WERGER Û ÞÎROVEYA DÎWANA MELAYÊ CIZÎRÎ

Transkript

1 WERGER Û ÞÎROVEYA DÎWANA MELAYÊ CIZÎRÎ (MELAY-Ý CÝZÎRÎ DÎVAN'ININ TERCÜME VE ÞERHÝ) Mamoste Qedrî DESTPÊK Hinek helbestvanên Kurd ên dema klasik digel ku ji her alî ve mîna Kurdî di zimanê Erebî Farisî de pispor bne, helbestên xwe bi zimanê xwe gotine berhemên xwe bi zimanê xwe nivîsandine. Yek ji wan helbestvanan Cizîrî ye yek ji wan berheman jî Dîwana wî ye. Li gor ku seydayên me yên medresan ji me re dibêjin, di eslê xwe de helbestên ku Cizîrî gotine bi qasî 40 cildan bne. Lê gelek heyf ku ji wan helbestan -li gor jihevcudatiya nusxeyên Dîwanê- bi tenê bi qasî 2000 malikan (125 qesîde) gihaþtine roja me. Cizîrî di Dîwana xwe de Kurdîyek pir wêjeyî bi kar aniye cih daye gelek bêje, term malikên Erebî Farisî. Ji bo vî, yekê ku digel Kurdî di Erebî Farisî de jî ne pispor be, jê re fêmkirina Dîwanê wergerandin þîrovekirina helbestên Dîwanê ne mimkn e. Heta zanîna van zimanan jî bi serê xwe bes nîn e. Divê mirov wêjeya tesewifê, peyv termên vê wêjeyê nas bike digel wateyên zahirî, wateyên wan ên batinî ji fêm bike. Ji ber vî qasî ye ku heke em xebata Mela Ehmedê Zivingî jê derxînin heta niha werger þîroveyeke têrker li ser vê GÝRÝÞ Bazý klasik dönem Kürt þairleri Kürtçe gibi Arapça ve Farsçada da her açýdan uzman olmalarýna raðmen þiirlerini kendi dilleriyle söylemiþ ve eserlerini kendi dilleriyle yazmýþlardýr. Bu þâirlerden biri Melay-i Cizîrî ve bu eserlerden biri de onun Dîvan'ýdýr. Medrese alimleimizin bize dediklerine göre aslýnda Cizîrî'nin söylediði þiirler 40 cilt tutacak kadarmýþ. Fakat ne yazýk ki bu þiirlerden -Dîvan nushalarýndaki farklýlýklara göresadece yaklaþýk 2000 beyit (125 kaside) günümüze ulaþmýþtýr. Cizîrî Dîvan'ýnda çok edebî bir Kürtçe kullanmýþ, birçok Arapça ve Farsça kelime, terim ve beyitlere yer vermiþtir. Bundan dolayý, Kürtçe ile birlikte Arapça ve Farsça'da da uzman olmayanýn Dîvan'ý anlamasý ve þiirlerini tercüme edip þerh etmesi mümkün deðildir. Hatta bu dilleri bilmek de tek baþýna yeterli deðildir. Tasavvuf edebiyatýný bu edebiyatýn kelime ve terimlerini de bilmek ve zahirî anlamlarýyla birlikte bunlarýn batinî anlamlarýný da anlamak gerekir. Bunun için, Mela Ahmed-i Zivingî'ninkini hariç tutacak olursak, þimdiye kadar Dîvan'la ilgili tatminkar bir 112

2 Dîwanê derneketiye holê, an jî em pê nizanin. Ji bo tijekirina vê valayiyê me xwest ku em werger þîroveya Dîwanê bi þiklekî hrgilî bikin navê xebata xwe deynin "Werger Þîroveya Dîwana Melayê Cizîrî". Xebat hê devam dike. Dema ku biqede em zan dikin ku ewê bigihîje 3 cildên mezin an jî 4 cildên navincî. Beriya ku em dest bi werger þîroveya Dîwanê bikin, em dixwazin derbarê Melayê Cizîrî, Dîwana wî, xebatên li ser Dîwanê çend taybetiyên xebata xwe de hinek agahiyên gelemperî bidin. Bêjeyên "Dîwan", "Mela" "Cizîrî" Dîwan bêjeyeke Farisî ye. Ji Farisî derbasî Erebî hinek zimanên din bye. Wateya vê bêjeyê ya ferhengî "þeytan" an jî "dîn" e. Li gor van her du wateyan ev bêje beriya Ýslamê di dewra Sasaniyan de wekî navê katibên dewletê cihê ku katip lê xebat dikin hatiye bikaranîn. Vê bêjeyê piþtî Ýslamê çend wateyên din jî kesb kirine. Yek jê defterên ku katip di wan de hesab agahiyên fermî qeyd dikin, yek jî "pirtka ku tevê helbestên helbestvanekî tê de tên qeydkirin" e. Jixwe di nav wêje- karan de gava dîwan tê gotin, ev pirtka helbestan tê fêmkirin. Em dixwazin li jêr bi kurtî bidin diyarkirin ku gelo ji bo çi beriya Ýslamê ji katibên dewletê ji cihê xebata wan re, piþtî Ýslamê jî ji pirtka helbestan re "dîwan" hatiye gotin çi munasebet di navbera pirtkên helbestan defterên katiban de heye. 1) Katibên dewletê: Ji bo ku katib karên nivîsandinê, hesab qeydkirinê pir xweþ dizanin, ev kar çiqas zor dibin bila bibin wan bi hêsanî hal dikin, Sasaniyan ji wan re gotine "dîwan" (þeytan, cin). Paþê ev navê han ji bo defterên katiban bi kar anîne. 113 tercüme ve þerh yapýlmamýþ diyebiliriz, ya da yapýlmýþsa da bilmiyoruz. Bu boþluðu doldurmak için ayrýntýlý bir þekilde Dîvan'ýn tercüme ve þerhini yapmak ve bu çalýþmamýza Melay-i Cizîrî Dîvan'ýnýn Tercüme ve Þerhi" adýný vermek istedik.çalýþma henüz devam etmektedir. Bittiði zaman büyük hacimli 3 veya orta hacimli 4 cildi bulacaðýný tahmin ediyoruz. Dîvan'ýn tercüme ve þerhine baþlamadan önce Mela- y-i Cizîrî, Dîvan'ý, Dîvan'ý ile ilgili çalýþmalar ve çalýþmamýzýn bazý özellikleri hakkýnda bazý genel bilgiler vermek istiyoruz. "Dîvan", "Mela" ve "Cizîrî" Kelimeleri Dîvan Farsça bir kelimedir. Farsçadan Arapçaya ve diðer bazý dillere geçmiþtir. Bu sözcüðün sözlüksel anlamý "þeytan" veya "deli" dir. Bu iki anlama göre bu sözcük Ýslam'dan önce Sasanîler döneminde devlet katipleri ve çalýþtýklarý yerin adý olarak kullanýlmýþtýr. Bu kelime Ýslam'dan sonra birkaç anlam daha kazanmýþtýr. Bunlardan biri katiplerin resmî hesap ve bilgileri kaydettikleri defterler, biri de "bir þairin bütün þiirlerinin kaydedildiði kitap"týr. Zaten edebiyatçýlar arasýnda dîvan denildiði zaman bu þiir kitabý anlaþýlýr. Aþaðýda Ýslam'dan önce devlet katiplerine ve çalýþtýklarý yere, Ýslam'dan sonra da þiir kitaplarýna neden "dîvan" denildiðini ve katiplerin defterleri ile þiir kitaplarý arasýnda nasýl bir münasebetin bulunduðunu özetle belirtmek istiyoruz. 1) Devlet katipleri: Kâtipler yazý, hesap ve kayýt iþlerini çok iyi bildikleri için, bu iþler ne kadar zor olursa olsun onlarý kolayca hallettikleri için Sasanîler onlara þeytan anlamýnda dîvan demiþlerdir. Sonra bu ismi katiplerin defterleri için kullan-

