ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI?

Transkript

1 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? Dr. Mustafa Dönmez * Özet Tunus ta bir protestocunun hükümet güçleri aleyhine protestosu ile başlayan ve Arap Baharı olarak adlandırılan akım kısa zamanda başta Arap Devletleri olmak üzere Dünya üzerinde pek çok ülkede etkisini göstermiştir. Bu makalede ilk olarak bu akımın Türkiye deki etkileri üzerinde durulmuştur. Arap Baharı nın Türkiye deki etkisinin kısır olmasının nedenlerine değinilmiştir. Bunu yaparken Arap Baharı nı ortaya çıkartan asıl nedenler ile Türkiye deki durum karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Sonuçta Türkiye de güçlü bir Kürt milliyetçiliği akımının meydana gelmediği görülmüş ve ileride bu tür olayların yaşanmaması için kamu yöneticilerinin ne tür tedbirler alması gerektiği üzerinde durulmuştur. Anahtar Kelimeler: Arap Baharı, Kamu Yöneticileri, Kürt, Radikalleşme, Terör Giriş Tunus ta Mohamed Bouazizi adlı bir kişinin polisin neden olduğu kötü muamele ve polisin yolsuzluğunu protesto etmek amacıyla 17 Aralık 2010 tarihinde kendini yakması (Raghavan. 2011), kısa zamanda, başta Arap devletleri olmak üzere, dünya üzerinde 20 yi aşkın ülkede hükümet karşıtı hareketlerin fitilini ateşlemiştir. Öyle ki, bu halk hareketlerinin bir sonucu olarak pek çok ülkede devrim (Mısır ve Tunus), iç savaş (Libya, Suriye), halk ayaklanması (Bahreyn, Yemen, Cibuti) ve hükümet aleyhine yoğun protestolar (Cezayir, Irak, İsrail, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Moritanya, Fas, Umman, Suudi Arabistan, Sudan ve Batı Sahra) meydana geldi (Poyzner, 2011). * Diyarbakır Emniyet Müdürlüğü, mustafadonmez.tr@gmail.com

2 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK Her ne kadar bu akıma Arap Baharı denilse de, gelişmelerin Arap olmayan ülkeleri de etkilediği bir gerçektir. Tunus taki olayların hemen ardından Çin, 1989 yılındaki Tiananmen hadiselerinden sonraki en büyük yönetim karşıtı protestolara sahne oldu (Fallows, 2011); İran da on binlerce gösterici, Devlet Başkanı Mahmud Ahmedinecad ve hükümeti aleyhine Devrim Meydanı nda gösteri yaptı (CNN Bölge Personeli, 2011). Malezya da yaklaşık 50 bin kişinin katılımıyla düzenlenen gösteride hükümetten seçim reformu istendi (The Malaysian Insider, 2011). Kuzey Kore (The Straits Times, 2011), Myanmar (Kaung, 2011), ve daha birçok ülkede Arap Baharı nı takip eden kısa bir zamanda hükümet ve yönetim karşıtı protestolar yükselmeye başladı (Poyzner, 2011). Arap Baharı nın tüm dünya genelinde birçok hadiseyi tetiklediği bu gelişmelerin Türkiye ye yansıması nasıl oldu? Dünya da radikalleşmeye karşı ne gibi tedbirler alınmış? Türkiye, Arap Baharı nın Kürtleri radikalleştirmesine karşı ne gibi önlemler aldı? Türkiye deki kamu yöneticileri bundan sonra hangi önlemleri almalıdır? Bu makalenin konusu, bu sorulara cevap aramaktır. 1. Arap Baharı nın Türkiye deki Kürtçülük Akımına Etkileri Türkiye de yaşayan Kürtlerin temsilcisi bir parti olduğunu iddia eden Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) yöneticilerinin çeşitli söylemlerinin ardından, Arap Baharı nın başlangıcı sayılan Aralık 2010 tarihinden sonra Türkiye de Kürt sorunu ile ilgili bir dizi gelişmeler yaşandı. Barış ve Demokrasi Partisi yöneticileri, tüm Kürtlere sivil itaatsizlik kampanyasına katılması konusunda yazılı bir çağrı yaptı. Buna göre Kürtler, yurdun çeşitli yerlerinde süresiz oturma eylemleri yapacaklardı. Bu çağrının ardından 24 Mart ta düzenlenen Diyarbakır daki sivil itaatsizlik eylemine 5000 kişi katıldı (Er, Köroğlu & Kacar, 2011). Sivil itaatsizlik eylemleri 27 Mart günü Mardin, Bursa, İstanbul, Antalya ve Şırnak illerinde de devam etti (Çam & Kaya, 2011). 28 Mart günü yaklaşık 20,000 Kürt, toplu mezarlar iddiasıyla Siirt teki Kasaplar Deresi ne yürüdü (Sabah Gazetesi, 2011). TBMM de görev yapan Kürt kökenli bir Parlamenter olan Sabahat Tuncel, New York Times Gazetesi nde yazdığı bir yazıda, kendilerinin önerdiği Türk Devleti içerisinde bir Kürt otonomisinin kabul görmemesi durumunda, Türkiye nin bu güne kadar yaşamadığı bir çatışma dönemine gireceği tehdidinde bulundu (Tuncel, 2011). Nisan ayında hem BDP yöneticileri hem de terör örgütü PKK nın 4

