Dr. Yasar I<ALAFAT. %/&u'i. Trtrk?lalk 9nanglan. ber ikani,r) rncr l

Transkript

1 Dr. Yasar I<ALAFAT %/&u'i Trtrk?lalk 9nanglan t ber ikani,r) rncr l

2

3 TURK KULTURLu urlrlrrda HALr irunruqmnt ISLAMIYET VE TURK HALK irunruqlarr Dr. Yagar Kalafat t It I i! '; Genigletilmig 2. Baskr Ankara" 20O9

4 Bu kilshtn tiim h&klan yazartno ve yaytncrma aittir. Berikan Yayrnlarr Eylill TilmHaklanSokhdr. ' I SBN: Genel Koordinatdr Cuma AGCA cirig Grafik-Tasarrm NihAI6ZGEN Kapak Tasanm Dinger HACIDAGLI Bash & Cilt Bilge Ofset Matbaa Maltepe / ANKARA Tel: (0312) BERiKAN YAYINEVi Eti Mah. GMK. Bulvan Bulvar Apt. No: 80/l Maltepe / ANKARA Tel: (0312) Fax: (0312)

5 Bayramlarla ilgili Inanglar...: Hac ile ilgili inanq1ar i01 Ufurluluk - U$ursuzlukla ilgili inanqlar Ters Motifi ite itgiti inanelar...11i Tavaf Motifi ite itgiti inanelar Ses Qftarma iteilgiti inanelar Gok ile ilgill inanelar Kurban ite itgitl inanglar Diier inanq1ar sonuq... KAYNAKqA...12s einlnci BASKTNTN Orus6zU Bu gahgmayr baglatmadan evvel, "islamiyet'e girmig, halkrmrzda yagayan bidatlerin tespiti" veya "Miisli.iman halkrmrzm inanelanna Musevilik ve Hrristiyanhktan giren inang ve dini uygulamalann tespiti" giindemde idi. Diyanet igleri Bagkanh$rmrz, ayet ve hadislerde gergek anlammr bulan islam'a gegitli gekilde girmig badatlann teghisine ve daha sonra da islamiyet'ten ayrklanmalarr igin gerekli gahgmalann yapilmasrnr istemigti. Boylece 350 adet mtifttili.iiiin tespit ettiii 3000 adet bidatten olugan bir klasor olugmugtu.l Mi.ifti.iltiklerce derlenilen bilgilerin bir krsmr dini hayatrn biitiini.ine sirayet ediyor ve daha ziyade namaz, ezan-sala, cenaze gibi cami gevresi uygulamalarr ilgilendiriyordu. Biz konunun ayet ve hadislerle dofrudan ilgili cihetini uzmanlna brrakrp, yagayan halk inanglarrnr Gok-Tanrr dinindeki inanelar ile kargrlaghrrlmalan iizerinde duraca$rz. Yaptr$rmrz incelemede gordi.ik ki, taziyeye gidilmesi, olii evine yemek goti.iri,ilmesi gibi bazr miifti.iltiklerce bidat olduiu zikredilmig uygulamalarrn, siinnet olduklarrna dair agrklama yapan mi.ifti.iliikleriz de olmugtur. Bazr mi.iftiili.ikler ayet ve hadis olmayan, Tiirkge yaprlmrg, gelin-damat duasr gibi dualan veya o konuda Ayet veyi hadis "350 Mi.iftriden 3000 Bidat ,995" Diyanet Igleri Baqkanhk Argivi

6 Yagar Kalafat olmadrfr gerekeesi ile,verilmi$ sadakalart, krltnrnrg nafile namazlarr, tutulmug oruglan, adak adanmaslnl, gifa niyetine Kur'an-r Kerim okunmasrnr keza bidat olarak kabul etmiglerdir. Mesela; Mevlit okumak "giinah gtkarmak" olarak algrlanabilmig, taziyede mevta igin dua etmek yerine "bagtntz sa$ olsun" denilmesi girk kabul edilmigtir. Keza teganni ile ezan okunmast bidat kapsammda mtitalaa edilmigtir. Di$er bir krsrm miifti.iliikler ise, bu ttir bidatlere daha toleransh davranmtg, "Kiifiir ve girk derecesine varmayan bidatler" veya "iinemli ve ref i zaruri olmayan bid'atlar" yorumunu getirmiglerdir. Tespitler arasmdaki di$er onemli hususlar itibariyle gunlar giiri,ilmiigtiir. Gerek dofum, evlilik, tili'im, bereket ve kurbanla ilgili bidatlerde toprak, su, ateg, demir, a$ag ve giineq gibi unsurlann ortak faktijr olarak daima varhklannr sergiledikleri gozlenmigtir. Ti.irkiye'nin bir b6lgesinden derlenilen bidatler di$er bilgelerinde farkh varyantlan ile yagamaktadtr. Bu arada ilging bir husus, bazr miiftiiltiklerin Hanefi ve $afii akaidini veya Siinni ve $ii ibadet farkhhklanm bidat olarak gcirdiiklerini miigahede ettik. Derlenilen malzemede gok kere bidat olarak tespit edilen uygulamamn neden yaprldri'r, amacrnn ne oldu$u belirtilmemigtir. Aynca miiftiiliiklerin bu zengin malzemeyi hangr metotla derlediklerini de bilemiyo ru2. Bazr miifti,iliikler tespitlerinin tasnifini yapmrglar, tahlilini yaparken de kaynak zikretmiglerdir. Bizim ise, gahgma alammrzrn karakteri farkh idi' Biz,lslAmiyet'e aykrrt tespitler konusunda deneyimli defildik. Girig krsmmda belirtti$imiz din anlayrytmzdan da anlagtlaca$r gibi, biz gok sayrda semavi dinin varhf,rnr de$il, bir olan dinin agamalannrn mevcudiyeti fikrine inaruyoruz. Biz Ti.irkler bu bir islfuniyet vetiitk Hatk hwglan 7 olan dinin baglangrgtan beri mensubuyuz. De$igen ve geligen sadece anlayrglardrr. Buradan hareketle giini.imiiz insantmzda giirdii$timi'iz inane ve dini uygulamalart Ti,irklerin eski dini kiilti'irti ile kargrlaghrmast yaprlabilirdi. Biz de bunu yapmaya Eahgtrk' Dr. Yagar KALAFAT