3 114 2) Cihê xebata katiban: Fermandarê Sasanî Kisra Enoþîrwan rojekê çye ba katibên xwe dîtiye ku ew xwe bi wxwe xeber didin hinek hesaban dikin. Ji bo vî, ji wan re "dîvane" (dîn) gotîye. Bi derbasbna zeman tîpa "e"yê ji dawiya vê bêjeyê ketiye bi þiklê "dîwan" bye nav ji bo cihê ku katib tê de xebat dikin. 3) Defterê katiban: Wekî beriya Ýslamê, Piþtî Ýslamê ji Hizreti Emer pêva jî di karên fermî de katib hatine wezîfedarkirin van katiban li gor wezî- feyên xwe agahiyên aborî, civakî, siyasî, leþkerî, dîrokî olî di hinek defteran de qeyd kirine. Ji van defteran re dîwan hatiye gotin. 4) Pirtka helbestan: Ji bo ku helbestên her helbestvanekî jî wekî defterên katiban agahiyên dema xwe ya aborî, siyasî, leþkerî, dîrokî, civakî olî mînak didin niþandan, ji pirtkên ku van helbestan îhtiwa dikin re dîwan hatiye gotin. Mela Rengdêrekî Erebî ye. Derbareyê wateya wê de du ray hene: Yek jê "tijî" ye. Lewra tê bawerkirin ku 'alim bi ilmê tijî ne. Wateya duyemîn "efendî" an jî "rêber" e. Li gor vî, eslê bêjeyê "mewla" ye. Di derbasbna Kurdî de tîpa "w"yê ketiye bye mela. Ji aliyê Kurdan ve ev her du wate jî pêketî ne. Çiku Kurd hem bawer dikin ku melayê wan bi ilmê tijî ne, hem jî wan ji xwe re wekî rêber qebl dikin. Ev bêje ku Kurd wekî "mela" bi kar tînin, di Farisî Tirkî de bi þiklê "molla" tê nivîsandin bilêvkirin. Bêjeya Cizîrî ji du qisman pêk tê: Yek jê "Cizîr" e ku iro navçeyekî Þirnaxê ye. Ya duyemîn jî qertafa pêwendiyê "î" ye ku ev qertaf pêwendiya ba li vê navçeyê dide diyarkirin. Eslê vî navî "Cezîre" ye. Wateya Cezîreyê di Erebî de "girav" e. Ji bo ku ji aliyê Dicle Firatê ve dor lê hatiye girtin, jê re bi wateya giravê hatiye gotin Cezîre. Di eslê xwe de li gor rêzimýþlardýr. 2) Katiplerin çalýþtýklarý yer: Sasanî hükümdarý Kisra Enþîrvan bir gün katiplerinin yanýna gitmiþ ve onlarýn kendi kendilerine konuþup birtakým hesaplar yaptýklarýný görmüþtür. Bunun için kendilerine "dîvane" (deli) demiþtir. Zamanla "e" harfi bu kelime-nin sonundan düþmüþ ve "dîvan" þeklinde, katiplerin çalýþtýklarý yerin adý olmuþtur. 3) Katiplerin defterleri: Ýslam öncesi gibi, Hz. Ömer'den itibaren Ýslam'dan sonra da resmî iþlerde katipler görevlendirilmiþ ve bu katipler görevlerine göre ekonomik, sosyal, siyasal, askerî, tarihsel ve dinsel bilgileri bazý defterlerde kaydetmiþlerdir. Bu defterlere dîvan denilmiþtir. 4) Þiir kitabý: Her þairin þiirleri de katiplerin defterleri gibi kendi dönemlerinin ekonomik, sosyal, siyasal, askerî, tarihsel ve dinsel bilgilerini yansýttýklarý için bu tür þiirleri içeren kitaplara dîvan adý verilmiþtir. Mela Arapça asýllý bir sýfattýr. Anlamý ile ilgili iki görüþ vardýr: Birincisi "dolu" dur. Zira alimlerin ilimle dolu olduklarýna inanýlýr. Ýkinci anlam "efendi" veya "rehber"dir. Buna göre kelimenin aslý "Mevla"dýr. Kürtçeye geçiþte "v" harfi düþmüþ ve "mela" olmuþtur. Kürtler açýsýndan bu her iki anlam da uygundur. Zira Kürtler hem alimlerinin ilimle dolu olduklarýna inanýr, hem de onlarý kendilerine rehber kabul ederler. Kürtçede "mela" olarak geçen bu kelime, Farsça ve Türkçeye "molla" þeklinde geçmiþtir. Cizîrî kelimesi iki kýsýmdan oluþmaktadýr: Biri bugün Þýrnak'ýn bir ilçesi olan "Cizîr"dir. Ýkincisi nispet eki olan "î"dir ki, bu ek bu ilçeye mensup olmayý ifade etmektedir. Bu ismin aslý "Cezîre"dir. Cezîre Arapça'daki anlamý "ada"dýr. Dicle ve Fýrat ile çevrili olmasýndan dolayý ki

4 manê Erebî navdêrên ku qalibê wan "feîle" nin, pêwendiyê wan bi þiklê "feelî" tên. Li gor vî, kesên ku pêwendiya wan ba li "Cezîre"yê ve hatiye kirin ji wan re "Cezerî" hatiye gotin. Nivîskarên Ereb îro jî viya wekî "Cezerî" bi kar tînin. Lê nivîskarên Kurd li gorî bilêvkirina Kurdan bi þiklê "Cizîrî" bi kar tînin. Derbarê Melayê Cizîrî kendisine ada anlamýnda Cezîre denilmiþtir. Aslýnda Arapça gramerine göre "Feîle" kalýbýndaki isimlerin nispetleri "Feelî" þeklinde olur. Buna göre, "Cezîre" ye nispet edilenlere hep "Cezerî" denilmiþtir. Arap yazarlar bugün de bunu "Cezerî" olarak kullanýrlar. Fakat Kürt yazarlar Kürtler arasýndaki telaffuza göre bu kelimeyi "Cizîrî" þeklinde kullanmaktadýrlar. Navê Mela yê rasteqînî Ehmed, navê bavê wî Mihemed e. Du leqebê wî yê navdar hene: Yek jê "Mela" ye ku me wateya vê bêjeyê da diyarkirin. Helbestvanê me di nav Kurdan de bêtir bi vê leqebê tê naskirin. Jixwe ew jî di Dîwana xwe de bi piranî vê leqebê bi kar tîne. Ev leqeb carina bi þiklê "Melê" jî tê dîtin. Leqeba wî ya din "Niþanî" ye. Bo nimne di malika dawîn ji qesîdeya xwe ya bi beþavenda "b" ku bi "Destê qudret.." dest pê dike wiha dibêje: Were nîþanê Niþanî de wxu bê perde seher. Tîpa "î"yê ya di dawiya Niþanî de qertafa pêwendiyê ye. Wateya "niþan"ê di Kurdî de hedef dawer e. Li gor vî, helbestvanê me ya jibo ku xwe hedefa tîrên iþqê hesab kiriye, yan jî xwe wekî sembola iþqê dîtiye vê leqeba han bi kar aniye. Ciyê jidayikbn mirina Mela Cizîr e. Li gor raya ku tê tercîhkirin, nêzikî di sala 1564-an de hatiye dinê di sala 1640-an de miriye. Cizîrî li cem bavê xwe dest bi xwendinê kiriye xwendina xwe di medreseyên herêmê de domandiye.wekî feqiyê din berê wî jî di medresan de îlmê Erebî Ýslamî xwendiye. Ýcazeta xwe ya îlmê li gundekî dora Diyarbekir bi navê "Setrabas" li cem Mela Taha girtiye 115 Melay-i Cizîrî Hakkýnda Mela'nýn asýl adý Ahmed, babasýnýn adý Muhammed'dir. Ýki meþhur lakabý vardýr: Biri "Mela"dýr ki biz bu kelimenin anlamýný açýkladýk. Þairimiz Kürtler arasýnda daha çok bu lakap ile tanýnýr. Zaten kendisi de Dîwan'ýnda çoðunlukla bu lakabý kullanýr. Bu lakap bazen "Melê" þeklinde de görülür. Diðer lakabý "Niþanî" dir. Örneðin "Destê qudret.." (Kudret eli) ile baþlayan "b" kafiyeli kasidesinin son beytinde þöyle demektedir: Gel seher vakti Niþanî'ye perdesiz görün. Niþanî kelimesinin sonundaki "î" harfi nispet ekidir. "Niþan"ýn Kürtçedeki anlamý hedef ve semboldur. Buna göre þairimiz ya kendini aþk oklarýnýn hedefi saydýðý veya aþkta bir sembol haline geldiðine inandýðý için bu lakabý kullanmýþtýr. Mela'nýn doðum ve ölüm yeri Cizre'dir. Tercih edilen görüþe göre, yaklaþýk 1564 yýlýnda doðmuþ ve 1640 yýlýnda ölmüþtür. Cizîrî babasýnýn yanýnda okumaya baþlamýþ ve eðitimini yörenin medreselerinde sürdürmüþtür. Diðer talebeler gibi o da medreselerde Arapça ve Ýslamî ilimler okumuþtur. Ýlmî icazetini Diyarbakýr çevresinde "Setrabas" adýnda