3 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? vatandaşlara liderlerinin hitaben tarzlarının Hükümetin daha atadığı da sertleştiği imamların görüldü. arkasında BDP namaz eş başkanı kılmayın çağrısın (Durukan, Selahattin 2011). Demirtaş, Hapiste bir tutuklu gazeteye bulunan verdiği PKK röportajda, lideri Kürt Abdullah vatandaşlara Öcalan, avukatları hitaben Hükümetin atadığı imamların arkasında namaz kılmayın Haziran çağrısında ayında yapılacak bulundu (Durukan, olan genel 2011). seçimlerden sonra, hükümet ve PKK arasınd başlamadığı Hapiste takdirde bulunan büyük PKK bir savaş lideri Abdullah başlayacağını Öcalan, söyledi avukatları (Vatan aracılığıyla, Gazetesi, 2011). Arap Haziran ayında yapılacak olan genel seçimlerden sonra, hükümet ardından başlayan demeç yağmuru nun etkisi ile 18 Ekim 2011 tarihinde PKK militanla ve PKK arasında müzakere başlamadığı takdirde büyük bir savaş birliklerin başlayacağını bulunduğu söyledi bir binaya (Vatan saldırmaları Gazetesi, 2011). sonucu Arap 24 Türk Baharı nın askeri ardından öldü, 18 asker de yara başlayan demeç yağmuru nun etkisi ile 18 Ekim 2011 tarihinde PKK 2011). 22 militanlarının Ekim 2011 tarihinde askeri birliklerin Türk Genel bulunduğu Kurmayı, bir Kuzey binaya Irak taki saldırmaları 5 farklı bölgede 22 t hava destekli sonucu bir 24 harekat Türk askeri başlattı öldü, (Bugün 18 asker Gazetesi, de yaralandı 2011). (BBC, 2011). 22 Ekim 2011 tarihinde Türk Genel Kurmayı, Kuzey Irak taki 5 farklı bölgede 22 tabur askerle hava destekli bir harekat başlattı (Bugün Gazetesi, 2011). Şekil 1. Şekil Yılları Yılları Arasında Arasında PKK PKK Saldırılarının Saldırılarının 10'ar 10 ar Aylık Aylık Seyri Seyri Aralık Aralık Aralık Aralık Aralık Aralık Aralık Ekim Aralık Ekim Aralık Ekim Aralık Ekim Aralık Ekim Aralık Ekim Aralık Ekim Aralık Kaynak: 18 Ekim Sabah 18 Gazetesi Ekim 18 Arşivi Ekim 18 Ekim 18 Ekim 18 Ekim 18 Ekim Arap 2005 Baharı nı 2006 takip 2007 eden ayda ( Aralık Ekim ) PKK terör örgütü (silahlı güçlere saldırma, mayın patlatma, sivillere karşı ateş açma gibi) 16 adet silahlı eylem faaliyetinde bulundu. Bir Kaynak: önceki Sabah ve Gazetesi iki önceki Arşivi 10 aylık dönemde ise bu rakam 5 dir. PKK nın ateşkesi bitirdiğini ilan ettiği tarih olan 1 Haziran 2004 tarihinden (Bal & Özkan, 2011) sonraki yedi yılın ( ) Aralık-Ekim arasındaki Arap Baharı nı 10 ar takip aylık dönemler eden 10 ayda temel (18 alındığında, Aralık Arap 18 Baharı Ekim sonrası 2011) PKK terör ör güçlere PKK saldırma, eylemlerinde mayın patlatma, gözle görülür sivillere bir artış karşı olduğu ateş göze açma çarpmaktadır. gibi) 16 adet Bu silahlı eylem tarihlerde PKK tarafından gerçekleştirilen eylemlerin %26.2 si, Arap bulundu. Baharı Bir önceki sonrasındaki ve iki önceki 10 aylık 10 dönemde aylık dönemde meydana ise geldi. bu rakam Diğer 5 dir. taraftan, PKK nın ateşkes 2007 yılından itibaren azalma eğiliminde olan PKK terör eylemleri, ilan ettiği tarih olan 1 Haziran 2004 tarihinden (Bal & Özkan, 2011) sonraki yedi yılın (2 Aralık-Ekim arasındaki 10 ar aylık dönemler temel alındığında, Arap Baharı so 5 eylemlerinde gözle görülür bir artış olduğu göze çarpmaktadır. Bu tarihlerde PKK

4 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK Arap Baharı sonrası ilk kez ve çok keskin bir şekilde tırmanışa geçti (Sabah Gazetesi Arşivi, 2011). Bütün bu gelişmelerden sonra akla şu soru gelmektedir: Arap Baharı sonrası BDP nin Kürt Halkı nı Türkiye Cumhuriyeti ne karşı ayaklanmaya teşvik etmesi ve PKK nın terör eylemleri ile buna destek olması, Türkiye de yaşayan Kürt Halkı üzerinde ne kadar etkili oldu? Görünen o ki, bu faaliyetler Türkiye deki Kürtler üzerinde çok fazla etkili olmadı. Bunun en somut delili, 2011 Haziran seçimlerinde Kürt Halkı nın iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi ne verdiği destektir (NTVMSNBC, 2011). Bu durumun üç sebebi olduğu söylenebilir. Birincisi, Kürt vatandaşlarının Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına olan bağlılığıdır. Kürtler, diğer birçok azınlıkların aksine, Türkiye de kendilerini farklı etnik bir grup olarak hissetmemektedirler. Nitekim Arap Baharı nın başladığı tarihten sonra, 2011 yılında, Kürtlere yönelik olarak yapılan bir ankette Kürtlerin aslında Türklerle birlikte aynı vatan toprağında yaşamak istediği, ayrı bir devlet kurmak istemediği görüldü. Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı 19 ilde (Ağrı, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Hakkari, Mardin, Muş, Siirt, Şırnak, Tunceli, Van, Adıyaman, Elazığ, Erzurum, Gaziantep, Kahramanmaraş, Malatya ve Şanlıurfa) 8607 kişinin katılımı ile yapılan anketin sonuçlarına göre bu şehirlerde yaşayan halkın %55,59 u Kürt, %6,73 ü Zaza, %6,66 sı Arap ve %30.55 i Türk tür. Bu bölgede yaşayan Kürtlerin %79 u evlerinde 2. dil olarak Türkçeyi konuşmaktadır. Kürtlerin %86.7 si Türk Bayrağı hepimizindir diyor; %85 i İstiklal Marşı nın kendi marşları olduğunu kabulleniyor; %81 i Türk Ordusu nun kendi ordusu olduğunu düşünüyor; %76.9 u Türk Tarihinin kendi tarihleri olduğunu kabulleniyor; %84.8 i Türkiye nin her bölgesini kendi memleketi olarak görüyor; %83.9 u Türklerle ortak bir geleceklerinin olduğuna inanıyor ve %80.4 i Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmaktan gurur duyuyor (Akyürek, 2011). İkinci sebep: terör örgütü PKK ve siyasi parti BDP ye Kürtlerin desteklerinin ve inançlarının düşük seviyede olmasıdır. Türkiye de sadece Kürt vatandaşlara yönelik olarak yapılmış bir anket sonuçlarına göre; Kürtlerin %46.4 ü Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) yi Kürt Halkı nın temsilcisi olan bir parti olarak görmektedir. Terör örgütü PKK ve onun lideri Abdullah Öcalan ı Kürt Halkı nın temsilcisi olarak gören Kürtlerin oranı ise %38.1 (Aras, Aydın, Bölme, Dağı, Dalmış, Ensaroğlu, Ete, Küçükcan, Özhan ve Yayman, 2009). BDP ve PKK ya olan güvenin düşük seviyede olması, onların başlattığı bir inisiyatifin sönük 6