7 rulrun BAKANT isrunil KAHRAMAN'IN ACIKLAMALARI insanhk yeni bir y:dlzyrla giriyor. Bir asr geride kalan nesillerin hayallerini bile siisleyememiq olan birgok teknolojif geligme bugiin giinltik hayattmtzm parealan haline geldi. Geligme,'arttk neredeyse geometrik bir hrz4 bag dondi.irilcii bir seviyeye ulagtr. Bagladr$r varsayilan yeni bir ga$rn igindeyiz. Bu doneme "Bilgi QaBr" diyenler var. Geligen yeni tip iletigim teknolojisinin "girdi"sinin biiyiik ekseriyetini artrk "bilgi" olugturuyor. "Bilmek... Bilgi... Bilim..." insanh$rn varoldufu gtinden beri peginde olduiu, ulagmaya gahgtr$r bi.iyiik hedeflerden biri. Yeni ga$ ti.imi.iyle insanhf,rn imana doni.igiinii vaat ediyor. Toplumlar kendi kimliklerine, yakm gegmiglerine nazaran hpkr "ilahi bilgian, gok daha dikkat, hassasiyet ve guurla sanhyorlar. Niqin? Qiinkti; hpkr "ilahi bilgi" gibi "bilimsel bilgi"de felsefi pozitivistlerin iddialarrmn aksine; sonug itibariyle insant yarattcrslna ulaghnyor; insan, ilim adrna imant yoketmek yolundaki yo$un baskrlarr reddedip fitratma dontiyor: Insan o$rendikge kendi aczini daha kolay kavnyor. Nitekim kainatrn Yaratrcrst "Hig bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" diye buyuruyor. Yeni ga$da bazrlanmn beklentisi olan "medeniyet gahgmasl"ru ise srcak gahgma olarak algrlamamak lazrm. Medeniyetleri de kiiltiirler doiurduf,una giire, bu qahgma hep olagelmigtir. Lakin, yeni gaidaki medeniyetler gahgmast; bir tarif ve tercih gatrgmasr olacakhr. Srcak bir gahgma de$il. Belki bir yarrg olarak... Bu yang