5 demekê li vê herêmê li gundê "Serba" melatî kiriye. Piþtî melatiya xwe ya li vî gundî, çye Heskîfê, li wê derê bi dersdanê mijl bye icazet daye gelek mela. Melayê Cizîrî ji boy tehsîla edebiyatê, felsefe stêrnasiyê çye Bexdayê. Li wê derê ji aliyekî ve berhemên helbestî wêjeyî yên nivîskarên Ereb Farisan nas kiriye, ji aliyekî ve jî Erebî Farisiya xwe pêþva biriye gihaþtiye wê derecê ku van her du zimanan jî wekî Kurdî bi pisporî hîn bye êdî karibiye wekî Kurdî bi van her du zimanan jî helbestan bibêje berheman binivîse. Jixwe yekê ku ji serî heta dawîn li Dîwana wî binêre ew ê bi hêsanî pisporiya wî di van her du zimanan de bibîne. Derbarê Dîwanê 1) Ji aliyê ziman huner ve bir köyde Molla Taha'nýn yanýnda almýþ ve o yörede bulunan "Serba" köyünde imamlýk yapmýþtýr. Bu köydeki imamlýðýndan sonra Hasankeyf'e gitmiþ, orada ders vermek ile meþgul olmuþ ve birçok hocaya icazet vermiþtir. Melay-i Cizîrî edebiyat, felsefe ve astroloji tahsili için Baðdat'a gitmiþtir. Orada bir yandan Arap ve Fars yazarlarýn þiir ve edebiyatla ilgili eserlerini tanýmýþ, bir yandan da Arapça ve Farsça'sýný ilerleterek bu iki dili de Kürtçe gibi uzmanca öðrenmiþ, Kürtçe gibi bu iki dilde de þiirler söyleyip eserler verebilecek dereceye gelmiþtir. Zaten onun Dîvan'ýna baþtan sona bakan kiþi onun bu iki dildeki uzmanlýðýný rahat bir þekilde görecektir. 1) Dil ve sanat açýsýndan Dîvan Hakkýnda Di Dîwanê de diyalekta Kurmancî bi giranî þêweya Botanî hatiye bikaranîn. Di dîroka helbesta Erebî de niqteyeke balkêþ ev e, ku helbestvanên Ereb diyalekta wan çi dibe bila bibe, helbestên xwe bi diyalekta "Kureyþî" gotine. Ango xwestine di helbestê de diyalekta Qureyþî bibe diyalektekê muþterek. Lewra beriya Ýslâmê hakimiyeta aborî, bazirganî olî di destê Kureyþiyan de b. Em dibînin ku wêjekar helbestvanên Kurd mîna Elîyê Herîrî, Melayê Cizîrî Feqîyê Teyran jî xwestine ku Kurmanciya Botan bibe zimanê wêjeyî helbestî. Çik di qirnên ku van helbestvanan tê de jiyane Cizîra Botan, bi taybetî Cizîr hem ji aliyê aborî, bazirganî civakî; hem jî ji aliyê zanistî wêjeyî ve navendekî pir girîng b. Di Dîwanê de Zimanekî pir wêjeyî hatiye bikaranîn. Dîwan bi Kurdî ye lê gelek bêje termên Erebî Farisî jî tê de 116 Dîvan'da Kurmancî lehçesi ve aðýrlýklý olarak Botan þivesi kullanýlmýþtýr. Arap þiiri tarihinde dikkat çeken bir nokta þudur ki, lehçeleri ne olursa olsun Arap þairler þiirlerini Kureyþ lehçesiyle yazmýþlardýr. Yani onlar Kureyþ lehçesinin þiirde müþterek bir lehçe olmasýný arzulamýþlardýr. Çünkü Ýslam'dan önce iktisadî, ticarî ve dinî hakimiyet Kureyþ'in elindeydi. Aliy-i Harîrî, Melay-i Cizîrî ve Fakiy-i Tayran gibi Kürt edip ve þairleri de Botan Kurmancîsinin müþterek þiir ve edebiyat dili olmasýný istemiþlerdir. Çünkü bu þairlerin yaþadýklarý yüzyýllarda Botan bölgesi, özellikle Cizre hem iktisadî, ticarî ve sosyal açýdan, hem de ilim ve edebiyat açýsýndan çok önemli bir merkez idi. Dîvan'da oldukça edebî bir dil kullanýlmýþtýr. Dîvan Kürtçedir fakat içinde Arapça ve Farsça birçok kelime ve terim vardýr. Hatta bazý beyitler tamamen

6 hene. Heta hinek malik bi tevayî Erebî an jî Farisî ne. Çawa ku emê di cihê wî de jî diyar bikin, di Dîwanê de hema hema hemyê hunerên wêjeyî yên mîna teþbîh, istiare, tewriye, tenasub, intaq bi pisporiyeke mezin hatine bikaranîn. Arapça veya Farsçadýr. Yeri geldiðinde de belirteceðimiz gibi Dîvan'da teþbîh, istiare, tevriye, tanasüp, intak gibi hemen hemen bütün edebî sanatlar büyük bir ustalýkla kullanýlmýþtýr. 2) Ýçerik açýsýndan 2) Ji aliyê naverokê ve: a) Evîn: Helbestên Dîwanê bi giranî li ser evînê ne. Der barê ku evîna Cizîrî li ku derê dest pê kiriye ev evîn bi tevayî mecazî ye an rebanî ye, nêrînên ji hev cda hene. Li gor ku Zivingî ji edîbê Kurd Aladîn Secadî, ew jî ji Ebdilqadir el-ýmadî neqil dike, dema ku Cizîrî li Heskîfê bi dersdan perwerdekirina feqiyan mijl bye iþqa rebanî lê peyda bye vegeriyaye Cizîrê. Li gorî Zivingî riwayetên ku di wan de tê gotin, Mela aþiqê hinek keçikan bye navê wan keçikan jî wekî Selma (keça mîrê Heskîfê) Sitê (keça mîrê Cizîrê) tên dayin, ne rast in (Binêrin: Zivingî, el- Ýqdu'l-cewherî fî þerhi Dîwani'þ-Þeyh el- Cezerî, I, Destpêk). Lê li gorî me ev mimkn e. Çik ji ehlê tesewifê gelek kes berê rastî iþqa mecazî bne, paþê ji vê iþqê derbasî iþqa heqîqî bne. Ango iþqa mecazî wan ji boy iþqa heqîqî amade kiriye. Ji evîndarên bi vî rengî re evîna mecazî bye mîna pirê, ew di ser vê pirê re derbasî iþqa rebanî bne. (Türk Ansiklopedisi, IV, 60). b) Tesewif: Mela yek ji ehlê tesewifê ye. Lê ev ne tesewifeke xwespêr pasîfî bye. Jixwe çawa ku Qanatê Kurdo jî neqil dike, sofîtiya berê ne mîna sofîtiya niha bye. Sofîtiya berê bawer tekoþîn b, hêþyarkirina gel b li dijî zordestan cîgirtina li cem gel b. (Qanatê Kurdo, Tarîxa Edebiyata Kurdî, rp. 92). Çawa ku em ê di cihê wî de diyar bikin, di warê 117 a) Aþk: Dîvan þiirleri aðýrlýklý olarak aþk üzerinedir. Cizîrî'nin aþkýnýn nerede baþladýðý ve bu aþkýn tamamen mecazî mi yoksa ilahî mi olduðu hususunda farklý görüþler vardýr. Zivingî'nin Kürt edîp Alaadîn Seccadî'den, onun da Abdulkadir el-ýmadî'den naklettiðine göre Cizîrî Hasankeyf'te ders vermek ve talebe yetiþtirmekle meþgul olduðu sýrada ilahî aþka tutulmuþ ve Cizre'ye dönmüþtür. Zivingî'ye göre Mela'nýn bazý kýzlara aþýk olduðu ve bu kýzlarýn isimlerinin Selma (Hasankeyf emirinin kýzý) ve Sitê(Cizre emirinin kýzý) olarak geçtiði rivayetler doðru deðildir. (Bakýnýz: Zivingî, el- Ýqdu'l-cewherî fî þerhi Dîwani'þ-Þeyh el- Cezerî, I, Giriþ). Fakat bize göre bu mümkündür. Çünkü birçok tasavvuf ehlinde aþk önce mecazî olarak baþlamýþ, sonra bu aþktan hakîkî aþka geçilmiþtir. Yani mecazî aþk onlarý hakîkî aþka hazýrlamýþtýr. Bu tür aþýklar için mecazî aþk âdeta bir köprü olmuþ, onlar bu köprünün üstünden ilahî aþka geçmiþlerdir. (Türk Ansiklopedisi, IV, 60). b) Tasavvuf: Mela tasavvuf ehlinden biridir. Fakat bu teslimiyetçi ve pasif bir tasavvuf deðildir. Zaten Qanatê Kurdo'nun da naklettiði gibi, eski tasavvuf bugünkü tasavvuf gibi deðildi. Eski sofuluk inanç ve mücadele idi, halký bilinçlendirmek idi ve zorbalara karþý ve halkýn yanýnda yer almak idi. (Qanatê Kurdo, Tarîxa Edebiyata Kurdî, s. 92). Yerinde belirteceðimiz gibi ma'nevî