5 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? kalmasına yol açmıştır. Üçüncü bir sebep ise, Arap Baharı nı tetikleyen nedenlerin Türkiye de oluşmamasıdır. Bir başka deyişle Arap Baharı nı tetikleyen nedenlerle Türkiye deki Kürtlerin bir bölümünü zaman zaman hükümet aleyhine gösteri yürüyüşü yapmaya iten nedenler birbirinden farklıdır. Arap Baharı nın altında yatan nedenler araştırıldığında üç ortak neden göze çarpmaktadır: siyasi yolsuzluk, iş imkanlarının yetersizliği ve siyasette söz sahibi olamama (veya uzun süren başkanlık dönemleri) (Center for Middle Eastern Studies, 2011). Acaba Arap Baharı nı tetikleyen bu üç problem Türkiye de de var mı? Veya ne derece var? Şimdi bu sorunu irdeleyelim. Uluslararası Şeffaflık Örgütü nün 2010 yılında açıkladığı Yolsuzluk Algısı İndeksi verilerine göre Arap Baharı nın etkili olduğu 21 ülkede ortalama 3.4 oranında yolsuzluk bulunmaktadır (bu rakam yolsuzluk açısından düşük ve kötü bir rakamdır ve 85. sıradaki Malavi ve Fas ın puanı ile aynı). Aynı yıl Türkiye, 4.4 puan ile 54. sırada bulunmaktadır (Uluslararası Şeffaflık Örgütü, 2010). Bu durumda Türkiye nin yolsuzluk sıralamasındaki yeri, Arap Baharı ndan etkilenen ülkelere göre göreceli olarak iyi, Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerine göre ise kötüdür. Tüm bu verilere rağmen yolsuzluk, Türk insanına göre Türkiye nin en önemli sorunları arasında yer almamaktadır. Yapılan bir ankete göre Türkiye nin en önemli sorunları sırasıyla işsizlik, enflasyon/hayat pahalılığı, terör, eğitim ve ekonomik istikrardır. Yolsuzluk, %1.8 ile 10. sırada yer almaktadır (Çarkoğlu ve Toprak, 2006: 96). İşsizlik, birçok ülkede olduğu gibi Türkiye de de ciddi bir sorundur. Türk halkı ülkedeki en büyük sorun olarak işsizliği görmektedir (Çarkoğlu ve Toprak, 2006: 96). Ancak yine de Türkiye, işsizlik oranları esas alındığında Arap ülkelerine göre nispeten iyi durumdadır. Arap Baharı ndan en çok etkilenen 6 ülkenin ortalama işsizlik oranı %15.21 iken Türkiye de bu oran %11 dir (Dünya Bankası, 2008). Arap ülkelerinin genel olarak diktatörler veya uzun süreli seçilmiş liderler tarafından yönetilmesi, Arap Baharı nı tetikleyen bir diğer önemli unsur olmuştur. Tunus ta ülkenin yönetim şekli cumhuriyet idi ve ülke, 7 Kasım 1987 yılında seçimle iş başına gelen Zeynel Abidin Bin Ali tarafından yönetilmekteydi. Bin Ali, en son olarak 2009 yılında yapılan seçimlerde geçerli oyların %89.6 sını alarak 5. defa devlet başkanı seçildi ve 17 Ocak 2011 yılına kadar başkan olarak görevinde kaldı. Mısır da cumhuriyet ile yönetilen bir ülke idi devlet başkanı 6 7

6 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK yılda bir halkoyuyla seçiliyordu. Mısır devlet başkanı Hüsnü Mübarek, görevi devraldığı 1981 yılından halk ayaklanması sonucu istifa ettiği Şubat 2011 yılına kadar görevde kaldı. Mübarek en son 2005 yılında yapılan seçimde geçerli oyların %88.6 sını aldı (CIA Web Sitesi, 2011). Bu seçimler öncesinde Mübarek in karşısında tek muhalif olarak adaylığını açıklayan Ayman Nur, sahtekarlık suçlamasıyla beş yıl ağır işçilik cezasına çarptırıldı (Slackman, 2005). Yemen, 7 yılda bir seçimlerin yapıldığı bir cumhuriyettir. Ülke, 1990 yılından beri Ali Abdullah Salih tarafından yönetilmektedir. En son yapılan başkanlık seçimlerinde Salih, geçerli oyların %77.2 sini aldı (CIA Web Sitesi, 2011) yılında yükselen protesto dalgası sonucu Ekim ayında yaptığı bir açıklamada önümüzdeki günlerde görevi bırakacağı açıklamasını yaptı (El-Cezire, 2011). Suriye otoriter bir rejimle yönetilen cumhuriyettir. Devlet Başkanı Beşşar Esed 17 Temmuz 2000 yılından beri iktidarda idi ve görevi, 30 yıl boyunca ülkeyi dikta bir rejimle yöneten ve 2000 yılında ölen babasından devraldı. Suriye de başkanlık seçimleri 7 yılda bir yapılır ve Beşşar Esed 2007 yılında yapılan seçimde geçerli oyların %97.6 sını alarak tekrar başkan seçildi. Libya da Suriye gibi otoriter bir rejimle yönetiliyordu. 1 Eylül 1969 yılında askeri bir darbe ile iktidara gelen Muammer Kaddafi, 2011 yılında halk ayaklanması ile düşürülene kadar iktidarda kaldı (CIA Web Sitesi, 2011). 8

