan sap kısmı ölçülüp ortalamaları alınarak belirlenmiştir (İptaş ve Avcıoğlu, 1997) Yaprak sayısı (adet/bitki) Parsellerden tesadüfen seçilen 10 bitkinin yaprak sayısı sayılıp ortalamaları alınarak adet/bitki olarak belirlenmiştir. 9

20 Sap Kalınlığı (mm) Her parselden rastgele seçilen 10 bitkide sap kalınlığı toprak yüzeyine en yakın boğum arasında kumpasla ölçülüp ortalamaları alınarak mm cinsinden belirlenmiştir. (Sade 1987) Kardeş sayısı (adet/bitki) Her parselde tesadüfen seçilen 10 bitkinin kardeşleri sayılmış ve ortalamaları alınarak bitki başına kardeş sayıları tespit edilmiştir Yeşil ot verimi (kg/da) Her parselin kenar tesiri alındıktan sonra biçimi yapılan parsellerin otu yeşil ot olarak arazide tartılarak parsele ve daha sonra oranlanarak dekara yeşil ot verimi saptanmıştır Kuru madde oranı (%) Her parselden alınan yaklaşık 500 g bitki örneği kurutma dolabında 105 C de 48 saat bekletilerek kurutulmuş ve yaş ağırlıklarına oranlanarak çeşitlerin kuru madde oranları belirlenmiştir (Acar ve Yıldırım, 2001) Kuru madde verimi (kg/da) Belirlenen kuru madde oranlarının parsellerin yeşil ot verimleri ile çarpılması ile sorgum sudanotu çeşitlerinin kuru madde verimleri belirlenmiştir (Acar ve Yıldırım, 2001) Ham protein oranı (%) Parseldeki her çeşitten alınan örnekler laboratuarda kurutulmuş ve 1 mm elekten geçecek şekilde öğütülmüştür. Bu öğütülmüş örnekler üzerinden Kjeldahl yöntemine göre azot analizi yapılmıştır. Analizler sonucu belirlenen azot oranları 6.25 katsayısı ile çarpılarak örneklerin ham protein oranları belirlenmiştir (Kaçar ve İnal, 2008). 10

21 Ham protein verimi (kg/da) Çeşitlerin kuru otundaki ham protein verimi, dekara kuru ot verimi ile ham protein (%) oranı çarpılarak, 1 dekardaki ham protein verimi bulunmuştur Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmadan elde edilen veriler SAS istatistik paket programında Tesadüf Blokları Deneme Desenine uygun olarak varyans analizine tabi tutulmuştur (SAS, 1998). Varyans analizi sonucunda istatistiki açıdan önemli farklılıkların bulunduğu ortalamaların karşılaştırılmasında Asgari Önemli Fark (LSD) testinden yararlanılmıştır. 11

22 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 4.1. Bitki boyu İkinci ürün koşullarında yetiştirilen sorgum x sudanotu çeşitlerinin bitki boylarına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelgeye göre bitki boyları bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki açıdan önemsiz bulunmuştur. Çizelge 4.1. Bitki boyu değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynakları SD KO F Blok Çeşit Hata Genel 15 V.K % 3.5 Araştırma konusu olan sorgum x sudanotu çeşitlerinin bitki boylarına ait ortalama değerler cm ile cm arasında değişmiştir. Çalışmada ortalama bitki boyu cm olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.2). Çizelge 4.2. Sorgum x sudanotu çeşitlerinin bitki boyu ortalamaları.(cm) Çeşitler Bitki boyu (cm) Green Go El Rey Nutri Honey Sugar Grazer II Ortalama Ülkemizde ikinci ürün sorgum yetiştiriciliği ile ilgili yapılan çalışmalarda sorgum x sudanotu melezlerinde, bitki boyunu Keskin ve ark. (2005), Van koşullarında ortalama cm; Yılmaz ve ark. (2003) ise yemlik sorgumda Hatay koşullarında cm, Acar ve ark. (2002) Konya koşullarında cm olarak tespit etmişlerdir. Diğer araştırmalarla mevcut araştırma sonuçları arasındaki farklılıklar çeşit, ekolojik bölge ve toprak farklılıklarından 12