7 tesewifê ya ma'newî de Mela jî mîna gelek mezinên tesewifê felsefa "Wehdetu' l-wicd"ê parastiye. c) Hestên xwebawerî: Mela di hinek helbestên xwe de bala Kurdan kiþandiye ser hebn dewlemendiya wan a madî ma'newî, bi vî þiklî nexwestiye ku Kurd ji dewlemendiyên xwe xafil bibin, hinekên din teqlîd bikin bikevin bin bandoran wan. Di vê konstekstê de em dixwazin du nimneyan ji helbestên wî bidin: Ger lu'luê mensr ji nezmê tu dixwazî, Wer þi'rê Melê bîn te bi Þîrazê çi hacet? Gulê baxê îremê Bohtan im. Xebatên Li Ser Dîwanê tasavvuf alanýnda diðer bir çok tasavvuf büyüðü gibi Mela da "Vahdetu'l-vücd" felsefesini savunmuþtur. c) Özgüven duygularý: Mela bazý þiirlerinde Kürtler'in dikkatini kendi varlýklarýna ve maddî manevî zenginliklerine çekmiþ; bu þekilde Kürtler'in kendi zenginliklerinden gafil olmalarýný ve baþkalarýný taklit edip onlarýn etkisinde kalmalarýný istememiþtir. Bu baðlamda þiirlerinden iki örnek vermek istiyoruz: Ýnci gibi dizilmiþ þiirleri görmek istiyorsan, Gel Mela'nýn þiirlerine bak, Þîraz'a ne hacet? Botan'ýn cennet bahçesinin gülüyüm. Dîvan Ýle Ýlgili Çalýþmalar 1) Seyda feqiyên medresan: Li gor ku me ji seydayên xwe yên medresa bihîstiye helbestên ku Melayê Cizîrî gotine nêzike 40 cild bye. Lê ji van helbestan bi tenê nêzikî 2000 malik îro di destê me de ne ku ev jî bi saya seyda feqiyên me yên medresan gihaþtine vê rojê. Ango beriya her kesî seyda feqiyên me van helbestan nivîsandine, bi dengê we yên xweþ xwendine, di nav gel de belav kirine, bi þiklê destnivîsaran civandine piþtî demeke dirêj teslîmî hinek rojhilatzan rewþenbîrên ku xwestine li ser helbestên Mela Dîwana wî xebat bikin, kirine. Ji ber vî qasî îro rewþenbîrên Kurd ji wan seyda feqiyên xwe re çiqas sipas bikin deyndariya xwe ji wan re niþan bidin dîsa hindik e. Di vê kontekstê de li gorî me xebata yekemîn bingeh li ser helbestên Cizîrî, destnivîsarên seyda feqiyên Kurd ên medresa þîroveyên wan in. Piþtî ku me ev got, em dixwazin derbasî hinek xebatên li ser Dîwana Cizîrî bibin. 2) Wezîrê Nadirî(m. 1946): Çawa ku 118 1) Medrese hocalarý ve talebeleri: Medrese hocalarýmýzdan duyduðumuza göre Melay-i Cizîrî'nin söylediði þiirler yaklaþýk 40 cilt tutarýndaymýþ. Fakat bu þiirlerden sadece 2000 civarýnda beyit elimizde vardýr ki bunlar da medrese hocalarýmýz ve talebelerimiz sayesinde günümüze ulaþmýþtýr. Yani her kesten önce bu hoca ve talebelerimiz bu þiirleri yazmýþ, güzel sesleriyle okumuþ, halk arasýnda yaymýþ, el yazmalarý þeklinde derlemiþ ve uzun bir süre sonra bunlarý Mela ve Dîwan'ý ile ilgili çalýþma yapmak isteyen bazý oryantalist ve aydýnlara teslim etmiþlerdir. Bundan dolayýdýr ki bugün Kürt aydýnlar bu hoca ve talebelerine ne kadar teþekkür etseler ve onlara karþý ne kadar borçlu olduklarýný gösterseler yine azdýr. Bu baðlamda bize göre Cizîrî'nin þiirleriyle ilgili ilk ve temel çalýþma, Kürt medrese hocalarý ve talebelerinin el yazmalarý ve yorumlarýdýr. Bunu söyledikten sonra Cizîrî'nin Dîwan'ý ile ilgili bazý çalýþmalara geçmek istiyoruz. 2) Wezîrê Nadirî (ö.1946): Qanatê

8 Qanatê Kurdo di pirtka xwe ya bi navê "Tarîxa Edebiyata Kurdî" de jî bal dikiþîne ser, lêkolîn lêgerînên li ser Melayê Cizîrî Dîwana wî di van salên paþîn de dest pê kiriye. Wezîrê Nadirî li Sovyetê di sala 1945 de li Dîwan helbestên Cizîrî geriyaye, destnivîseke Dîwanê bi dest xistiye hem wî hem jî hinekên ku ev destnivîsar ji xwe re wekî bingeh qebl kirine di gotarên xwe de van helbestan bi þiklê nimneyî wergerandine. 3) Sadiq Bahadîn Amedî (m. 1982): Di sala 1978 de zanyarê Kurd Sadiq Bahadîn Amedî piþtî beramberkirina tekstên Dîwanê yên dema xwe nusxeyek pir hêja orijinal derxistiye holê çap kiriye. Sadiq Bahadîn beramberkirina xwe di navbera van nusxeyên çapkirî destnivîsarên Dîwanê de kiriye: -Fotokopiya Fon Hartman: Berlîn, Nusxeya li Stembolê, Dîwana ku ji aliyê Gîvî Mukriyanî ve hatiye çapkirin: Hewlêr, Dîwana ku di "Hawar"ê de (NN 35-58) hatiye çapkirin: Þam, Destnivîsara Mele Tabî Bekir, Elî Wanî: Zaxo. -Destnivîsara Enwer Mam Zaxoyî. -Destnivîsara Mihemed Ewnî. -Destnivîsara Mele Mihemed Botî Bizêvkî. (Binêrin: Qanatê Kurdo, Tarîxa Edebiyata Kurdî, çapa duyemîn, Enqere, 1992, rp ). 4) Hejar Ebdurrehman: "Dîwana Arifê Rebanî Þêx Ehmed Cizîrî", Tehran, ) Zeynelabidîn ZINAR: Nivîskar, Dîwana Melayê Cizîrî ji tîpên Erebî wergerandiye tîpên Latinî; ango xebateke transkripî kiriye. Me di vê xebata xwe de ji transkripa wî jî istifade kiriye. Dîwan di nav weþanên "Fýrat"ê de der ketiye. 119 Kurdo'nun "Kürt Edebiyatý Tarihi" adlý kitabýnda da dikkat çektiði gibi, Melay-i Cizîrî ve Dîvan'ý ile ilgili araþtýrma ve incelemeler bu son yýllarda baþlamýþtýr. Wezîrê Nadirî 1945 yýlýnda Sovyetler'de Cizîrî'nin þiirlerini ve Dîwan'ýný aramýþ, el yazmasý bir nushayý bulmuþ ve hem kendisi hem de bu nushayý temel alan diðer bazý kimseler makalelerinde bu þiirleri nümne kabilinden tercüme etmiþlerdir. 3) Sadiq Bahadîn Amedî (ö. 1982): 1978 yýlýnda Kürt bilgin Sadiq Bahadîn Amedî kendi dönemindeki Dîwan nüshalarýný karþýlaþtýrdýktan sonra oldukça deðerli ve orijinal bir nüsha ortaya çýkarmýþ ve bastýrmýþtýr. Sadiq Bahadîn karþýlaþtýrmasýný þu basýlmýþ ve el yazmasý Dîvan nüshalarý arasýnda yapmýþtýr: - Fon Hartman'ýn fotokopisi: Berlin, Ýstanbul'daki nüsha: Gîvî Muqriyanî tarafýndan bastýrýlan Dîvan: Hewlêr, Hawar dergisinde yayýmlanan Dîwan (NN 35-58): Þam, Molla Tabî Bekir, Ali Wanî'nin el yazmasý: Zaxo. - Enwer Mam Zaxoyî'nin el yazmasý -Muhammed Avnî'nin el yazmasý. Molla Muhammed Botî Bizêvkî'nin el yazmasý. (Bakýnýz: Qanatê Kurdo, Tarîxa Edebiyata Kurdî, ikinci baský, Ankara, 1992, s ). 4) Hejar Abdurrahman: "Dîwana Arifê Rabbanî Þeyh Ahmed Cizîrî", Tahran, ) Zeynelabidîn ZINAR: Yazar Melay-i Cizîrî'nin Dîvan'ýný Arap harflerinden Latin harflerine çevirmiþtir. Yani transkripsiyona dayalý bir çalýþma yapmýþtýr. Biz bu çalýþmamýzda onun transkripsi-