7 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? Tablo 1. Arap Baharı ndan En Çok Etkilenen Altı Arap Devleti ve Tablo Türkiye 1. Arap Baharı ndan Hükümetleri nin En Çok Etkilenen Yönetim Altı Şekli Arap Devleti ve Yönetim ve Türkiye nin; Uzunluğu Açısından Karşılaştırılması Hükümetlerin Yönetim Şekli ve Yönetim Uzunluğu Açısından Karşılaştırılması ÜLKE HÜKÜMET ŞEKLİ SON HÜKÜMET BAŞKANI İKTİDAR SÜRESİ (YIL) Türkiye Cumhuriyet Recep Tayyip Erdoğan 8 Tunus Cumhuriyet Zeynel Abidin Bin Ali 24 Mısır Cumhuriyet Hüsnü Mübarek 30 Yemen Cumhuriyet Ali Abdullah Salih 21 Suriye Otoriter Beşşar Esed 11 Libya Otoriter Muammer Kaddafi 42 Bahreyn Krallık Kral Hamad bin İsa El-Halife 12 Kaynak: Kaynak: CIA ve CIA NTVMSNBC ve NTVMSNBC web siteleri web siteleri Arap baharından etkilenen Arap ülkelerindeki bu siyasi ve soylu elitler Arap tarafından baharından etkilenen yönetimlere Arap ülkelerindeki karşılık bu Türkiye de siyasi ve soylu 2001 elitler yılında tarafından kurulan yönetimlere ve 2002 yılı Kasım ayında seçimlere giren Recep Tayyip Erdoğan karşılık Türkiye de 2001 yılında kurulan ve 2002 yılı Kasım ayında seçimlere giren Recep Tayyip liderliğindeki Adalet ve Kalkınma Partisi; 19 parti arasından Türkiye Erdoğan liderliğindeki Adalet ve Kalkınma Partisi; 19 parti arasından Türkiye genelinde oyların genelinde oyların %34.28 ini, Meclisteki 550 sandalyeden 363 ünü aldı %34.28 ini, (NTVMSNBC, Meclisteki 2002). 550 sandalyeden 2004 yılında 363 ünü aldı yapılan (NTVMSNBC, yerel seçimlerde 2002) yılında oylarını yapılan yerel artırarak seçimlerde %41.67 ye oylarını artırarak ulaştı %41.67 ye ve ülke ulaştı genelinde ve ülke belediye genelinde belediye başkanlıklarının %41.9 unu %41.9 unu Adalet Adalet ve Kalkınma ve Kalkınma Partisi adayları Partisi kazandı adayları (NTVMSNBC, kazandı 2004). (NTVMSNBC, AKP, 2007 genel 2004). AKP, 2007 genel seçimlerinde %46.58 (NTVMSNBC, 2007), 2009 seçimlerinde %46.58 (NTVMSNBC, 2007), 2009 yerel seçimlerde (belediye seçimleri) %38.17 yerel seçimlerde (belediye seçimleri) %38.17 (Yerelnet, 2009), 2010 (Yerelnet, 2009), 2010 yılında Anayasa nın bazı maddelerinin değiştirilmesine ilişkin yapılan yılında Anayasa nın bazı maddelerinin değiştirilmesine ilişkin yapılan Referandumda %57.94 destek %57.94 oyu destek aldı oyu Yılı aldı. Haziran 2011 ayında Yılı yapılan Haziran genel ayında seçimlerde yapılan ise halkın %49.90 ı genel AKP ye seçimlerde oy verdi (NTVMSNBC, ise halkın 2011). %49.90 ı AKP ye oy verdi (NTVMSNBC, 2011). Görünen o ki Arap ülkelerinde yapılan oylamalarda liderlerin aldıkları oy, Türkiye de Recep Tayyip Erdoğan Görünen ve partisinden o ki Arap daha fazla ülkelerinde idi. Ancak Mısır yapılan örneğinde oylamalarda olduğu gibi, Arap liderlerin ülkelerinde muhalefet aldıkları üzerinde oy, Türkiye de var olan baskılar Recep neticesinde Tayyip seçimler Erdoğan bir tür ve göstermelik partisinden demokrasi daha havasında fazla geçiyordu. idi. Ancak Nitekim Mısır baskı altında örneğinde tutulan topluluklar olduğu gibi, nispeten Arap hafif ülkelerinde bir kıvılcımla harekete muhalefet geçti ve üzerinde var olan baskılar neticesinde seçimler bir tür göstermelik yıllardır baskı altında tutulan geniş halk kitleleri yöneticilere tepkilerini bu halk hareketleriyle demokrasi havasında geçiyordu. Nitekim baskı altında tutulan gösterdiler. topluluklar nispeten hafif bir kıvılcımla harekete geçti ve yıllardır baskı Kısacası; altında yolsuzluk, tutulan siyasette geniş söz halk sahibi kitleleri olma ve yöneticilere işsizlik gibi konular tepkilerini göz önüne bu alındığında, halk Türkiye de Arap Baharı nın etkisini göstereceği bir ortam olmadığı söylenebilir. Bir başka deyişle BDP ve PKK nın Türkiye deki Kürtleri kışkırtmak için Arap Baharı rüzgarını kullanamayacağı açıktır. 9