23 kaynaklanabilir. Birçok araştırmacı da sorgum x sudanotu melezi tipinin diğer sorgum ve sudan otu tiplerinden daha uzun olduğunu ve son derece hızlı geliştiğini bildirerek araştırma bulgularımızdaki bilgileri doğrulamaktadır (Kılıç, 1986 ; Açıkgöz 1995) Yaprak sayısı Banaz koşullarında yürütülen bu çalışmada yetiştirilen sorgum x sudanotu çeşitlerinin yaprak sayısına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.3 de verilmiştir. Çizelgeye göre yaprak sayısı bakımından çeşitler arasında ki farklılıklar istatistiki yönden önemsiz bulunmuştur Çizelge 4.3. Yaprak sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler Hata Genel 15 V.K % 2.08 (*) 0.05 düzeyinde farklılığı göstermektedir. Yaprak sayılarına ait ortalama değerler Çizelge 4.4 te verilmiştir. Ortalama yaprak sayıları çeşitlere göre 8.84 ile 9.62 adet/bitki arasında değişmiştir. Araştırmamızda ortalama yaprak sayısı ise 9.22 adet/bitki olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.4). Çizelge 4.4. Sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin ortalama yaprak sayıları (adet/bitki) Çeşitler Yaprak sayısı (adet) Green Go 9.62 El Rey 9.16 Nutri Honey 9.24 Sugar Grazer II 8.84 Ortalama 9.22 Akgün ve Acar (2008), Martin ve ark. (1976), şeker sorgum yaprak sayısının optimum şartlarda 6-17 adet arasında değişebildiğini bildirmişlerdir. 13

24 4.3. Sap kalınlığı (mm) Uşak İli Banaz İlçesinde yetiştirilen sorgum sudan otu melezi çeşitlerinin sap kalınlığına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.5 de verilmiştir. Çizelgeye göre sap kalınlığı bakımından arasındaki farklılıklar istatistiki olarak % 5 düzeyinde önemli bulunmuştur Çizelge 4.5. Sap kalınlığı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler * Hata Genel 15 V.K % 2.75 Çizelge 4.6 nın incelenmesinden de görüleceği gibi çeşitlerin arasında sap kalınlığı arasında istatistiki olarak %5 seviyesinde önemli farklılıklar bulunmuştur. En yüksek sap kalınlığı Green Go çeşidinde (12.38 mm), en düşük sap kalınlığı S. Graze II (11.63 mm) çeşidinde bulunmuştur. Çalışmada ortalama sap kalınlığı mm olarak tespit edilmiştir. Çizelge 4.6. Sorgum x sudan otu melezi çeşitlerinin sap kalınlığı ortalamaları.(mm) Çeşitler Sap kalınlığı (mm) Green Go a El Rey ab Nutri Honey ab Sugar Grazer II b Ortalama Birçok araştırmacı değişik sorgum tiplerinde sap kalınlığının mm arasında değiştiğini belirtmişlerdir (Gençkan 1983; Kumuk ve Avcıoğlu 1986; Emeklier 1993; Manga ve ark. 1994; Acar ve ark. 2001). Araştırmamızda bulduğumuz sorgum x sudanotu melezleri sap oranları diğer araştırıcıların tespit ettiği değerlerle genel olarak benzemektedir. 14

25 4.4. Kardeş sayısı Uşak İli Banaz İlçesinde yetiştirilen sorgum x sudan otu melezi çeşitlerinin kardeş sayısına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.7 de, ortalama değerler ise Çizelge 4.8 de verilmiştir. Kardeş sayısı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 4.7. Kardeş sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler Hata Genel 15 V.K % 7.4 Çeşitler arasında kardeş sayıları bakımından istatistik açıdan anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır. Çeşitlerin kardeş sayıları 2.93 ile 3.73 arasında değişmiş, genel ortalama 3.23 olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.8). Çizelge 4.8. Sorgum sudan otu melezi çeşitlerinin kardeş sayılası ortalamaları (adet/bitki) Çeşitler Kardeş Sayısı (adet) Green Go 3.26 El Rey 3.01 Nutri Honey 3.73 Sugar Grazer II 2.93 Ortalama 3.23 Çiğdem ve Uzun (2006), Samsun koşullarında ikinci ürün olarak silajlık sorgum ile yaptıkları çalışmada bitkide kardeş sayılarının 2.67 ile 4.33 adet/bitki arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Araştırmamızda sorgum x sudanotu melezlerinin kardeş sayıları için elde ettiğimiz değerler ile diğer araştırmacının bulguları arasında benzerlik bulunmaktadır. 15