8 70 Yagar Knlafnt da bugtinki.i batr medeniyetinin eksiiinden doiacaktrr. O eksi$i krsaca "Allah'r unutmak" olarak ifade edebiliriz. Kitap guuruna dayanan ve islam ile yo!rulan ktiltiiriimiiz, giiglii bir medeniyeti meydana getirmigtir. Kiilttir ve lnedeniyetimizin kaynaklan kitaplardadrr. Biiti.in imkanlanna ve inanrlmaz geligmelerine ra$men teknoloji kitaplan yok edemeyecektir. insan oldukga kitap da olacak insanlar okudukga kitaplar basrlacak ve yayrlacaktrr. Hayatm, ilmin, Devletimizin ve ozel olarak Bakanh$rmrzln mevzuahnrn milletimizi tarifi "milli kiiltiir"e dayamr. Hayailmzm biitiin alanlarmr kugatan, kimlik ve kigilifimizi olugturan de$erler manzumesi, sadece toplumsal hayata ait defildir. Ki.iltiir iktisadi ve smai hayatr da kugatrr. Kugatmahdtr da... Estetik veya mimari ruhu olmayan binalar da yanhghklar iqinde olan insanlar da kiilti.iri,in konusudur. Biitiin bu alanlara bilgi oldu$u kadar, milli kiilti.ir hassasiyetini de tagryan kitaptur. Kitap bir kiilttir tagryrcrdtr. Gegmigten kalam muhafaza eder, yeni olam takdim eder. Her iki halde de bilgiyi ve gi.izellikleri tagrr, ulagtrnr, oiretir, zevk verir, daha yeniyi sezdirir, yeni ufuklar agar. Kitap yayrnlanmzda, gegmig kiiltii r birikimimizin bii ti.in kaynaklarr ile yeni ga$rn gerektirdi$i yayrnlan aynr a$rrhkta milletimizin hizmetine sunmak ve insanh$rn bekledi$i terkibi yakalamak v azifemiz olacakfi r. imanrn kayna$rnda ilk olarak "oku" buyru$u bulunan milletimizin evlatlarrna diigen de; okumak, okumak ve okumaktrr. ismail KAHRAMAN Kiiltiir Bakam ESERE DAIR Bilindi$i gibi; dinin ashnda bulunmayan, birtakrm yollarla sonradan dine sokulan ve dini inanqmrg Sibi telakki olunan siiz fiil.ve davranrylan tiimti bid'at ve hurat'e kapsamrna girmektedir. Dinler tarihi incelendifi zaman giiri'ilecektir ki; hemen hemen her devirde bid'a! hurafe ve bahl inanrglar; toplumlarrn ortak problemi olmug, daima giindemdeki yerini ve onernini muhafaza etmigtir. Bu; diin oldu$u gibi bugiin de boyledir' islim Dini ile baf,dagmayao akla ve mantt$a uymayary farkrna varmadan insanlan ytice dinin oziinden uzaklagtuan bid'at ve hurafeleri, bazr farkhhklarla hemen her kesimde ve her bolgede giirmek miimkiindtir. Dinimizin temel inang, ibadet ve ahlak esaslanyla baidagtrnlmasr asla miimkiin olmayan, halktmur yanhqhklara sevk eden oyle hurafeler ve tutarsphklar var ki; birgok insan bunu din adrna samimi bir gekilde savunmakta, hatta bu davrarugtnt -hakiki dindarhk", bunlara kargr Erkmayr ise "dinden uzaklagma", "itikatsrzhk" ve "inangsrzhk" olarak kabul etmektedir' Halbuki, dinin kabul etmediii anlayry, inamg ve uygulamalarla dindarhk olamaz. Tam tersine hurafe ve batrl inaruglar, farkrna varmadan kiqileri, inandrklanm s6yledikleri dinin gergeklerinden ve dztinden uzaklagtrrrr. Gergek dindarhk, ancak dinimizin ana kaynaklannda bulunan itika! ibadet ve ahlak esaslarrm kabul etmek ve yagantlmzr bu prensipler gergevesinde dozen-

9 12 Yagar Kalalat lemekle miimki.indi.ir. Salhkh ve gerqek bir dini hayat, hurafe ve batrl inamglardan uzak olan bir hayattrr. Ashab-r kiram ve gergek din bilginleri, batrl inanqlarla asrrlar boyu miicadele etmiglerdir. Bu mi.icadele bugtin de devam etmektedir. Ama buna ra$men maalesef batri inanclann kokti bir ti.irlii kurutulamamrgfi r. Toplumlann ortak kiiltiirel ve sosyal derdi olan bu sakat inanrylarm nevg ti nema bulmasrna, kok salmasma zemin hazrrlayan bir Eok sebep vardrr. Cehalet, adet, gelenek, gorenek, menfi propaganda, grkar hesaplarr, kigisel zaaflar, insanlann saf ve temiz inanglannr istismar, dini yanhg anlatma..., hurafe ve batrl anlayrglarrn zuhuruna ve yayrlmasma neden olan faktorlerden bazrlandrr. insan fitraten bir geye inanmak zorundadrr ve telkine mi.isait bir varhkbr. Bir bela, musibe! fellket, hastahk ve srkmtr ananda sr$rnacak bir merci ve bagvuracak bir qare arar. insarun yarahhgrnda bulunan bu acziyetini ve zaafinr iyi de[erlendiren bazr uyaruklar, din ve merhamet simsarlan, kodi niyetli kigiler; insanlarrmrzrn dini cehaletinden de istifade ederek onlarrn saf duygu, inang ve dtigiincelerini istismar etmekte, "gare" diye onlan dinin oztine tamamen zrd olan geylere tegvik etmekte ve bu yolla menfaat sa$lamaktadrrlar. Dertlerine deva aramak maksadryla kendilerine bagvurulan bu grkarcrlar eliyle pek gok insarumrzrn gegitli felaketlere maruz kaldr$rru, biiyiik bunahmlara, iimitsizlilere ve garesizliklere siiri.iklendiklerini; basrn-yayrn kuruluglan vasrtasryla hemen hemen hergiin i.iziilerek miigahede etmekteyiz. Bu grkarcrlann zararlarr sadece kendi gahrslan veya muhataplarr ile de srrurh de$ildir. Bunlar, din drgr uygulamalanm din krhfi altrnda sergiledikleri igin insanlann saf itikatlanm bozmakta ve bciylece islfrniyet oe Tiirk Hatk bntqlan hem yiice dinimize, hem de halkrmrza qok btiyi.ik zararlar vermektedirler. Oyleyse; islam'm ulviyetini ve kutsiyetini g6lgeleyen, O'nun dinamizmini ve hamleci ruhunu menfi yonden etkileyen bu asrlsz inang ve uygulamalara kargt miicadele etmek ve yiice dinimizi bu isnatsz ve manttksrz inanqlardan armdtrmaya Eahgmak, her olgun mi.i'minin asli vazifesi olmahdrr. Bunun igin 1$lmadan, usanmadan dirii gergekleri insanlarlmlza anlatmak, onlara cehaletin karanh$rndan kurtarmak hepimizin ortak goreividir. Qi.inkii bu inanelann temelinde derin bir cehalet bulunmaktadrr. Hurafelerin devam etmesi; halkrn goitrnluiunun islam Dini'nin emir ve tavsiyelerini iyi bilmeyiginden, safihkh dini bilgiye sahip olmayrglanndary inanq boglu$u iginde bulunmalarrndan ve halktmua dinin gereeklerini iyi ofretemeyigimizden kayndklanmaktadrr. Dinimizin inanq esaslarr, ibadet ve ahlak ilkeleri konusunda yeterli..bilgiye"pahip olanlann, islam'r aslma uygun bir gekilde tamvfnlarm; bid'aterlarrn tuzafrna di.igmeleri, hurafe ve safsatalara lanmalan dtigilntilemez. Bid'atler ve bahl-inanelardan korunabilmenin en emin yolu; bilgi ile Kur'An ve stinnete srfrrynaktrr. Zaten Peygamberimiz (S.A.V.)'de buyuruyorlar ki: ' ' "Size, stkt sarildtfimrz siirece asla sapttmayacafrmz iki gey brrakryorum: Allah'rn kitabr ve'peygamberin siinneti" (Muvatta, Kader:3) Elinizdeki bu eser halkrmrz arasrnda yaygm bulunan bid'at ve hurafeler hakkrnda deferli bilgiler vermektedir. Bunlardan dinimizin oziine uygun olanlar bulundufu gibi, islam'rn ruhuna aykrn bulunanlar da mevcuttur. Bunlann qok iyi tesbit edilmesi gerekir. 73