8 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK hareketleriyle gösterdiler. Kısacası; yolsuzluk, siyasette söz sahibi olma ve işsizlik gibi konular göz önüne alındığında, Türkiye de Arap Baharı nın etkisini göstereceği bir ortam olmadığı söylenebilir. Bir başka deyişle BDP ve PKK nın Türkiye deki Kürtleri kışkırtmak için Arap Baharı rüzgarını kullanamayacağı açıktır. 2. Radikalleşmeye Karşı Alınan Tedbirler Avrupa Birliği ne üye ülkeler, uzun yıllar radikalleşmeye karşı tedbir almak yerine sadece terörizme odaklandılar. Oysa mesela insanları ve araçları durdurarak yapılan kimlik kontrollerinin radikal gruplara katılmayı engelleyici bir etkisi olmadığı açıktı. Polisin durdurduğu bir insanın terörist olması, sadece polisin şanslı olmasıyla açıklanabilirdi (Açık Toplum Adalet İnisiyatifi, 2007). Veri madenciliği yoluyla muhtemel teröristlerin bulunup tutuklanması da etkisiz bir yöntem olarak kaydedildi (Cole, 2006). İstihbarat bilgilerine dayanarak bazı grupların evlerine, işyerlerine, hatta ibadethanelerine yapılan ani baskınlar; korku, etiketleme, kişisel ve ticari kayıplara yol açmakta; ancak yine de muhtemel bir saldırı planını kaynağında önlemekte idi. Teröristlerin ve özellikle elebaşlarının tutuklanıp hapse atılmasının ise Avrupa yı daha güvenli hale getirdiği tartışılmaz bir gerçektir (Açık Toplum Adalet İnisiyatifi, 2007). Madrid te 2004 yılında ve Londra da 2005 yılında yapılan tahrip edici terör saldırılarını Avrupa kentlerinde doğmuş ve Avrupa okullarında eğitim görmüş teröristlerin yapmış olması, Avrupa Birliği üyelerini radikalleşmeye karşı ortak bir önlem almaya itmiştir. Bu önlemler, klasik yöntemler olan potansiyel hedeflerin korunması ve muhtemel bir saldırının etkilerini en aza indirilmesi değildir. Avrupa Birliği radikalleşmeyi terör eylemlerine yol açabilecek fikir ve düşünceleri kucaklayan bir olgu olarak tanımlamış, terörizm ile mücadele ve radikalleşme ile mücadeleyi birbirinden ayırmıştır. Avrupa Birliği, Terörizm ile mücadeleyi dört kelimede özetlemiştir: önleme, koruma, takip etme ve karşılık verme. Buna göre, Avrupa Birliği üyeleri ilk olarak kendi ülkelerinde yaşayan azınlıkların terör örgütlerine katılmalarını önlemeye çalışan tedbirler alacaklardı. Ardından öncelikli olarak insanları ve altyapıları terör faaliyetine açık hedef olmaktan kurtarıp gerekli emniyet tedbirlerini alacaklardı. Teröristleri ve faaliyetlerini, terörist grupların kullandıkları sosyal birlikleri ve ağları takibe alıp 10

9 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? onlarla mücadele edecekler; ve son olarak muhtemel saldırıların etkilerini en aza indirebilecek karşı stratejiler geliştireceklerdi (Avrupa Birliği Konseyi, 2005). Radikalleşmeye karşı alınan tedbirleri incelemek için öncelikle radikalleşmenin nedenlerini bilmek gerekmektedir. Avrupa daki din eksenli radikalleşmenin 4 temel sebebi bulunmaktadır: sosyal eşitsizlik, siyasi temsilin yetersizliği (siyasete girememe), ekonomik fırsatların yetersizliği ve son olarak asimilasyon veya entegrasyonun olmayışı. Avrupa Birliği üyeleri genel olarak, Avrupa topraklarında yaşayan özellikle Müslüman azınlıkların radikalleşme ihtimallerine karşı, onlara diğer vatandaşlara verilen hakların aynısı vermek sureti ile önlem almaya çalıştı. Kendilerine sosyal ve ekonomik yönden adil davranan yönetimlere karşı Müslümanların kendi aralarında topluluklar kurmayacağı ve topluma daha kolay entegre olacağı varsayıldı. (Tansey, 2009). Avrupa Birliği üyeleri, İslam ve terörizm kelimelerini literatürde ve yazışmalarda mümkün olduğu kadar yan yana kullanmamaya dikkat etti. Çünkü İslami terörizm tabiri Avrupa da yaşayan birçok Müslüman ın dışlanma ve ayrımcılık duygularına kapılmalarına neden oluyordu (Gallis, 2005:48). Avrupa Komisyonunun yayınladığı Irk Yönergesi nin (Race Directory) 1 ve 2. maddeleri, Müslüman ve İslam kelimelerinin terörizme referans olarak kullanımını yasakladı (Avrupa Topluluğu Konseyi, 2000). 11 Eylül 2001 tarihinde 19 Arap teröristin Amerika Birleşik Devletleri ne karşı tarihin en büyük terör saldırılarından birisini gerçekleştirmesinin ardından Avrupa da İslam a ve Müslümanlara karşı bir korku (Islamofobia) oluştu. Bu korkunun da etkisi ile bazı Avrupa Birliği üyeleri, terörizmle mücadele yasalarını özellikle Müslümanlara karşı kullanarak suiistimal ettiler. Birçok Avrupa ülkesi nde Müslümanların temel hakları bile ihlal edilmeye başlandı (Stemman, 2006). Bunun üzerine Avrupa Birliği Konseyi 2004 yılında aldığı bir kararla topluluk üyelerimiz arasındaki istikrar ve uyum, bazı grupların dışlanmasını önleyerek bu topraklarda yasal olarak yaşayan üçüncü dünya ülkesi vatandaşların ve onların nesillerinin başarılı entegrasyonundan yararlanacaktır denildi. Avrupa da radikalleşmeye karşı alınacak tedbirlerin tartışıldığı Hague programında alınan bu kararların nasıl uygulanacağına dair bir çerçeve de çizildi. Buna göre azınlıkların Avrupa Topluluğu na entegrasyonunda hem göçmenlere hem de onu kabul eden ülkelere düşen sorumluluklar vardı. Göçmenler üzerinde yaşadığı ülkenin temel değerlerine ve kanunlarına saygı 11