26 4.5. Yeşil ot verimi Uşak İli Banaz İlçesi nde yetiştirilen sorgum x sudan otu melezi yeşil ot verimlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.9 de verilmiştir. Çizelgeye göre yeşil ot verimi bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki açıdan 0.05 seviyede önemli bulunmuştur. Çizelge 4.9. Yeşil ot verimi değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler * Hata Genel 15 V.K % 2.1 (*) 0.05 düzeyinde farklılığı göstermektedir. Çizelge nin incelenmesinden de anlaşılacağı gibi, denemeye alınan sorgum x sudan otu melezi çeşitlerinin yeşil ot verimleri arasındaki farklılıklar 0.05 düzeyinde istatistiki bakımdan önemli olmuştur. Araştırmada en yüksek yeşil ot verimi 6635 kg/da ile Green Go çeşidinden elde edilmiştir. Diğer çeşitler daha düşük değere sahip olmuşlar ve istatistiki olarak aynı grupta yer almışlardır (Çizelge 4.10). Çizelge Sorgum sudan otu melezi çeşitlerinin ortalama yeşil ot verimleri Çeşitler Yeşil ot verimi (kg/da) Green Go 6635 a El Rey 6418 b Nutri Honey 6237 b Sugar Grazer II 6384 b Ortalama (**) Aynı harfi taşıyan ortalamalar arasında 0.05 düzeyinde fark yoktur. Yeşil ot verimi ile ilgili yapılan çalışmalarda ekolojilere göre farklı değerler elde edilmiştir. Sorgum x sudanotu melezinde yeşil ot verimini Güneş ve Acar (2005) Karaman ekolojik 16

27 şartlarında 6483 kg/da kg/da arasında, Aydın ve Albayrak (1995) Samsun ekolojik şartlarında 5368 kg/da, Yılmaz ve Hoşaflıoğlu (2000) Van koşullarında silajlık sorgum çeşitlerinin ise yeşil ot veriminin kg/da, Yılmaz ve Akdeniz (2000) Van koşullarında kg/da olarak tespit etmişlerdir. Araştırmadan elde ettiğimiz yeşil ot verimi değerleri yukarıda sıralanan bazı araştırıcıların değerlerinden yüksek, bazı araştırıcıların bildirdiği değerlerden ise daha düşük bulunmuştur. Bu farklılıklar çeşitlerin farklı olmasından, ana ürün ve ikinci ürün olup olmadıklarına göre değişmekle beraber, ekolojik faktörler, yıl, yetiştirme tekniği ve sezonunun farklı olmasından kaynaklanmış olabilir Kuru madde oranı Denemede yer alan sorgum sudanotu çeşitlerinin kuru madde oranlarına ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 4.11 de, ortalama kuru madde oranları Çizelge 4.12 de verilmiştir. Buna göre çeşitler arasında kuru madde oranı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Çizelge Kuru madde oranı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler ** Hata Genel 15 V.K % 2.08 (**) 0.01 düzeyinde farklılığı göstermektedir. Çalışmada çeşitlerin kuru madde oranları % ile % arasında değişim göstermiştir.(çizelge 4.12) En yüksek kuru madde oranları % ve % ile sırasıyla El Rey ve Green Go çeşitlerinde elde edilirken en düşük kuru madde oranları da % ve % ile sırasıyla Nutri Honey ve Sugar Grazer II çeşitlerinden belirlenmiştir. 17