9 Zinar di hinek rpelên Dîwanê de wateya hinek bêjeyan jî diyar dike. Li gor me nivîskar hem di warê xwe yê transkripî de, hem jî di watedana hinek bêjeyên Kurdî Erebî de serfirazî nîþan daye. Lê bi taybetî di watedana bêjeyên Farisî de em nikarin bêjin ku ev serfirazî hatiye nîþandan. 6) Mela Ehmedê Zivingî: Miftiyê Qamiþlo Mela Ehmedê Zivingî li ser Dîwana Cizîrî þerheke bi navê "el-ýqdu'lcewherî fî þerhi Dîwani'þ-Þeyh el-cezerî" bi zimanê Erebî nivîsandiye. Ev xebata Zivingî ku îro di destê me de ye jî em jî jê gelek istifade dikin, ji du cildan pêk tê. Helbestên Dîwanê di vê berhemê de li gorî Alfabeya Erebî hatine rêzkirin. Ango Dîwan bi qesîdeyên bi qafiya "elif'"ê dest pê dike bi qesîdeyên bi qafiya "y" yê bi dawî dibe. Zivingî berê wateya bêjeyan dide, paþê jî carina bi sernava "Hasilu'l-me'na" bi kurtasî, carina jî bi sernava "Tafsîlu'l-me'na" bi hrgilî wateya malikan diyar dike. Lê þîroveya Zivingî bi tenê þîroveyeke zahirî ye. Ango li ser þîroveyên tesewifî an jî batinî nasekine. Nivîskar di vî warî de wiha dibêje: "Min wate þîroveya bêje malikan li gorî zahirî kiriye. Lewra kesên ku wate þîroveya batinî dizanin ez ne ji wan im ". 7) Mehmet EKMEN: Ev zat ku li Farqînê wekî midurê nifsê teqawid bye, 80 qesîde ji Dîwana Cizîrî bi navê "Þeyh Ahmed-i el-cezerî Dîvaný" bi þiklekî menzmî di qalibê "mesnevî" de wergerandiye Tirkî. Zeynelabidîn ÇÝÇEK, ku yek ji melayên me yê medresan e bi xebatên xwe yên berhevî li ser helbest berhemên Kurdî yên klasik tê naskirin, wergera Mehmet EKMEN tashîh kiriye di teqrîza xwe ya ku di bin de tarîxa 2003 hatiye nivîsandin wiha gotiye: "Birayê me yê mezin 120 yonundan da yararlandýk. Dîvan "Fýrat" yayýnlarý arasýnda çýkmýþtýr. Zinar Dîvan'ýn bazý sayfalarýnda bazý kelimelerin anlamlarýný da belirtmektedir. Bize göre yazar hem transkripsiyon alanýnda, hem de bazý Kürtçe ve Arapça kelimelere anlam vermede baþarý göstermiþtir. Fakat özellikle Farsça kelimeleri anlamlandýrmada bu baþarý-nýn gösterildiðini söyleyemeyiz. 6) Molla Ahmed-i Zivingî: Kamýþlý müftüsü Molla Ahmed-i Zivingî, Cizîrî'nin Dîvan'ý üzerine "el-ýqdu'l-cevherî fî þerhi Dîvani'þ-Þeyh el-cezerî" adýyla Arapça bir þerh yazmýþtýr. Zivingî' nin bugün bizim de elimizde olan ve kendisinden oldukça yararlandýðýmýz bu þerh iki ciltten oluþur. Dîvan'ýn þiirleri bu eserde Arap alfabesine göre sýralanmýþtýr. Yani Dîvan "elif" kafiyeli kasidelerle baþlamakta ve "y" kafiyeli kasidelerle sona ermektedir. Zivingî önce kelimelerin anlamlarýný vermekte, sonra da bazen "Hasilu'l-me'na" baþlýðýyla özet bir þekilde, bazen de "Tafsîlu'l-me'na" baþlýðýyla ayrýntýlý bir þekilde beyitlerin anlamlarýný belirtmektedir. Fakat Zivingî'nin þerhi sadece zahirîdir. Yani tasavvufî ve batinî þerhler üzerinde durmamaktadýr. Yazar bu alanda þunlarý söylemektedir: Ben kelime ve beyitlerin anlam ve þerhlerini zahire göre yaptým. Çünkü ben batinî anlam ve þerhleri bilenlerden deðilim. 7) Mehmet EKMEN: Silvan'da nüfus müdürü olarak emekliye ayrýlan bu zat, Cizîrî'nin Dîvan'ýndan 80 beyti "Þeyh Ahmed-i el-cezerî Dîvaný" adýyla manzm bir þekilde ve "mesnevî" kalýbýnda Türkçe'ye çevirmiþtir. Merdese alimlerimizden biri olan ve klasik Kürt þiirleri ve eserleri ile ilgili derleme çalýþmalarýyla tanýnan Zeynelabidîn ÇÝÇEK, Mehmet EKMEN'in çevirisini tashîh etmiþ ve altýnda 2003 tarihi yazýlý olan takrîzinde

10 Mehmet Ekmen bê ku wateyê bigewurîne, Dîwan bêje bi bêje rêz bi rêz bi þiklekî menzmî bi hewleke raserîn wergerandiye Tirkî". Lê em dibên qey Seyda ev medhên ku di teqrîza xwe de derbareyê vê wergerê dike, ji ber niyetbaþiya wî ye. Lewra her çend Kekê Mihemed di warê wezn qafiyeyê de gelek serfîraz bye, lê ji wateya bêje termên malikan pir dr ketiye hinek bêje wateyên ku tu pêwestiyeke wan bi bêje termên malikan tuneye sirf ji boy wezn qafiyeyê bi kar anîne. Ji bilî þaþiyên transkripî rêzimaniyên di orijînala Dîwanê de tên dîtin, di wergerê de jî gelek çewtiyên wateyî hene. Li gor me, yek ji sedemên van çewtiyan nehakimbna Birayê Mihemed li ser zimanê Erebî Farisî ye ku ew jî di vî warî de bi kurtasî wiha dibêje: Min çend caran Melayê Cizîrî di xewa xwe de dît. Ez çm Cizîrê min merqeda wî ziyaret kir. Min gohdariya helbestên wî kir, min wateya wan ji melayên Cizîrê, Diyarbekirê Farqînê pirs kir min vê wergera menzmî derxist holê. 8) Xebata me: Piþtî balkiþandina ser xebatên binavkirî, em dixwazin hinek taybetiyên xebata xwe bi kurtasî wiha diyar bikin. 1) Werger þîrove bi du zimanan hatiye kirin: Kurdî Tirkî. 2) Di xebatê de van her du sernavan hatine bikaranîn: a) Wergera Serkî: Me çend riste qeyd kiribin, di bin vê sernavê de berê me wan risteyan bi serkî, ango bi þiklê bêjeyî zahirî wergerandiye. b) Ziman Huner: Di bin vê sernavê de bêje termên risteyan ji aliyê ziman huner ve hatine þîrovekirin. þunlarý söylemiþtir: Aðabeyi- miz Mehmet Ekmen anlamý deðiþtirmeksizin Dîvan'ý kelimesi kelimesine ve satýrý satýrýna üstün bir gayretle Türkçeye çevirmiþtir". Fakat biz Seyda'nýn çeviri ile ilgili takrizinde yaptýðý bu medihlerin onun hüsn-i niyetinden olduðunu düþünü- yoruz. Çünkü Mehmet aðabey her ne kadar vezin ve kafiye alanýnda baþarýlý olmuþsa da, vezin ve kafiye uðruna kelime ve terimlerin gerçek anlamlarýn-dan oldukça uzaklaþmýþ ve beyitlerin kelime ve terimleriyle hiçbir ilgisi olmayan bazý kelime ve anlamlarý sadece vezin ve kafiye için kullanmýþtýr. Dîvan'ýn orijinalinde görülen transkripsiyon ve dilbilgisi hatalarýndan baþka çeviride de birçok anlamsal yanlýþlýklar vardýr. Bize göre bu yanlýþlarýn sebeplerinden biri Mehmet aðabeyin Arapça ve Farsçaya hakim olmamasýdýr ki kendisi de bu alanda özetle þunlarý söyler: Ben birkaç kez Melay-i Cizîrî'yi rüyamda gördüm. Cizre' ye gittim ve türbesini ziyaret ettim. Þiirlerini dinledim, anlamlarýný Cizre, Diyarbakýr ve Silvan alimlerinden sordum ve bu manzm çeviriyi ortaya koydum. 8) Bizim çalýþmamýz: Adý geçen çalýþmalara dikkat çektikten sonra, çalýþmamýzýn bazý özelliklerini kýsaca þöyle belirtmek istiyoruz. 1) Çeviri ve þerh iki dilde yapýlmýþtýr: Kürtçe ve Türkçe. 2) Çalýþmada þu iki baþlýk kullanýlmýþtýr: a) Yüzeysel Tercüme: Kaç dize kaydetmiþsek, önce bu baþlýk altýnda bu dizeleri yüzeysel, yani sözcüksel ve zahirî bir þekilde çevirdik. b) Dil ve Sanat: Bu baþlýk altýnda dizelerin kelime ve terimleri dil ve sanat açýsýndan açýklanmýþtýr. 121

11 QAFIYA ELÎFÊ, QESÎDA YEKEMÎN (ELÝF KAFÝYESÝ, BÝRÝNCÝ KASÎDE) Newâya mutrib çengê, fixan avête Xerçengê Were saqî heta kengê,neþoyîn dil ji vê jengê Heyata dil meya baqî, binoþin dâ bi muþtaqî Elâ yâ eyyuhe's-saqî, edir ke'sen we nawilha Wergera Serkî 1) Dengê stranbêj çengê, zarîn gihaþt birca Kevjalê. 2) Saqî were heyanî kengê, em ê dil neþon ji vê zengarê? 3) Jiyana dil þerava bermayî (an jî kevnesale) ye, haydê vexwin bi bijî. 4) Hiþyar be saqiyo! Bigerîne dirêj bike þþeke þeravê ya tijî. Ziman Huner Yüzeysel Tercüme 1) Þarkýcýyla harbin sesi, çýðlýk ulaþtý Yengeç burcuna feryattan. 2) Gel saqî! Daha ne zamana kadar yýkamayacaðýz kalbi bu pastan? 3) Haydi için iþtah ile, kalbin hayatý arta kalmýþ (ya da yýllanmýþ) þaraptýr. 4)Uyan sakî! Dolu bir þarap kadehini uzat ve dolaþtýr. Dil ve Sanat Risteya yekemîn Newâ deng, meqam, stran -y tîpa kelijandinê -a veqetandeka ravekê mutrib stranbêj, sazbend, murîd gihanek çeng sazeke jîdar -ê veqetandeka binavkirî Wateya newâyê deng e. Lê di lîteratura Îranî de bi wateya meqam stran jî tê. Bo nimne di raveka "Newâ-yi Xusrewanî" de ev bêje ji bo strana ku stranbêj Barbed di meclisa Xusrew Birinci dize 122 Newâ ses, makam, þarký -y kaynaþtýrma harfi -a tamlama eki mutrib þarkýcý, çalgýcý, mürit baðlaç çeng harbe benzeyen bir çalgý -ê belirlilik takýsý Newânýn anlamý sestir. Ancak Ýranî literatürde makam ve þarký anlamýna da gelir. Örneðin "Newâ-yi Husrevanî" tam-