10 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK duyacak ve içinde yaşadığı topluma bir an önce katılmak için çaba harcayacaktı. Göçmenlerin yaşadığı devletler ise göçmen vatandaşlara karşı ayrımcılık yapmayacak, onların temel insan haklarına saygı gösterecek, toplum içindeki fertlerin birbiri ile etkileşimini ve diyalogu artıracak ve iş ve eğitim gibi konularda göçmenlere olanak sağlayacaktı (Avrupa Birliği Konseyi, 2004). Avrupa Birliği Konseyi 2005 yılında aldığı bir kararla Avrupa da radikalleşmeye karşı alınacak tedbirlerin sınırlarını çizdi. Buna göre Avrupa Birliği üye devletleri, vatandaşlarının temel haklarını korumak kaydıyla insanları terörist örgütlerin içine çeken kişi ve grupların faaliyetlerine engel olacak, halkın sesini radikallerin görüşlerine üstün kılacak ve güvenliği, adaleti, demokrasiyi ve fırsatları herkes için sağlayacak ve ilerletmeye çabalayacak tı. Aynı konseyde terör örgütlerinin iletişim ağlarını çökertmek için internetin ve seyahatin kontrolüne vurgu yapıldı. Radikal grupların adam kazanmakta kullandığı hapishaneler ile eğitim ve ibadet yapılan yerler kontrol altında tutulacak, ılımlı din adamlarının görüşlerinin daha geniş kitlelere ulaşmasına yardımcı olunacaktı. Diğer taraftan Konsey, İslam ve Müslümanlığın imajının düzeltilmesi için de çalışmalarda bulunacaktı. (Avrupa Birliği Konseyi, 2005). Amerika Birleşik Devletleri nde 11 Eylül 2001 tarihi ile 2009 yılı sonu arasında 46 radikal grup hakkında soruşturma yapıldı ve bu 46 soruşturmada 125 kişinin radikal gruplarla ilişkisi tespit edildi. Amerikan topraklarında büyüyen bu teröristlerin bazıları ülke içinde eylem yapmak üzereyken, bazıları ise dış ülkelerdeki örgütlere destek sağlarken yakalandı. Bu radikal grupların hemen hepsi Arap veya Güney Asya kökenli idi ve Birleşik Devletler için asıl tehlike, ülkede bulunan yaklaşık 3 milyon Müslüman toplumun bu ve benzeri radikal gruplara katılmasını önleyici tedbirler almaktı (Jenkins, 2010: 7). Ancak, tüm radikal grupların ana hedefi olan Amerika Birleşik Devletleri nin ne radikalleşmeye karşı geliştirdiği bir program ne de önleyici tedbirleri vardır (Rabasa, Pettyjohn, Ghez & Boucek, 2011). Bunun en temel sebeplerinden biri belki de Avrupa Birliği nin yıllardır halletmeye çalıştığı bir sorun olan göçmenlerin entegrasyonu sorununu halletmiş olmasıdır. Amerika daki Müslümanlar, Avrupa nın aksine, iyi eğitimlilerdir ve ekonomik yönden nispeten iyi durumdadırlar (Zogby International, 2004). Anayasal özgürlüklerin ihlal edilme çekincesi ve Amerikan otoritelerin olayları mümkün olduğu kadar belli gruplarla veya ideolojilerle ilişkilendirmeme eğilimi, radikalleşme ile ilgili somut 12

11 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? programlar geliştirme konusunda devlet yetkililerini isteksiz hale getirdi (Rabasa, Pettyjohn, Ghez & Boucek, 2010). Arap Baharı nın başlangıcı olan Aralık 2010 tarihinden itibaren ülke içinde tansiyonu azaltmak ve siyasi ve etnik radikalleşmeyi engellemek için pek çok Arap devleti acil önlemler almaya çalıştı. Bu önlem paketlerinde genellikle ülke içindeki radikal gruplara yönelik siyasi ve ekonomik rüşvetler vardı. Tunus, siyasi polis birimini lağvetti ve siyasi suçluları serbest bıraktı. Mısır da silahlı güçler tüm devlet gücünü eline aldı, parlamento feshedildi ve Devlet Güvenlik Soruşturma Bürosu dağıtıldı. Suriye olağanüstü hal durumunu ve bölge valiliklerini kaldırdı (Masondo, 2011) ve bazı politik tutukluları serbest bıraktı (Sinjab, 2011). Lübnan asgari ücreti %40 oranında arttırdı (Hani, 2011). Suudi Arabistan Kralı Abdullah, halkına toplam 93 milyar dolar dağıttı (Benham, 2011). Bahreyn siyasi suçluları serbest bıraktı, ayrıca Bahreyn Kralı her aileye 2650 dolar verileceğini vaat etti (Slackman, 2011). Bu siyasi ve ekonomik rüşvetler mesela Suudi Arabistan da işe yararken Suriye de durum daha da ciddi bir hal aldı (Poyzner, 2011) Türkiye Radikalleşmeye Karşı Bugüne Kadar Hangi Tedbirleri Aldı, Bundan Sonra Ne Gibi Tedbirler Alabilir? Türkiye de Kürt sorunu, uzun yıllar siyasi elitler tarafından basit bir terör veya az gelişmişlik sorunu olarak adlandırıldı ve bu sorunun çözümü sınırlı sayıda kuruma bırakılarak bugünlere kadar gelindi yılı sonunda iktidara gelen Adalet ve Kalkınma Partisi nin özellikle yılları arasında Kürtlere karşı uyguladığı ekonomik politikalar (KÖY-DES, BEL-DES ve GAP ın) aracılığıyla bölgenin kısmen kalkınması ve siyasi politikalar (2005 yılında yapılan Diyarbakır konuşması, Kuzey Irak a yapılacak bir askeri harekattan kaçınma ve bürokratların bölge halkı ile daha sıcak iletişimde bulunması) aracılığıyla bölge halkına yakınlaşması, iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi Hükümeti ne Kürtlerin sempati ve desteğini kazandırdı (Altun, 2009). Yine Kürt sorunun çözümüne yönelik olarak Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Doğu ve Güneydoğu illerinde 1987 yılından beri uygulanan Olağanüstü Hal durumu kaldırıldı; Kürtçe dil kursları ve radyo-televizyon yayını serbest bırakıldı. Dahası, bir devlet televizyonu olan TRT-6 Kürtçe yayın yapmaya başladı. Devletin geçmişte yaptığı iddia edilen yargısız infaz ve faili meçhulleri için ilk kez bir başbakan özür diledi bir daha böyle durumlarla karşılaşmamak adına işkenceye sıfır tolerans politikası 13