28 Çizelge Sorgum sudan otu melezi çeşitlerinin kuru madde oranı ortalamaları Çeşitler Kuru madde oranı (%) Green Go a El Rey a Nutri Honey b Sugar Grazer II b Ortalama (*) Aynı harfi taşıyan ortalamalar arasında 0.05 düzeyinde fark yoktur. Çiğdem ve Uzun (2006) un Samsun koşullarında bazı silajlık sorgum çeşitleri (El Rey ve Grazer II) ile ikinci ürün yetiştiriciliği üzerine yaptıkları çalışmada elde ettikleri kuru madde oranlarının çeşitlere göre % ile % arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Kuru madde oranlarını II. Ürün sorgum sudanotu melezlerinde Karadaş (2008) Konya şartların da % 30.42, Yılmaz ve ark. (2007) Amik ovasında % 37.3, Tuğay (2009) Konya da % 31.65, Güneş ve Acar (2005) Karaman da % olarak tespit etmişlerdir. Banaz koşullarında gerçekleştirdiğimiz araştırma sonuçlarına göre, kuru madde oranları yukarıda sıralanan bazı araştırıcıların değerlerinden farklıdır. Bu farklılıklar çeşitlerin farklı olmasından, ana ürün ve ikinci ürün olup olmadıklarına göre değişmekle beraber, ekolojik faktörler, yıl, yetiştirme tekniği ve sezonunun farklı olmasından kaynaklanmış olabilir Kuru madde verimi Araştırmada yetiştirilen sorgum sudanotu çeşitlerinin kuru madde verimlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.13 de, ortalama kuru ot verimleri ise Çizelge 4.14 de verilmiştir. Kuru madde verimleri bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki açıdan 0.01 seviyesinde önemli bulunmuştur. 18

29 Çizelge Kuru madde verimi değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler ** Hata Genel 15 V.K % 3.2 (**) 0.01 düzeyinde farklılığı göstermektedir. En yüksek kuru madde verimi 1314 ve 1295 kg/da ile sırasıyla Green Go ve El Rey çeşitlerinden elde edilmiştir. En düşük verim ise 1177 kg/da ile Nutri Honey çeşidinden elde edilmiştir (Çizelge 4.14). Çizelge Sorgum sudan otu melezi çeşitlerinin kuru madde verimi ortalamaları(kg/da) Çeşitler Kuru madde verimi (kg/da) Green Go 1314 a El Rey 1295 a Nutri Honey 1177 c Sugar Grazer II 1215 b Ortalama 1250 (**) Aynı harfi taşıyan ortalamalar arasında 0.01 düzeyinde fark yoktur. Tuğay (2009) ikinci ürün sorgum çeşitlerine ait ortalama kuru madde verimlerini, sorgum x sudanotu melezinde (Bovital) 1545 kg/da, silajlık sorgum da (Rox) 1300 kg/da, süpürge darısın da (populasyon) 1326 kg/da olarak tespit etmiştir. Karadaş (2008) ikinci ürün olarak yetiştirilen sorgum x sudanotu melezinde (Jumbo) kuru madde verimini 2343 kg/da olarak; Güneş ve Acar (2005) ikinci ürün sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinde (Grazer, El Rey, Grass II, Jumbo) kuru madde verimini 2094 kg/da-2321 kg/da arasında, Acar ve ark. (2002) toplam kuru madde verimini ana üründe Jumbo çeşidinde 5745 kg/da, Grass II çeşidinde 4487 kg/da, El Rey çeşidinde 5054 kg/da ve Grazer çeşidinde 5103 kg/da olarak bulmuşlardır. Soya (1999) kuru madde verimini 1050 kg/da ile 1423 kg/da arasında; Çeçen ve ark. (2005), II. ürün sorgumda 1654 kg/da, sudan otunda 1256 kg/da olarak; Aydın ve Albayrak (1995) II. Ürün El Rey çeşidinde 1307 kg/da olarak tespit etmişlerdir. 19

30 Araştırmamızda bulduğumuz kuru madde verimleri yukarıdaki diğer araştırmacıların tespit ettiği kuru madde veriminden yüksek yada düşük çıkmıştır. Bu farklılıklar çeşitlerin farklı olmasından, ana ürün ve ikinci ürün olup olmadıklarına göre değişmekle beraber, ekolojik faktörler, yıl, yetiştirme tekniği ve sezonunun farklı olmasından kaynaklanmış olabilir Ham protein oranı İkinci ürün koşullarında yetiştirilen sorgum sudanotu çeşitlerinin bitki boylarına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.15 de, ortalama ham protein oranları Çizelge 4.16 da verilmiştir. Ham protein oranı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge Ham protein oranı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler Hata Genel 15 V.K % 5.48 (**) 0.01 düzeyinde farklılığı göstermektedir. Analiz sonuçlarına göre çalışmadaki ham protein oranları % 7.07 ile % 7.84 arasında değişmiştir. Ortalama ham protein oranı % 7.49 olmuştur (Çizelge 4.16). Çizelge Sorgum sudan otu melezi çeşitlerinin ham protein oranı ortalamaları(%) Çeşitler Ham protein oranı (%) Green Go 7.84 El Rey 7.22 Nutri Honey 7.07 Sugar Grazer II 7.84 Ortalama