10 14 YagatKalafat Bu tiir aragtlrmacl ve onlann gal$malarl arthgl nisbette, bir ki.iltiir zenginlifi olan dini folklor ile islamiyet'te yeri olmayan bid'at ve hurafelerin farkhhklan anlatrlmrg olacakhr. Miis- Itimanhk drgr inamglarrn tesbit ve tasniflerinin yaprlmast, bunlann mengelerinin incelenmesi; toplumdaki deiigik inanq ve farkhlagmalann izalesine biiyi.ik dlgiide katkrda bulunacaktrr' Bu krymetli eseri te'lif eden yazannr tebrik ediyor, bid'at ve hurafelerin kbkiiniin kazrnmasrnda faydalt olmasmt diliyorum. Mehmet Nuri YILMAZ Diyanet illeri Bagkam lrlrucl BASKIYA Otrts6z "Tiirk Ki.iltiirlii Halklarda Halk inanglarl islamiyet ve Halk inanglarf inanglan isimli bu gahgma 1996 yrhnda ki.iltiir Bakanh$/nca, bakan ismail kahraman'rn takdimi ve Diyanet igleri Bagkant Mehmet Nuri Yrlmaz'ln "Eserse Dair" agtklamalanyla "islamiyet ve Tiirk halk inanglarr" ismi ile 4'000 adet basrlarak yayrnlanmrgtr.2 Aradan gegen 15 ytlda sonra kitablr ikinci baskrsrnrn yapilrnaslna kararverilmigtir. Bu karanmua sadece okuyucu talebi sebep tegkil ebnemigtir. Kitablr iqerigi ile ilgili yeni galqmalann yapilmg olmasr geligtirilmig halinin basrlmasrm gerektirmigtir. Kitabrn birinci basksrndan sonra ilk baskrda yer almrg olan, demir3, siipi.irge,4 su,s toprak,6 ocak,7 bayrak,s fuz,e sa9;10 Dr. Yagar Kalafat, islamiyet ve Tiirk Halk inanglan, K0ltiir Bakanh- Sr Yayrnlarr/ 1857 Halk Kiilt0rlerini Aragtrrma Ve Geligtirme Genel Miidtirlti$iip33 Gelenek Giirenek ve inanglarp}, Ankara 1996 Yagar Kalafat, "Zile Yiiresi Omekleri ile Ti.irk Kiiltirrlii Halklarda Demir inancr" yayrna haz; Dog Dr. Mehmet Yardtmcr, Tarih ve Kiiltituii ile Zile Sempozyumu,0!!-12 Ekim 200E, istanbul, 2009 s Yagar Kalafat, "Antalya Yiiresi Ornekleri ile Ti,irk Kiiltiir Coirafasrnda Siiptirge inancl",. 20. Yiizyrlda Antalya Sempozyumu,22-23 Kasrm 2002 Akdeniz Universitesi Atatiirk ilkeleri ve inkrlap Tarihi ara$tlrma ve Uygulama Merkezi, Yayrna haz' Dog. Dr' Mustafa Oral, Antalya, 2O08, s Yagar Kalafat, "ASrr Ydresi Omekleri ile Tiirk Ki.iltiirlo Halklarda 'Su Kiiltii'" IL Uluslararasr ASrr Da[r ve Nuh'un Gemisi Sempozyumu Ekim 2(X)8 Dof,ubayaztt-Af,rt