12 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK benimsendi. Güvenlik gerekçesiyle boşaltılan köylere geri dönüş için mali yardım yapıldı, bu dönemde zarar görenlere tazminat ödendi yılı Ağustos ayında açıklanan Demokratik Açılım sonrasında cezaevlerinde Kürtçe konuşma yasağı ve seçim dönemlerinde Kürtçe propaganda yasağı kaldırıldı (Alpay, 2010). Adalet ve Kalkınma Partisi nin iktidara geldiği tarihten itibaren Kürt sorununa yönelik olarak klasik devlet anlayışının dışında bir yöntemle hareket etmesi ve bunda başarılı olmasının (Altun, 2009), Arap Baharı sonrası Türkiye de Kürt kökenli vatandaşların radikalleşmesini önlediği söylenebilir. Nitekim Arap Baharı ndan aylar sonra, 12 Haziran 2011 tarihinde yapılan genel seçimlerde halkın %49.9 u iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisine, %6.58 i ise Barış ve Demokrasi Partisi adaylarının olduğu bağımsızlara oy verdi (NTVMSNBC, 2011). İki veya 3 partili rejimlerde bu oy oranı fazla olmasa da 22 partinin katıldığı bir seçimde her iki seçmenden birinin oyunu almak, iktidardaki bir partinin geliştirdiği politikaların ve uygulamaların kabul görmesi olarak yorumlanabilir. Diğer taraftan nüfusun %55.59 unun Kürt, %30.55 inin ise Türk vatandaşlarının oluşturduğu 19 ilde (Akyürek, 2011) Adalet ve Kalkınma Partisi ortalama %48.47 oy alırken Barış ve Demokrasi Partisi nin desteklediği bağımsız adaylar bu şehirlerde ortalama %33.21 oy aldı (NTVMSNBC, 2011). Sonuç Görünen o ki terör örgütü PKK ve BDP nin tüm çabalarına rağmen Arap Baharı nın Türkiye deki Kürt Hareketi nin radikalleşmesine etkisi çok sınırlı olmuştur. Bu durumun üç sebebi vardır: Kürt vatandaşlarının Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına olan bağlılığı, PKK ve BDP ye Kürtlerin desteklerinin ve inançlarının düşük seviyede olması ve Arap Baharı nı tetikleyen nedenlerin (siyasi yolsuzluk, iş imkanlarının olmayışı, ve siyasette söz sahibi olamama) Türkiye de oluşmamasıdır. Kamu yöneticileri, ileride benzer akımların Türkiye deki Kürtlerin radikalleşmesi konusunda etkili olmaması için tedbirler almak durumundadır. Radikalleşmenin sebepleri olarak gösterilen sosyal eşitsizlik, siyasi temsilin yetersizliği (siyasete girememe), ekonomik fırsatların yetersizliği ve asimilasyon veya entegrasyonun olmayışı gibi sebepler giderildiğinde sorunlar kendiliğinden ortadan kalkacaktır yılı sonlarında iktidara gelen hükümetin ortaya koyduğu ve uyguladığı politikalar, Türkiye nin bu süreci etkili yönetmesinde önemli 14

13 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? rol oynamıştır. Kaynakça Açık Toplum Adalet İnisiyatifi (2007). Ethnic Profiling in Europe: Counter- Terrorism Activities and the Creation of Suspect Communities. A paper submitted to the Eminent Jurists Panel on Terrorism, Geneva. Akyürek, Salih. (January, 2011). Kürtler ve Zazalar Ne düşünüyor? Ortak Değer ve Sembollere Bakış. Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi. Rapor No:26, İstanbul: Bilgesam Yayınları. Alpay, Şahin (2 Ekim 2010). Demokratik açılım: Nereden, nereye? Zaman Gazetesi. Erişim Tarihi: Altun, Fahrettin (2009). Değişim ve Statüko Kıskacında AK Parti, İstanbul Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı Yayınları. Aras, Bülent; Ertan Aydın, Selin M. Bölme, İhsan Dağı, İbrahim Dalmış, Yılmaz Ensaroğlu, Hatem Ete, Talip Küçükcan, Taha Özhan ve Hüseyin Yayman (2009). Türkiye nin Kürt Sorunu Algısı, SETA & POLLMARK. Ankara: Pelin Ofset, Avrupa Birliği Konseyi (2004). The Hague Programme, 16054/04, 10. Avrupa Birliği Konseyi (2005). The European Union Strategy for Combating Radicalisation and Recruitment to Terrorism, Brussels: European Commission /1/05, 3. Avrupa Topluluğu Konseyi (2000). Implementing the Principle of Equal Treatment Between Persons Irrespective of Racial or Ethnic Origin, Council Directive 2000 /43/EC. Bal, İhsan; Emre Özkan. (2011). Dünyada Önemli Olaylar Kronolojisi. PKK (Partiya Karkeren Kürdistan-Kürdistan İşçi Partisi) Terör Örgütü Kronolojisi ( ). z6ufq2lofkdiuzbbzst9qhmi7u4ke2.pdf. Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 BBC. (19 Ekim 2011). Çukurca ve Yüksekova da büyük baskın: 24 ölü, 18 yaralı. BBC Türkçe. turkey_raid_3.shtml. Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 Benham, Jason (18 Mart 2011). Saudi king orders more handouts, security boost. Reuters. Erişim Tarihi: 12 Aralık 2011 Bugün Gazetesi (20 Ekim 2011). Kara Harekatı Başladı. Bugün Gazetesi. Erişim Tarihi: 28 Ekim