31 Çiğdem ve Uzun (2006), protein oranlarını Jumbo da % 6.07, Grazer N2 de % 7.67, Rox da % 8.98 olarak tespit etmişlerdir. Aydın ve Albayrak (1995) Samsun da yaptıkları 2.ürün çalışmasında ham protein oranlarının % 6.3 ile % 8.9 arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Yılmaz ve ark. (2007) silajlık sorgum çeşitlerinde protein oranını % 5.68 bulmuşlardır. Karadaş (2008), ortalama protein oranını % 6.14 olarak tespit etmiştir. Yine Güneş ve Acar (2005) sorgum x sudanotu melezinde (Jumbo) protein oranını % 4.69 olarak belirlemişlerdir. Bu değerlerin bazıları araştırmamızdaki ham protein oranlarından düşüktür. Parlak Özaslan ve Sevimay (2007), Ankara da protein oranını % olarak tespit etmişlerdir. Araştırmamızda bulduğumuz ham protein oranları yukarıdaki diğer araştırmacıların tespit ettiği ham protein oranlarından yüksek çıkmıştır. Bu farklılıklar çeşitlerin farklı olmasından, ana ürün ve ikinci ürün olup olmadıklarına göre değişmekle beraber, ekolojik faktörler, yıl, yetiştirme tekniği ve sezonunun farklı olmasından kaynaklanmış olabilir Ham protein verimi Uşak İli Banaz İlçesinde yetiştirilen sorgum sudan otu melezlerinin ham protein verimlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.17 de verilmiştir. Çizelgeye göre çeşitlerin ortalama ham protein verim bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki yönden 0.05 seviyede önemli bulunmuştur. Çizelge Ham protein verimi değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon kaynakları SD KO F Blok Çeşitler * Hata Genel 15 V.K %13.8 (*) 0.05 düzeyinde farklılığı göstermektedir. Denemede en yüksek ham protein verimi kg/da ile Green Go çeşidinden elde edilmiştir. En düşük ham protein verimi ise kg/da ile Nutri Honey çeşidinden tespit edilmiştir (Çizelge 4.18). 21

32 Çizelge Sorgum sudan otu çeşitlerinin ham protein verimi ortalamaları(kg/da) Çeşitler Ham protein verimi (kg/da) Green Go a El Rey b Nutri Honey c Sugar Grazer II b Ortalama (*) Aynı harfi taşıyan ortalamalar arasında 0.05 düzeyinde fark yoktur Sorgumda yaptıkları araştırmalarda ham protein verimini Aydın ve Albayrak (1995) 96 kg/da, Güneş ve Acar (2005) kg/da, Yılmaz ve Hoşaflıoğlu (2000) kg/da olarak belirlemişlerdir. Keskin ve ark. (2005) Van koşullarında yılları arasında sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinde hasat zamanının verim ve verim unsurlarını etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, hasadın hamur olum döneminde yapılması durumunda Gözde 80, P 988, Grazer ve Grass II çeşitlerinde ham protein verimi sırasıyla 85.4, 98.3, 85.6 ve 84.4 kg/da olduğunu tespit etmişlerdir. Bizim çalışmamızda belirlemiş olduğumuz ham protein veriminin değerleri yukarıda sıralanan bazı araştırıcıların değerleri ile karşılaştırıldığında araştırmacılardan yüksek çıkmıştır. Bu farklılıklar çeşitlerin farklı olmasından, ana ürün ve ikinci ürün olup olmadıklarına göre değişmekle beraber, ekolojik faktörler, yıl, yetiştirme tekniği ve sezonunun farklı olmasından kaynaklanmış olabilir. 22