11 1.6 YaSar Kalalat da$rl, tavaf,lz htdrellez,l3 pir1a, kurt, kan ve benzeri konulann halk inanglanndaki yerlerine dair ayn ayrr ve ayrrntrlt.gahgmalar yaprlmrqtrr. Ki.ilt olugturmug bu gahgmalarda bazt teghisler konulabilmigtir. $imdilik de olsa alman bu sonuelarm yeni baskrya yansrmasrnrn yerinde olaca$rna inandrk ve uygun vesilelerle krsa aqrklamalar ekledik. Bununla yetinmeyip uygun vesilelerle bazt ara ilavelerde de bulunduk. II l2 Yaqar Kalafat, " A$n Yiiresi Ornekleri ile Tr.irk Ktilhir Cografyasrnda Toprak Ktiltri", Il.Uluslararasr Airr Dair ve Nuh'un gemisi Sempozyumu, Ekim Doiubayazrt -Aftn YagailKalafat, "Akqehir omekleri ile ttirk Ki.iltiirlii Halklarda Od/ateg/Ocak iyesi" Uluslar arasr Selguklu'dan Gtintimiize Akgehir Kongresi 2G-21 Kasrm 20O8; Ktiltrir.com N8 Yagar Kalafat, "AlAeddin Keykubat'tan Giiniimtize Tiirk Halk Kiilhirtinde Bayrak" I. Alieddin Keykubat ve Diinemi Sempozyumu 6-7 Kasrm 2fl)8 Konya Yagar Kalafat, "Van G6lii Havzasr Beslenme K0ltiiriinde Tuz" V.Uluslararasr Van Gcilti Havzasr Sempozyumu Haziran Van 2009 Yagar Kalafat, "Qorum ve Qevresi Merkezli Ttirk Ki.ilti.irlii Halklarda SaEr", Osmanh'dan Cumhuriyete Qorum Sempozyumu, Kasrm 2fi)7, Qorum,200& s Yagar Kalafat, "A$n Dafr'nrn Mitolojik Boyutu ve Ttirk Ktiltiirlu Halklarda Da[ Ktiltri" Uluslar arasr Tiirk Kiiltiirii'nde Af,n Da[t Sempozyumu, Atatiirk Ki.iltiir Merkezi Bagkanh$ ve I$drr Valili$t, Z&-29Haztuan 2008Iidr Yagar Kalafat, "Diyarbakrr ve gevresi Ornekleri ile Halk inanglannda Tavaf/Ddnme" Osmanh'dan Cumhuriyete Diyarbakrr, editorler Bahaeddin Yediyrldrz-Kerstin Tomenendal, T.C. Diyarbakrr Valiliii, Ankara 200& s. 45H$ Yagar Kalafat "Ttirk Ktitttir Coirafyasrnda Hz. Hlrzr. ite itgiti inanglar", Azerbaycan Milli Ilimler akademisi Folklor Enstittisti, ortak Ti.irk GeEmiginden Ortak Tiirk Geleceiine v. Uluslar arasl Folklor Konferansrnrn Metarialleri, Bakr 2U17, sf Yagar Kalafat "Tiirk Halk inanglarrnda Pir Ktiltii" 15. International Symposium For Balkan Folklara. islilniyet ae Tiirk Halk hnnglan Kitabrn ilk baskrsrndaki "dizin" boli.imi.i maalesef yazardan kaynaklanmayan nedenle sayfa numarasl olmaksrzur kitaba girmigti. Bu hali ile bu boltimle amaglanan hasrl olmamrgtr. Biz yalnnlanmrzda dizine imkan nispetinde 6nem vermese eal$lyor ve halk inanglan gahgmal4rnda bu boliimi.in yeni eal$ma kaprlarml aeacaglna inaruyoinz. Buradan hareketle baglangrqta "Tilrk Halk inang Sozliikleri"nin hazrrlanabilece$ini diigi.iniiyoruz. Nitekim bunun ilk i.iriinleri verilmege baglanrlmrghr. Bu gahgmamrzda da benzeri difer gahgmalarrmzda oldu$u gibi, kaynaklann dipnotlannda agrklanm$ olmasr ile yetinmeyip yararlamlmry olan kaynaklan ayrrca bir boliim halinde topladrk. Bu yontemle, zaman igerisinde "Halk inanelarr Kaynakgasr" olu gtu rmayr amagladrk. Uzi.ile rek belirtmel iyiz ki, kiiltiir aragtrrmalahnda kaynakga gelene$imiz dzellikle resmi kurumlarda dumura usramrgtrr. Ttirk halk biliminin ilk ustalan eselerine ilgili resimleri de almrylar ve iyi ki alm4lar. Ki.iltiiriimi.izi.in yalcn donem iderini sadece onlarur eserlerindeki gori.intiilerden tamyabiliyonrz. Bu arada Nail Tan'ur eselerinde yer alan alanla ilgili gahs, tesis ve di$er aksamla ilgili resimleri minnetle anmak gerektifine inamyoruz. Biz halk inanqlarr gahgmalarrmrzdaki yaym yontemini, ieerikler arasmda baf,lantrh olarak yiiri.itmeie gahgryoruz. Bulgularr ilkin makale ve bildiri olarak el ahp igledikten sonra bunlan iligkileri nispetinde kiiaba d<ini.igtiiriirken zaman igerisindeki bilgi geligmelerini de kapsasm istiyoruz. Bu noktaya do$al olarak ozellikle yaymlanmzrn yeni baskrlannda dikkat etmeye gahgryoruz. Bu ilkemizi bu gahgmamrza da yansttmaya gahgtrk. 77 Dr. Yagar Kalafat 01 A$ustos 2009