12 Perwîz de strandiye tê bikaranîn. Mela di kurdîkirina bêjeyên ku ne Kurdî ne, têra xwe pispor e. Newâ yek ji wan bêjeyan e. Ji bo ku di Farisî de zayendî tune ye, her ravebera ku di dawiya wê de tîpek dengdêr heye her dem veqetandeka "-i"yê digire. Bo nimne bêjeya newâ dibe "newâ-yi". Lê di Kurdî de digel jimara raveberê, nêrbn mêbna wê jî endaz e. Ji bo ku newâ di Kurdî de yekejmar mê ye, veqetandeka ravekê ya yekejmar mê (-a) girtiye bye "newâya". Mutrib di wêjeya tesewifê de gelek caran ji bo murîdê ku dikeve cizbeya eþqa xwedayî fixan dike tê bikaranîn. Di wêjeya tesewifê de ev çar perçeyên çengê bal dikiþînin: Têlên hevrîþim, dara tyê, postê xezalê, dvê hespê. Lewra ev çar perçe, van çar hêmanên giring yên tesewufê diqulqulînin: terîqet, me'rifet, heqîqet. Þerî'et, fixan qîrîn, feryad, axîn avête gihaþt, ç xerçeng birca Kevjalê -ê veqetandeka binavkirî Fixan di wêjeya tesewifê de bi gelemperî ji bo qîrîna bi axîn tê bikaranîn. Sedema herî giring a vê axînê, negihîþtina yarê ye. Di wêjeya tesewufê de 12 meqamê muzîkê, beramber bi 12 bircan 24 saetên rojê tên ramandin. Ji boy vî, divê stranên evînê li gorî her birc saetekê bi meqamên diyarkirî bên xwendin. Risteya duyemîn Were saqî heta kengê? raweya fermanî pêþkêþkerê þeravê; murþid heyanî.. heya.. çi demê? çi wextê? lamasýnda bu kelime, sanatçý Barbed'in Husrev Pervîz'in meclisinde okuduðu þarký için kullanýlmaktadýr. Mela Kürtçe olmayan kelimeleri Kürtçeleþtirmede oldukça uzmandýr. Newâ, o kelimelerden biridir. Farsçada cinslik olmadýðý için, sonunda sesli bir harf olan her tamlanan, her zaman "-i" ekini alýr. Örneðin newâ kelimesi "newâyi" olur. Kürtçe'de ise tamlananýn sayýsýyla beraber, erillik ve diþilliði de ölçüdür. Newâ Kürtçede tekil ve diþil kabul edildiði için, tekil ve diþillik tamlama eki olan "-a" yý almýþ ve "newâya" olmuþtur. Mutrib tasavvuf edebiyatýnda çoðu kez ilahî aþkýn cezbesine kapýlýp çýðlýk atan "mürit" için kullanýlýr. Tasavvuf edebiyatýnda çengin þu dört parçasý dikkat çekmektedir: Ýpek tel, dut aðacý, ceylan derisi, at kuyruðu. Zira bu dört parça, tasavvufun þu dört önemli unsurunu çaðrýþtýrmaktadýr: Þeriat, tarikat, marifet, hakikat. fixan çýðlýk, feryat, âh çekme avête ulaþtý, gitti xerçeng Yengeç burcu -ê belirlilik takýsý Figan tasavvuf edebiyatýnda genellikle âh çekilerek atýlan çýðlýk için kullanýlýr. Bu âh çekmenin en önemli nedeni sevgiliye kavuþamamaktýr. Tasavvuf edebiyatýnda msikînin 12 makamý, 12 burca ve günün 24 saatine karþýlýk olarak düþünülmektedir. Bunun için, aþk þarkýlarýnýn her burç ve saate göre belli makamlarla okunmasý gerekir. Ýkinci dize Were saqî heta 123 emir kipi (gel) içki sunan; mürþit -e kadar, -a kadar

13 Heke meyxane wekî tekya stranbêj wekî murîd bê ramankirin, saqî jî wekî murþid tê qeblkirin. neþoyîn neþon dil dil, qelb ji pêþdaçek vê rengdêra iþarkî ya tewandî jeng zengar, zeng, qirêj; guneh -ê veqetandeka binavkirî Dil, navenda tesîra evînê ya hem erênî hem jî neyînî ye. Yar wekî padîþah, beden wekî memleket, dil jî wekî paytextê ku padîþah lê fermandarî dike tê qeblkirin. Mela her car bal dikiþîne taybetiyeke dil. Em ê her taybetiyê di ciyê wê de diyar bikin. Bo nimne li vir, ango di rista duwemîn de bal dikiþîne dilê xwe yê ku ji gunehan zengar girtiye. Ji bo ku dilê xwe ji vê zengarê paqij bike, ji murþid dixwaze ku þerava evîna xwedayî pêþkêþê wî bike. Risteya sêyemîn heyat jiyan, jîn -a veqetandeka ravekê dil dil, qelb mey þerava tirî -a veqetandeka ravekê baqî bermayî an jî kevnesale binoþîn vexwin dâ daçeka pêþniyaziyê bi pêþdaçek muþtaq bijî, miçêz, kêf -î qertafa hevoka rewþîn Risteya çaremîn Ev riste bi tevayî Erebî ye. ela ya daçeka heþyarkirinê daçeka banglêkirinê, baneþan kengê ne zaman? Meyhane dergâh, þarkýcý da mürit olarak düþünülürse, sakî de bir mürþit olarak kabul edilir. neþoyîn yýkamayacaðýz dil kalp, gönül ji önedat (-den, -dan) vê bükümlü iþaret sýfatý (bu) jeng pas, kir, günâh -ê belirlilik takýsý Kalp, aþkýn hem olumlu hem de olumsuz etkisinin merkezidir. Sevgili padiþah, vücut memleket, kalp ise padiþahýn hüküm sürdüðü baþkent olarak kabul edilir. Mela her seferinde kalbin bir özelliðine dikkat çekmektedir. Biz her özelliði kendi yerinde açýklayacaðýz. Örneðin burada, yani ikinci dizede günâhlardan pas tutan kalbine dikkat çekmektedir. Kalbini bu pastan temizlemesi için mürþitten kendisine ilahî aþk þarabý sunmasýný istemektedir. Üçüncü dize heyat yaþam, hayat -a tamlama takýsý dil kalp, gönül mey üzüm þarabý -a tamlama takýsý baqî arta kalan ya da yýllanmýþ binoþîn içiniz! dâ teklif edatý bi önedat (ile) muþtaq iþtah, keyif, arzu -î durum zarfý eki Dördüncü dize Bu dize tamamen Arapça'dýr. ela uyarý edatý. 124

14 eyyuhe kesê(n) Li gor rêzimanê Erebî hege denglêkirî nêr be di serî de "el" (qertafa binavkirî) hebe, di navbera daçeka banglêkirinê denglêkirî de "eyyuhe" tê bikaranîn. saqî pêþkêþkerê þeravê; murþid edir bigerîne ke's þþa þeravê ya tijî -en tenwîn, bi wateya "yek" we (gihanek) nawil dirêj bike, bide. -ha wê (di Erebî de cînavkek pêvebest yekejmar mê) Hunerê tezmîn Mela rista çaremîn ya ku bi tevayî Erebî ye ji Hafizê Þirâzî, wî jî ji Yezîdê kurê Muawiye girtiye. Heke helbestvanek di nav helbestek xwe de malikek an jî risteyek helbestvanekî din bikar bîne, di wêjeyê de jê re tê gotin tezmîn. Hunerê tenâsub Tenâsub, hunerê bikaranîna du an jî bêtir bêjeyên ku di navbera wan de têkilî heye ye. Di risteka yekemîn de meqam, stran, çeng; di ristekên din de jî bêjeyên saqî, þerav, vexwarin þþe bi hev re hatine bikaranîn. ya seslenme edatý, ünlem eyyuhe kimse(ler) Arapça dilbilgisine göre eðer ünlenen eril olursa ve baþýnda"el" (belirlilik takýsý) bulunursa, seslenme edatý ile ünlenen arasýnda "eyyuhe" kullanýlýr. saqî sakî, içki sunan; mürþit edir dolaþtýr ke's dolu þarap kadehi -en "bir" anlamýnda tenvîn we ve (baðlaç). nawil uzat, ver. -ha: onu (Arapça'da tekil ve diþil bitiþik zamir) Tazmîn sanatý Mela tamamý Arapça olan dördüncü mýsrayý Hâfýz-i Þirâzî'den, o da Muâviye'nin oðlu Yezid'den almýþtýr. Bir þâir baþka bir þaire ait bir beyti veya mýsrayý kendi þiiri içinde kullanýrsa, edebiyatta buna tazmîn denir. Tenâsüp sanatý Tenasüp, aralarýnda ilgi bulunan iki veya daha fazla kelimeyi kullanma sanatýdýr. Birinci dizede makam, þarký ve çeng; diðer dizelerde de sakî, þarap, içmek ve kadeh kelimeleri birlikte kullanmýþtýr. Ku katib dîmê cedwel kit, þikeste xet muselsel kit Ji yek herfan mufesel kit, kî ye vê muþkilê hel kit Dizanî rd d ewel, çi tavêtin surd ewel Ki iþq asân nimd ewel,welê uftadî muþkilha Wergera Serkî Yüzeysel Tercüme 1) Heke katib r (yê yarê)rastek bike, xetên þikestî yekpare bike, 125 1) Eðer kâtip yarin yüzünü cetvelle çizerse, kýrýk hatlarý bitiþtirirse.