14 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK Center for Middle Eastern Studies, Harvard University. (2011). Arab Spring. Erişim Tarihi: 25 Ekim 2011 CIA Web sitesi (2011). Ülkeler Hakkında Tarihsel Bilgi. library/publications/the-world-factbook/fields/2129.html. Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 CNN Bölge Personeli. (15 Şubat 2011). Unrest in the Middle East and North Africa. unrest/ Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 CNNTURK (20 Ekim 2011). 22 taburla kara harekatı başladı. basladi/ / Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 Cole, David (9 Mart 2006). Are We Safer? New York Review of Books, Volume 53, No. 4 Çam, Tuna; Mustafa Kaya. (28 Mart 2011). Bursa daki itaatsizlik eyleminde BDP ye saldırı. bursadaki_itaatsizlik_eyleminde_bdpye_saldiri Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 Çarkoğlu, Ali; Binnaz Toprak. (Kasım, 2006). Değişen Türkiye de Din, Toplum ve Siyaset. İstanbul: TESEV Yayınları. Durukan, Namık. (8 Nisan 2011). İmamlar tek millet istiyor. haberdetay/ / /default.htm?ref=othernews. Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 Dünya Bankası (2008). Ülkelerin İşsizlik Oranları (Unemployment Rates of Countries). Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 El-Cezire (2011). Yemen li Salih Yakında Bırakacağını Söyledi. aljazeera.net/news/middleeast/2011/10/ html. Erişim Tarihi: 25 Kasım 2011 Er, Mesut; Ufuk Emin Köroğlu, Hüseyin Kacar. (25 Mart 2011). Bölgesel İtaatsizlik. itaatsizlik. Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 Fallows, J. (2011). Arab Spring, Chinese Winter. Atlantic Monthly ( ), 308(2), 50 Gallis, Paul, (2005). Muslims in Europe: Integration Policies in Selected Countries, RL33166, Washington, DC: Congressional Research Service. Hani, Nadine (22 Ekim 2011). Increase in wages likely to hurt Lebanon s economy. Al-Arabiya News. 16

15 ARAP BAHARINDAN KÜRT BAHARI ÇIKAR MI? html. Erişim Tarihi: 12 Aralık 2011 Jenkins, Brian Michael (2010). Would-Be Warriors: Incidents of Jihadist Terrorist Radicalization in the United States Since September 11, RAND Corporation. Santa Monica, California, United States. Kaung, Ba. (2 Mart 2011). Burmese Attempt Own Facebook Revolution. The Irrawaddy. Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 Massondo, Cedric (2011). Unprecedented instability in formerly stable countries and the sharp increase in claims during Sasria. iisa.co.za/images/stories/tic2011/cedric_masondo.pdf. Erişim Tarihi: 11 Aralık 2011 NTVMSNBC (2002) Genel Seçimleri Türkiye Geneli İllere Göre Oy Dağılım Tablosu. Erişim Tarihi: 25 Kasım 2011 NTVMSNBC (2004). Yerel Seçim Sonuçları, news/ asp. Erişim Tarihi: 25 Kasım 2011 NTVMSNBC (2007). Seçim Tarihi: 25 Kasım 2011 NTVMSNBC (2011). Seçim Erişim Tarihi: 25 Kasım 2011 Poyzner, Mikhail (2011). Arab Spring 2011 Timeline. com/countries/arab_revolution_2011.html.erişim Tarihi: 25 Ekim 2011 Rabasa, A, Pettyjohn, S, Ghez, J, and Boucek, C (2010), Deradicalizing Islamist Extremists, RAND National Security Research Division, Santa Monica (U.S.A.). Radikal (16 Kasım 2011). Başbakan Erdoğan Partisinin Grup Toplantısında Yaptığı Konuşmada CHP ve BDP yi Sert Sözlerle Eleştirdi. radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=radikaldetayv3&articleid= &Date= &CategoryID=78. Erişim Tarihi: 12 Aralık 2011 Raghavan, Sudarsan (27 Ocak 2011). Inspired by Tunisia and Egypt, Yemenis join in anti-government protests. The Washington Post. AR html. Erişim Tarihi: 01 Şubat 2011 Sabah Gazetesi. (29 Mart 2011). Siirt te toplu mezar yürüyüşü. sabah.com.tr/gundem/2011/03/29/siirtte_toplu_mezar_yuruyusu. Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 Sabah Gazetesi Arşivi. (2011). Arşiv. Sabah Gazetesi. tr/arsiv Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 Sinjab, Lina (7 Mart 2011). Syrian activist Haitham al-maleh freed under 17

16 ORTA DOĞU DAKİ SİYASAL GELİŞMELER VE GÜVENLİK amnesty. BBC News. Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 Slackman, Michael. (25 Aralık 2005). Testing Egypt, Mubarak Rival Is Sent to Jail. html. Erişim Tarihi: 25 Ekim 2011 Slackman, Michael (23 Şubat 2011). Bahreyn Kralı Ülkesindeki Huzursuzluğu Tartışmak için Suudi Arabistan da. world/middleeast/24bahrain.html?pagewanted=all. Erişim Tarihi: 12 Aralık 2011 Stemmann, Juan Jose Escobar (September 2006). Middle East Salafism s Influence and Radicalization of Muslim Communities in Europe, Middle East Review of International Affairs, vol. 10, no. 3. Tansey, Colin M. (March 2009). Anti-radicalization Efforts Within the European Union: Spain and Denmark. Postdoctoral Thesis Submitted to Naval Postgraduate School. California: Monterey The Malaysian Insider (9 Temmuz 2011). One death reported at rally. Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 The Straits Times (24 Şubat 2011). Isolated protests break out in North Korea. STIStory_ html. Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 Tuncel, Sebahat. (17 Haziran 2011). Arab Spring, Kurdish Summer. The New York Times. html Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 Uluslararası Şeffaflık Örgütü (2010). Yolsuzluk Algısı İndeksi Sonuçları. results Erişim Tarihi: 26 Ekim 2011 Vatan Gazetesi (6 Mayıs 2011). Öcalan İmralı dan yine tehdit savurdu. haber.gazetevatan.com/haber/375778/1/gundem. Erişim Tarihi: 28 Ekim 2011 Yerelnet, (2009) Yerel Seçimlerinde İl Genel Meclisi Oy Dağılımı. php?yil=2009. Erişim Tarihi: 25 Ekim 2011 Zogby International (2004), Muslims in the American Public Square: Shifting Political Winds and Fallout from 9/11, Afghanistan, and Iraq, October