33 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Banaz koşullarında sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin verim ve bazı özelliklerinin belirlenmesi üzerine yürütülen çalışmanın sonuçları aşağıdaki gibi özetlenebilir; Denemede kullanılan sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin boyları cm arasında değişmiş olup, tüm çeşitlerin ortalaması cm bulunmuştur. En yüksek bitki boyu Green Go ( cm), en düşük bitki boyu ise El Rey (198.15cm) çeşitlerinde tespit edilmiştir. Bitkide yaprak sayısı bakımından çeşitler arasında fark çıkmamış, ortalama değerler 8.84 ile 9.62 arasında değişmiştir. En kalın sap Green Go çeşidinde (12.38 mm), en ince sap Sugar Graze II (11.63 mm) çeşidinde bulunmuştur. Çalışmada ortalama sap kalınlığı mm olarak tespit edilmiştir. Çeşitler arasında kardeş sayıları bakımından istatistik açıdan anlamlı bir fark ortaya çıkmamış, kardeş sayıları 2.93 ile 3.73 adet/bitki arasında değişmiştir. Araştırmada en yüksek yeşil ot verimi 6635 kg/da ile Green Go çeşidinden elde edilmiştir. Diğer çeşitler daha düşük değere sahip olmuşlar ve istatistiki olarak aynı grupta yer almışlardır. En yüksek kuru madde oranları % ve % ile El Rey ve Green Go çeşitlerinde belirlenirken, en düşük kuru madde oranı % ve % ile Nutri Honey ve Sugar Grazer II çeşitlerinde tespit edilmiştir. En yüksek kuru madde verimi 1314 ve 1295 kg/da ile Green Go ve El Rey çeşitlerinden elde edilmiştir. En düşük verim ise 1177 kg/da ile Nutri Honey çeşidinden elde edilmiştir. Analiz sonuçlarına göre çeşitler arasında ham protein oranları bakımından istatistik açıdan anlamlı bir fark ortaya çıkmamış, çalışmadaki ham protein oranları % 7.07 ile % 7.84 arasında değişmiştir. 23

34 Araştırmada en yüksek ham protein verimi kg/da ile Green Go çeşidinden elde edilmiştir. En düşük ham protein verimi ise kg/da ile Nutri Honey çeşidinden elde edilmiştir Sonuç olarak; Uşak İli Banaz ilçesi ekolojik koşullarında buğdaydan sonra ikinci ürün olarak yetiştirilen sorgum x sudanotu melezi çeşitleri, yörede görülen yem açığını kısa sürede kapatmak için iyi bir alternatif olarak tavsiye edilebilir. Araştırmada elde edilen sonuçlara göre; verim ve kalite birlikte değerlendirildiğinde bu yöre için Green Go çeşidinin daha uygun olduğu kanaatine varılmıştır. Ancak sonuçların daha güvenilir olması açısından çalışmanın bir yıl daha tekrarlanması yararlı olacaktır. 24

35 KAYNAKLAR Acar, R ve Yıldırım, A.İ. 2001, Farklı Bitki Sıklıklarının Süpürge Darısında Ot Verimi ve Verim Unsurları Üzerine Etkileri, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 15 (27), Acar, R., Akbudak, M.A. ve Sade, B. 2002, Konya Ekolojik Şartlarında Sorgum X Sudan Otu Melezlerinin Verimleri ile Verimi Etkileyen Bazı Özelliklerinin Belirlenmesi, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 16 (29), Acar, R., Akbudak. M. A. ve Sade, B. 2001, Sorgum x Sudanotu Melezi (Silaj Amaçlı), Konya Ticaret Borsası Dergisi, 4(9), Açıkgöz, E. 1995, Yem Bitkileri, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi. Bursa. Akgün, N. ve Acar, R. 2008, Şeker Koca Darısı (Sorghum Bicolor (L.) Moench Var. Saccharatum) nın Dane Verim Ve Verim Öğelerine Farklı Azot Dozlarının Etkisi, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 22 (46), Anonim, 2015a. Uşak İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Laboratuarı Analiz Raporu Anonim, 2015b. Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü Arşivi Aydın, İ. ve Albayrak, S., 1995, Samsun Ekolojik Şartlarında II. Ürün Olarak Yetiştirilen Bazı Bitkilerin Farklı Biçim Zamanlarında Ot ve Ham Protein Verimleri Üzerine Bir Araştırma, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 10 (3), Samsun, Balabanlı C. ve Türk M. 2005, Sorgum, sudanotu melez ve çeşitlerinin Isparta koşullarında verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi üzerine bir araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 9:3 Çeçen, S. Öten M. ve Erdurmuş, C., 2005, Batı Akdeniz Sahil Kuşağında Sorgum (Sorghum Bicolor L.), Sudanotu (Sorghum Sudanense Staph.) Ve Mısırın (Zea Mays L.) İkinci Ürün Olarak Değerlendirilmesi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 18 (3), Çiğdem, İ. ve Uzun, F., 2006, Samsun İli Taban Alanlarında İkinci Ürün Olarak Yetiştirilebilecek Bazı Silajlık Sorgum Ve Mısır Çeşitleri Üzerine Bir Araştırma. OMÜ Zir. Fak. Dergisi, 21 (1), Emeklier, H.Y. ve Köksoy N.F. 1997, Sorgumda Ekim Zamanı ve Bitki Sıklığının Verim Öğelerine Etkisi, Tarım Bilimleri Dergisi, 3(3), Gençkan, M.S., 1983, Yem Bitkileri Tarımı, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları Yayın No: 467, İzmir. Güneş, A. ve Acar, R. 2005, Karaman Ekolojik Koşullarında Silajlık Sorgum x Sudan Otu Melezinin II. Ürün Olarak Yetiştirme İmkanlarının Belirlenmesi, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 19 (35), Konya, İptaş, S. E. Avcıoğlu, R., 1997, Mısır Sorgum Ve Sorgum Sudanotu Melezi Bitkilerinde Farklı Hasad Devrelerinin Silo Yemi Niteliğine Etkisi, Türkiye Birinci Silaj Kongresi, İstanbul,