15 2) Tîpan ji hev cuda bike, kî ye ê ku vê pirsgirêkê çareser bike? 3) Tu dizanî ku saz d berê kîja stranê dibêjin? 4) (Dibêjin) "Evîn berê hêsan xwiya kir, lê paþê pirsgirêk der ketin". Ziman Huner Risteya yekemîn ku heke, ger; dema ku. katib nivîsyar, wênesaz; Xweda dîm r, serçav, dêm (gelpik) -ê veqetandeka binavkirî cedwel kit rastek bikit / bike 2) Harfleri birbirinden ayýrýrsa, kimdir bu problemi çözen kimse? 3) Biliyor musun ki saz ve d önce hangi þarkýyý söylüyorlar? "Aþk önce kolay göründü, fakat sonra problemler çýktý" diyor. Dil ve Sanat Birinci dize ku eðer, þayet; -dýðý zaman kâtib yazar, ressam; Allah dîm yüz, surat, yanak -ê belirlilik takýsý cedwel kit cetvellerse Katib di wêjeya tesewifê de ji bo Xwedayê ku sretê herî rind daye tiþtan tê bikaranîn. Di vê bêjeyê de ryê yarê bi kaxezê katiban tabloyên wênesazan tê teþbîhkirin. Ji bo niþandana ku kar pêtepêdayî hatiye kirin, rastek wekî aksesuarek tê bikaranîn. Ango çawa ku katib wênesaz gava bixwazin li ser kaxezekî an jî li ser tabloyekê nivîs wêneyên rind çêkin vî karî bi pêns risteyên hunerî dikin; li gor hozan Xweda jî gava yara wî afirandiye di þikildana ryê wê de qelema xwe ya qudretê bikar- aniye. muselsel xet muselsel kit þikeste xet, xetên þikestî yekpare bike Ji destpêka Ýslamê heta niha þeþ cre xet hatine bikaranîn. Yek ji wan þikeste, yek jî muselsel e. Xetên þikeste ku jê re "þikeste ta'lîq" jî tê gotin, di sedsala XI / XVII de di dewra Sefewiyan de derketiye holê. Ji bo ku tîpên ku di xetên din de bi hev ve nayên zeliqandin jî di van xetan de bi heve tên zeliqandin, xwendina wan zor e. Lê xetên muselsel, yekpare zelal in; xwendina wan hêsan e. Tasavvuf edebiyatýnda kâtib, eþyaya en iyi þekli veren Allah için kullanýlýr. Bu edebiyatta yarin yüzü kâtiplerin kâðýtlarýna veya ressamlarýn tablolarýna benzetilir. Ýþin özenli yapýldýðýný göstermek için cetvel bir akseuar olarak kullanýlýr. Yani nasýl ki katip ve ressamlar bir kâðýt veya tablo üzerinde güzel yazý veya resim yapmak istedikleri zaman bu iþi sanatsal kalem ve cetvellerle yapýyorlarsa; þaire göre Allah da onun sevgilisini yarattýðý zaman yüzünü þekillendirmek için kudret kalemini kullanmýþtýr. muselsel xet muselsel kit 126 kýrýk hatlar yekpare yaparsa Ýslam'ýn baþlangýcýndan bugüne kadar altý çeþit hat kullanýlmýþtýr. Onlardan biri þikeste, biri de muselsel hattýr. "Þikeste ta'lîk" adý da verilen þikeste hat, XI / XVII. yüzyýlda Safevîler döneminde ortaya çýkmýþtýr. Diðer hatlarda bitiþmeyen harfler de bu hatlarda bitiþti- rildiði için okunmasý zordur. Fakat muselsel hat yekpare ve açýktýr; okunmasý kolaydýr.

16 Risteya duyemîn ji yek ji hev herfan tîpan mufessel kit cuda bikit,veqetîne kî ye? çi kes e? kîja ye? vê mþkilê vê pirsgirêkê hel kit çareser bike Li gor helbestvan ryê yara wî bisk porê ku bi ser ryê wê de hatine berdan mîna tîp xetên ku xwendina wan hêsan e; lê wateya wan kr e þîroveya wan pirsgirêk e. Risteya sêyemîn dizanî? tu dizanî? rd saz d d ewel berê,di destpêkê de çi? kîja? tavêtin dibêjin. surd meqam, stran, merþ Surd di eslê xwe de navê meqamekî muzîkê ye ku ev meqam ji aliyê stranbêj Nigîsa hatiye dîtin. Nigîsa bi vî meqamî gelek stran di meclîsa Xusrew Perwîz de gotine. Lê niha ev bêje bêtir bi wateya stran merþ tê bikaranîn Bersîva pirsa "tu dizanî ku saz d kiîja stranê dibêjin?", risteya jêr e: ki iþq asan nimd ewel welê uftadî muþkil -ha ku evîn hêsan xwiya kir berê, di destpêkê de lê, lê belê der ket holê, çê b pirsgirêk. di Farisî de qertafa pirrjimariyê Ango saz d dibêjin ku evîn di destpêkê de hêsan xwiya kir; lê paþê gelek pirsgirêk der ketin holê ku ew di hesab de tune bn. Ýkinci dize ji yek herfan mufessel kit ki ye? vê muþkilê hel kit birbirinden harfleri ayýrsa kimdir? hangisi? bu problemi çözer, çözebilir Þaire göre sevgilisinin yüzü ile yüzüne dökülen saç ve zülüfler, okunuþlarý kolay fakat anlamlarý derin ve açýklanmalarý problem olan harf ve yazýlar gibidir. Üçüncü dize dizanî? rd d ewel çi? tavêtin surd 127 biliyor musun? saz ve d önce, baþlangýçta ne? hangi? diyorlar makam, þarký, marþ Surd aslýnda sanatçý Nigîsa tara-fýndan bulunan bir makam adýdýr. Nigîsa bu makamla Husrev Pervîz'in meclisinde çok sayýda þarký söylemiþtir. Ancak bugün bu kelime daha çok þarký ve marþ anlamýnda kullanýlmaktadýr. "Saz ve dun önce hangi þarkýyý söylediklerini biliyor musun?" sorusunun cevabý aþaðýdaki dizedir: ki iþq ki aþk asan kolay nimd göründü ewel önce, baþlangýçta welê fakat, ancak uftadî ortaya çýktý muþkil problem -ha Farsçada çoðul eki Yani saz ve d aþkýn baþlangýçta kolay göründüðünü, ancak sonra hesapta olmayan çok sayýda problemin ortaya çýktýðýný söylüyorlar.

17 Hunerê intâq (peyivandin) Ýntâq, ji peyivandina heyînên ku qabiliyeta wan a axaftinê tune re tê gotin. Lewra þair di risteya duyemîn sêyemîn de rd d dide axaftin. Ýntâk (Konuþturma) sanatý Ýntâk, konuþma yeteneði olmayan varlýklarý konuþturmaya denir. Zira þâir ikinci ve üçüncü mýsrada rd ve du konuþturuyor. Ji mihra wê þefeq Se'dê, þîrîn le'la þeker we'dê Dinalim þubhetê re'dê,' ecîbim lê ji vê ce'dê Ki dil ra tab-i her çîneþ, bi kufrê mîbured dîneþ Ji tab-i ce'd-i muþgîneþ, çi xwn uftadi der dilha! Wergera Serkî 1) Ji evîna yara wek stêrka Se'dê ronî, lêvþêrîn xeberxweþ, 2) Dinalim mîna xurmîna asiman, ji ber vî porê badayî ez mame þaþ. 3) Lewra ronahiya her tayek porê wê dil dibe kufrê der dixe ji dîn, 4) Ji ber ronahiya porê wê yê baday ê bi misk, dikeve qelban gelek xwîn. Ziman Huner Risteya yekemîn ji pêþdaçek mihr evîn, þefqet -a veqetandeka ravekê wê rengdêra iþarkî ya tewandî þefeq spêde, ronî, þewq. Se'd Stêrka Biyom. -ê veqetandeka binavkirî þîrînle'l lêvþîrîn -a veqetandeka binavkirî þekerwe'd xeberþekir, xeberxweþ -ê veqetandeka binavkirî Yüzeysel Tercüme 1) Sa'd yýldýzý gibi parlak, tatlý dudaklý ve þeker sözlü yarin aþkýndan, 2) Ýnliyorum gök görültüsü gibi, þaþýrdým onun kývýrcýk saçýndan. 3) Zira saçýnýn her telinin parlaklýðý, kalbi küfre itip dinden çýkarýyor, 4) Misk kokulu kývrýmlý saçýnýn parlaklýðýndan kalplere nice kanlar giriyor! Dil ve Sanat Birinci dize ji önedat (-den, -dan) mihr aþk -a tamlama eki wê bükümlü iþaret sýfatý (o) þefeq parlak Se'd Uðurlu Yýldýz -ê belirlilik takýsý þîrînle'l tatlý dudaklý -a belirlilik takýsý þekerwe'd þeker sözlü, hoþ sözlü -ê belirlilik takýsý Di stêrnasiya berê de bi çavê biyomî bêyomî jî li stêrk gerstêrkan hatiye nêrîn. Bo nimne ji Gelawêjê (Venus) re 128 Eski astrolojide yýldýzlara ve gezegenlere uður ve uðursuzluk gözüyle de bakýlmýþtýr. Örneðin Venüs'e Küçük