12 alnls Toplumlarrn ktiltiir yaprlannrn incelenmesi gi.indeme gelince; inang kavramr tabii olarak giindeme gelmektedir. Tarihimiz igerisinde mensubu bulunduiumuz ve gegitli isimlerle zikredilen "din" ve cizellikle genig anlamda "Muhammedilik" biiyiik onem arz etmektedir. Din olgusu ve din-tarih-kiilti,ir iligkisi yagayan din kiiltiirtimtiztin "Halk inanglarr Tarihi" boyutu tizel iinem arz etmektedir. insan hayah ile ilgilendisine gore, dinin insan hayatnm do$um, evlilik, merasimler, oltim gibi di$er biiti,in safhalarr ile ilgilenmig olmasr kaerulmazdrr. Bize g6re diry "yol g6sterici ilahi bir agrklamadrr. "insan hayatrm diizenleyen bir program de$ildir. Dinde, dinin verdi$i birtakrm genel prensiplere g6re insanrn bizzat kendisinin kendi Hayatrnr diizenlemesi <ingiiri,ilmiigtiir. Diry insan hayahnrn her yonii ile ilgili yi.ice ilkeler verirken; bu ilkelerin yorumlanmasmr, belli zaman ve mekinlarda uygulanmasrn; bu tatbikatlardan do$abilecek muhtemel problemlerin gdztimiini.i insana buaku. Vahiyle gelen din ve bu dinde yer alan toplum, siirekli bir geligme igerisindedir. Zamanla toplum iginde geligen bilgiler ve de$igen tavrrla, dinin vahiyle gelen dziiniin gergevesinde, insan aklmrn dini yorumlamasryla yeni ve begeii bir boliim olugur. Bu geligme, dinin zamanla tahrifata u$ramasrdrr. Esasen din yorumlanmaya agrktrr. Yorumlayamn dini tahrif etmemesi

13 20 YagarKalafat gerekir. Yorumlamarun yaprlma y6ntemindeki esas dikkate ahnmaksrzm yoruma gidilince, boyle bir sonuq do$maktadrr' Sonunda toplumun kabul ettif,i din, ilk geklinden grkrp bir takrm hurafelere de yer verebilen beqeri bir din durumuna gelmigtir. Allah'rn gonderdiii dinler arasrnda geligki olabilece$i higbir zaman diigilniilemez. Bi.iti.in dinlerden insanlann katkrlannl ve efsane tirriinden malzemeyi qtkarrr isek, ortaya, qtkarun bir "saflrk ve birlik" oldu$unu goriiriiz. Dinler insanlarm bilgi seviyelerine gtire gonderilmigtir' Bir sonraki din bir evvelkini igerir. Aynca yeni birtakrm ilkeleri de igerebilir. Kur'an-r Kerim'in bi.itiin semavi dinleri kabul edigi bundandrr. Tiirk topluluklarrrun "qegitli dinlere" mensup olduklarr ifadesi, "kendilerine indirilen dinlerin ijzii etrafinda kendi yorumlartndan kaynaklanan begeri bir bilgi boliimi'i olugtu$u" gergefini de igerir. islam dininin ilihi kaynaklan Kur'an-t Kerim ve Siinnettir. Begeri yirnii ise; Sosyo-Ki.iltiirel, Sosyo-Politik ve Sosyo-Ekonomik ilavele rdir. Eski Tiirk Dinini araghnrken, hep islam-mtisliiman adrnr aray$lmz ve aym zamanda islam'rn oziinii bilmeyigimiz, bizi grkmaza sokmugtur. Qok kere kahplara dokme 6zlemimiz, dinin tanrmrnr gerge$ine uygun yapamay$lmrza yol agmtqttr' Dini anlamadan, Ttirklerde dini anlamak miimki.in de$ildir. Yukarrda dinin ilahi kaynaklarrmn yorumunun begeri kaynaklanndan da bahsedip, yorumlamada yiinteme igaret etmigtik. Birgok farkh uygulamalar getirilmig ama biitiin sonuglarm aynt kaprya grktr$r kavramlamamrstrr. Din of,eleri ile ilgili pek gok kavram vardrr. Bunlar iyi bilinmeden fikir yiirtitiilmesi, igi kanghrmrg olmaya yol agar' Her islinriyet ae Tiirk Halk inanglan 27 tarihte kavramlar ayrr ayrr adlandtnlmrg, iistiine iistli.ik, d6nem donem de defigik kavramlar tiiretilmigtir. Allah (C.C) daha iyisini bilir ve en do$rusunu siiyler. Allah birdir. O$rettigi din de birdir. Gonderdi!,i 315 Resul, 124.0W Nebi de15 hep bu bir olan Allah'tan htikiimler getirmiglerdir.l6 Bizi isimleri yamltmamah; Esas olan sebebini bile bile yaprlan uygulamadrr. Meseleye, tek din olan islam'rn Tiirkler arasmda uygulanrgr diye bakrlmahdrr. Ti.irklerdeki, bugtinkti dini uygulama, binlerce yrl ewelkinin a;mrst olarak stirmektedir. Bu arada; inanglar go$u kez ahgkanhktrr. O$renip ahghklarrmrzr zevkle y aparz. Yapmadr$rmrz takdirde, huzurumuzun kagh$rnr hissederiz. Dinde taklit bir agama saytltr ve irnemlidir. Birileri bir Adeti yrl si.irdi,irmiigler ise, onlann bu ahgkanhklanm kutsalh$a htirmet olarak g<irmek gerekmez mi? Halk inanglarr anlamrnda eski inanglann yagayabilme nedenleri, bunlann Peygamber Efendimizle en mi.ikemmel gekline ulagmrg olmalanndandrr. Bir knmmtn tatbikine ise, gerek kalmamrgtrr. illet yoksa devaya da gerek kalmaz. Cin korunmasr ayetle yaprlabilirkery ategten atlamaya gerek kaltr mr? Musevilik ve isevilik, islam'rn agamalannrn birer dijnemdeki isimleridir. Bagka birgok inang da tatbikatgrlanrun yaruldtir ilahi inanglardrr. Ayrmttsma girmeden Ti.irklerin bilinen tarihlerindeki en eski ilahi inanglanrun ismi Gdk Tann (Ulu Tanrr) inancrdrr. l5 16 M. Asrm K<iksal, PeygamberlerTarihi, Ankara, 1994 Sh.9 M. Asrm Kiiksal, a.g.e.,6h. to.