36 Kacar, B. ve İnal, A Bitki Analizleri; Nobel Yayınları: Ankara, Karadaş, S. 2008, Farklı Ekim Sıklıklarında İkinci Ürün Olarak Ekilen Sorgum x Sudan Otu Melezinin Verim ve Bazı Verim Unsurlarının Belirlenmesi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya, Keskin, B., Yılmaz, İ.H. ve Akdeniz, H. 2005, Van Koşullarında Sorgum x Sudanotu Melezi Çeşitlerinde Hasat Zamanının Verim ve Verim Unsurlarına Etkisi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 36 (2), Erzurum, Kılıç, A.,1986. Silo Yemi (Öğretim, Öğrenim ve Uygulama Önerileri), Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bilgehan Basımevi, İzmir. Kumuk, T. ve Avcıoğlu R., 1986, Sorgum Yetiştiriciliği ve Hayvan Beslemedeki Yeri ve Önemi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 485, İzmir. Manga, İ., Acar, Z. ve Erden, İ., 1994, Buğdaygil Yem Bitkileri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ders Notu No: 6, Samsun. Martin J, Leonard W and Stamp D, 1976, Principles of Field Crop Production, Collier McMillan Publishers, Mülayim, M., Özköse A., Işık, Ş., 2009, Konya Koşullarında Sorgum x Sudanotu Melezi Çeşitlerinde Verim Ve Bazı Tarımsal Özelliklerin Belirlenmesi. Türkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi Cilt 2. Hatay, Oğraş, M. ve Altınay, A., 1986, Silaj Sorgum, Sudanotu, Sorgum-Sudanotu Melezi ve Silaj Mısırın Verim Güçlerinin Tespiti. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Akdeniz Zirai Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayın No: 9.II. Ürün Tarımı Araştırma Özetleri, Antalya. Özaslan Parlak, A. ve Sevimay, C.S., 2007, Arpa Ve Buğday Hasadından Sonra Bazı Yem Bitkilerinin İkinci Ürün Olarak Yetiştirilme İmkanları, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi, 13 (2) Parlak, M. ve Özaslan Parlak, A. 2006, Sulama Suyu Tuzluluk Düzeylerinin Silajlık Sorgumun (Sorghum bicolor (L.) Moench) Verimine ve Toprak Tuzluluğuna Etkisi, Tarım Bilimleri Dergisi, 12 (1), Roozeboom, K. and Evans, P., 2000, Kansas Summer Annual Forage Performance Tets. Kansas State Üniversity. U.S.A. Sade, B., Çumra İlçesi Sulu Şartlarda Bazı Melez Mısır Çeşitlerinin Önemle Zirai Karakterleri Üzerine Araştırmalar. S.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya SAS Institute INC SAS/STAT Users Guide Release 7.0, Cary, NC, USA. Soya, H., 1999, İkinci Ürün olarak Yem Bitkileri Tarımı. Çayır Mera Amenajmanı ve Islahı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Ankara,