18 Biyoma Piçk; ji Bercîsê (Jupiter) re Biyoma Mezin; ji her duya bi hev re jî Du Biyom hatiye gotin. Stêrnasên berê hinek qarakter taybetî jî dane stêrk gerstêrkan. Helbestvanên tesewufê gava yarên xwe bi wan stêrk gerstêrkan teþbîh dikin, qarakter teybetiyê wan jî didin ber çavan. Bo nimne "Se'da Piçk" qarakterên rindî, nermî, tenikî, muzîk, stran evînê temsîl dike. Zanist, þermî, hiþ xeberxweþî jî qarakterên "Se'da Mezin" in. Jixwe Cizîrî jî bi bêjeyên "mihr" (evîn) "þekerwe'd" (xeberxweþ) bal dikiþîne du heb qarakterên Se'dê. Ango yara wî mîna Se'dê bedew, ronî, þermîn, xwediyê hiþ zanist e; xeberxweþ e. Risteya duyemîn dinalim axîn dikim þubhetê mîna, wekî re'd xurmina asiman -ê veqetandeka binavkirî Uðurlu; Jüpiter'e Büyük Uðurlu; ikisine Ýki Uðurlu denmiþtir. Eski astrologlar yýldýzlara ve gezegenlere bir takým karakterler de vermiþlerdir. Tasavvuf þairleri sevgililerini o tür yýldýz ve gezegenlere benzettikleri zaman onlarýn karakter ve özelliklerini de göz önünde bulundururlar.örneðin "Küçük Uðurlu" güzellik, yumuþaklýk, müzik, þarký ve aþký temsil eder. Ýlim, utangaçlýk, akýl ve hoþsözlülük ise "Büyük Uðurlu"nun karakterleridir. Zaten Cizîrî de "mihr"(aþk) ve "þekerwe'd" (þeker sözlü) kelimeleri ile Se'd'ýn iki karakterine dikkat çekmektedir. Yani sevgilisi de Se'd gibi güzel, parlak, utangaç, akýllý, bilgili ve hoþ sözlüdür. Ýkinci dize dinalim ah çekerim þubhetê gibi, misali re'd gök gürültüsü -ê belirlilik takýsý Nalîna helbestvanên tesewifê axîna wan e. Ev axîn jî gelek caran bi xurmîna asiman tê teþbîhkirin. Ango çawa ku xurmîna asiman pirê caran piþtî çirîsk birskan pêk tê, her wiha axînên evîndaran jî piþtî agirê evîna dilê wan pêk tên. 'ecîbim lê ji vê ce'dê þaþwaz im; heyirî me welê, lê belê pêþdaçek rengdêra iþarkî porê xirpþkî, gungilî Di wêjeya tesewifê de gava porê yarê bi xirpþkî badekbn bê vesifkirin, teþbîha wî bi lavlavkê tê kirin. Ango çawa ku lavlavk li kîjan darê bihalê wê hiþk dike, her wiha porê yarê jî qelbê evîndar pç hiþk dike. Tasavvuf þairlerinin inlemesi ah çekmeleridir. Bu ah çoðu zaman gök gürültüsüne benzetilir. Yani nasýl ki gök görültüsü çoðu kez parýltý ve þimþek çakmasýndan sonra meydana geliyorsa, aþýklarýn ah çekmeleri de kalplerindeki aþk ateþi sonucunda meydana gelmektedir. 'ecîbim lê ji vê ce'dê 129 þaþkýným, hayretteyim ancak, fakat önedat (-den, -dan) iþaret sýfatý (bu) kývýrcýk saç, bükümlü saç Tasavvuf edebiyatýnda sevgilinin saçý kývýrcýk ve bükümlü olmakla nitelendirildiði zaman, sarmaþýða benzetilmektedir. Yani nasýl ki sarmaþýk hangi aðaca dolanýrsa onu kurutuyorsa, sevgilinin saçý da dolandýðý aþýðýn kalbini kurutur.

19 Risteya sêyemîn Ev riste bi tevayî Farisî ye. ki lewra, çimkî, çik dil dil, qelb ra paþdaçeka bireserî binavkirî tab rewneqî, ronahî -i veqetandeka ravekê her her çîn xelek, badok, fetlok -(e)þ cînavka pêvebest (-wê) bi kufrê ber bi kufrê mî qertafa dema niha bured dibe dîneþ dînê wî Di helbestên dîwan tesewufê de bêjeya "Çîn" bi wateya porê bi helqe badok tê. Lê çawa ku di risteya çaremîn de tê dîtin gava digel bêjeya "muþg" (misk) bê bikaranîn welatê "Çîn"ê jî dide xulxulandin. Lewra warê miskê Çîn e. Li gor helbestvan rewneqiya porê yara wî gihaþtiye wê derecê ku qelbê evîndaran ji Xweda ber bi xwe ve dikiþîne,wan ber bi kufrê dibe ji dîn derdixîne. Risteya çaremîn Ev riste jî bi tevayî Farisî ye. Üçüncü dize Bu dize tamamen Farsça'dýr ki çünkü dil kalp, gönül ra nesnel/ik ve belirlilik soneki tab aydýnlýk, parlaklýk -i tamlama eki her her çîn halka, kývrým, büküm -(e)þ bitiþik zamir (onun) bi kufrê küfre mî þimdiki zaman eki bured götürüyor dîneþ dinini Divan ve tasavvuf þiirlerinde "Çîn" kelimesi halkalý ve kývrýmlý saç anlamýnda kullanýlýr. Ancak dördüncü dizede de görüldüðü gibi "muþg" (misk) kelimesiyle birlikte kullanýldýðýnda "Çin" ülkesini de çaðrýþtýrmaktadýr. Çünkü miskin anayurdu Çin'dir. Þaire göre sevgilisinin saçýnýn palaklýðý o dereceye ulaþmýþ ki, aþýklarýn kalbini Allah'tan kendine doðru çekmekte ve onlarý küfre götürüp dinden çýkarmaktadýr. Dördüncü dize Bu dize de tamamen Farsçadýr. ji tab-i ce'd-i muþgîn -(e)þ çi! xwn uftadi der dil -ha pêþdaçek ronahiya, rewneqiya porê xirpþkî, gungilî bi misk, miskirî cînavka pêvebest (-wê) çiqas! xwîn, xn, xweyn ketiye pêþdaçek (di) dil, qelb qertafa gelejmariyê (-an) ji tab-i ce'd-i muþgîn -(e)þ çi! xwn uftadi der dil -ha önedat (-den, -dan) parlaklýk, aydýnlýk kývýrcýk saç,bükümlü saç misk kokulu bitiþik zamir (onun) nice!, ne kadar! kan girmiþ; giriyor önedat (-de, -da) kalp, gönül çoðul eki (-ler) Çawa ku di vê risteyê de jî tê dîtin, di helbestên dîwan tesewifê de pirê caran Dizede de görüldüðü gibi, divan ve tasavvuf þiirlerinde sevgililerin saç- 130

20 bîna porê yaran tê teþbîhkirin bi bîna miskan. Misk rekî reþ e; ji navzika xezalê der tê. Ev r di eslê xwe de xwîneke hiþkbyî ye. Heya ku ev xwîn di navzika xezalê de be, xezal pê nerihet dibe. Lê dema ku der dikeve dikeve erdê, hem ew rihet dibe hem jî bînek xweþ li hawirdor belav dibe. larýnýn kokusu çoðu kez miskin kokusuna benzetilmektedir. Misk siyah bir urdur; ceylanýn göbeðinden çýkar. Bu ur aslýnda kurumuþ bir kandýr. Bu kan ceylanýn karnýnda kaldýðý sürece onu rahatsýz eder. Fakat dýþarý çýkýp yere düþtüðü zaman hem ceylan rahat eder, hem de çevreye hoþ bir koku daðýlýr. Di vê taqê di vê xanê, me 'eyþ eymenî kanê? Kesê dest dit ji dewranê,nihalik wê gulistanê Der aðþeþ ç mîared, ki ez dil caneþ bispared Ceres firyadi mîdared, ki ber bendîdi mehmilha Wergera Serkî 1) Di vî asîman di vê xanê de, ji bo me jiyan ewletî kanê? 2) Kesê ku di dinê de dest dirêj bike terxekî vê gulistanê: 3) Dema bixwaze bi canê xwe wê berdil hemêz bike, 4) Zengil, "wextê barkirinê ye baran bar kin" qîrîn dike. Ziman Huner Risteya yekemîn di pêþdaçek vê rengdêra iþarkî taq gumbet feleka asiman -ê veqetandeka binavkirî di pêþdaçek vê rengdêra iþarkî xan dinya ku mîna xanê ye -ê veqetandeka binavkirî me ji me re. eyþ jîn, jiyan, heyat. gihanek. eymenî ewletî. kanê? li ku ye? Yüzeysel Tercüme 1) Bu gökte ve bu handa, bizim için hayat ve güven nerede? 2) Kim dünyada elini bir fidana uzatsa bu gül bahçesinde: 3) Tam baðrýna basýp ona ruhuyla sarýlmak istediði sýrada, 4) "Göç zamanýdýr yükleri baðlayýn" diye çan feryat koparmakta. Dil ve Sanat Birinci dize di önedat (-de, -da) vê iþaret sýfatý (bu) taq gök kubbesi ve feleði -ê belirticilik takýsý di önedat (-de, -da) vê iþaret sýfatý (bu) xan hana benzeyen dünya. -ê belirticilik takýsý. me bizim için, bize. eyþ yaþam, hayat. baðlaç (ve) eymenî güven kanê nerede? 131