14 DoGuMLn llcld HALK lrunrugunt Do$um iireme yeteneiine sahip insan hayahnur baglangrcrdrr. Doium do$uran ve do[rulan itibaren diinyaya gelinmeden evvel baglayan bir stirecin ilk safhasrdr. Hatta dofum safhalart baglamadan do$umla ilgili dilekve temenniler ve geleceie yonelik tahminlerle adeta do$um arzu ve istekle baglahlmq olur. DoSumun safhalan eweli esnasl ve sonrasl geklinde aynlabilirken bu donemler de inang ve uygulamalar bakrmurdan kendi iglerinde aynhrlar. Bu diinemlerle ilgili inang ve uygulamalan islamiyet etrafinda gekillenen halk inanglannda da goriiyoruz. Dofium Eweli Dogum evveli donemi bu diinemlerin ilkidir.. bu diinemi Do$um Esnast ve onu da Do$um Sonrasr ile ilgili inang ve uygulamalar izler K. Maraq'ta gocuiu olmayan kadm, Malik Ejder Tiirbesine gider, gocuf,u olunca da burastnr 7 ytl tist i.iste ziyaret eder.lt Amasya'da gocuksuz kadrnlar gocuk sahibi olmak igin, i'ig ayn uygulama yaparlar.bazr kaynak sulann bagmda, ulu a[aglann alhnda veya tiirbelerde dileklerde bulunurlar. Qocuk istet7 '350 Mtiftiiden 3000 Bidat 1994'1995'Diyanet igleri Bagkanhk Arqivi

15 :. Yryor Kalafat yen kadrn, buralara "sahlmak"tadrrlar."s Bii gekilde do$um yapan kadrnrn gocuf,una "satrlmrg'l:ismi verilmektedir. Bazen de qocuk isteyen anne namzedi, ti.iibetittiriinden bu tiir yerlere Eocuk elbisesi brrakrrlar. Boylece Eocuk satribi olacaklarma inanrhr. O yerin gocuk verece$i veya gocuk sahibi o[unmasrna yardrmcr olaca$rna inaruhr. Ulu aiag altlan, kaynak sular ve tiirbeler kutlu yerler olarak bilinirler. Dedem Korkut ile gidilen a$aglrkh ve giiglii akan subaglannr'almah yerlel olarak tanrmlamaktadrr. Marmara Eferlisi'nde Eocuk isteii ile ttirbelere, igine tag konmug begik brrakrrlar.le Begiie tag koymak, kutlu bilinen yerlere yapma begik brrakmak, gocuk istemi ile verilen mesajlardrr. Hrdrellezde gi.il afacmm alflna konulan bu ttir simgelerle ev, eg, ig, araba ve benzerleri istenilmig olaca[r inancr vardrr. Aydrn-Yenigehir'de Eocu$u olmayan kadmlarn srcak su igerisinden gala brga$ almalarr halinde hamile kalabileceklerine inarulrr. 20 Bursa'da bazr tiirbelerin toprasrrdan gkan solucam ).lyen kadrrlann gocu$a kalabileceklerine inamhr. Bursa'da aynca Tezveren Sultan Tiirbesine gocuk ve di$er dilekler igin gidilir.2l Qorum'da gelinin ilk gocuiunun erkek olmasr igin yata- $rna erkek gocuk yafinlll.zz Erkek gocuk istemi ile gelinin kucairna ve yata$rna erkek gocuk almasr, yatakta yuvarlanmasrnln sa$lanmasr da gok yaygrndrr. Bdylece mesajverilmek istenirken r8 t' 20 " 22 islfuniyet ae Tiirk Halk hnnglan 25 yata$a veya kuca$a erkek gocuk kokusu da sinmig olaca$r inancr vardrr. Dof,u Anadolu'da Kars ve AhlAt'ta gok erkek gocusu olan ailenin begiii odiinq ahnarak erkek evlat sahibi olunaca$rna inamltr. Bahkesi/de gegmenin ijniine bir tarak ve bir brgak btrakrlarak gerdek sabahr bunlar geline arathnltr. ilkin tarak bulunur ise krzrnrn olacairna, iince break bulunur ise o$lunun olaca$rna inanrhr.23 Bebek di.inyaya gelmeden onun cinsiyetini belirleme konusunda gok sayrda inang ve uygulama vardtr. Kars'ta iki minderden birinin altma brgak ve di$erinin alhna makas konur. Gelin brgak bulunan minderin i.izerine oturursa o$lunun olacairna hi.ikmedilir. Qanakkale'de Eocu$u olmayan'kadmlar, igerisinde su kuyusu bulunan caminin suyundan igerlerse, gocuklarmtn olaca$r$a inanrrlar. 'Ttibzon'da qocuiu olmayanlar, olsun diye Hrdrellez' denize, girerler. l\zntiro"eel mrnite kadmm korkusunun giderilmesi iein "siibyan Muikasr" yaprhr. Halkimrzrn do$um eweli inanglarmt; gocuklannrn olmasr, do$acak gocuklartrun kz veya erkek olmalarr, irlmeyip yagamalan, istenilen bir meslese sahip olmalarr geklinde stralamak miimkiindi.ir. Bu miinasebetle; yatrrlardary yaflrlann su veya topraklanndan medet beklenilir. Bazen de yatrr yerine camilerden yardrm umulur. Buradaki incelik kutsal makamlann kutsiyetinden istifade edilmek istenilmesindendir. islamiye(teki Veli Kiilti.ini.in derinliklerinde Tiirklerin, Tiirkistan'dan tagrdrklan inanglann da izleri vardrr.2a Esasen Veli tiirtinden kutsal E 24 Dursun Yrldrnm, 'Kiik - tiirk Qf,urda Tann mr, Tannlar mr Vardl?" IV.

16 Yagar Kalalht kabul edilen kimselerden hayatta ve oliimlerinden sonra yardrm beklemek sadece do$um evvelinde de$il, dof,umun di$er d6nemlerde de gori,ilecesi gibi hayatrn muhtelif safhalannda ve farkh ihtiyaglar igin de gegerlidir.. K. Marag'taki Malik Ejder Tiirbesi gibi, Anadolu'da bireok tiirbeye bu maksatla gidilir.zs Kutsal kabul edilen sulardan, toprak ve taglardary ulu aiaglardan yardrm ummak eski Tiirk inanglanndaki su, toprak ve aiag kutsal ki.iltlerine inanmakla ilgilidir.26 Derinliklerinde Anasrr-r Erbaa da yatmaktadrr. Tiirbeye gocu$un sahlmasr, tiirbenin gocuiu koruyacafr inancrna dayanmaktadrr. Satrldrktan sonra o gocuk, ttirbedeki zata ait olmakta, gocuia zarar verecek oli,imci.il gtiglere kargr tiirbe korumug olmaktadrr. Bu tiir uygulamalarrn Fhdrellez donemine rastlatilmasr o giinlerin haynna inanrlmasrndandrr. Hz. Muhammed'le birlikte baglayan ddnemde inang sahibi halk muskalan vasrtasyla dileklerde bulunmuglardrr. Esasen muska, iseviler, Museviler ve difer dinlerde de vardr. Erkek gocusunun gelin yatairnda yatrrrlmasr ile erkek evlat sahibi olma inancr, eski Tiirk inanglanrun bir hahrasrdrr. U.T.F.K. Bildiriler, Antalya 797, C.2, Sh ; Turgut Akprnar, "Eski Ttirklerin Dini Tek Tann inano mrydr?", Tarih ve Toplum, Mart 1986 s.2z sh ;Yehbi Ecer,'Ttirklerin Eski Hahkrnda Stiylenenle/', T6re, Arahk 1982, sh. 139, sh ; E.R. Frf,lah, 'Tarih ve Din', T.M.T.T.M.K. Elazr! sh. 67J0;H. Tanyu "Eski Tiirklerin Dini Totemcilik ve $amanhk Degildi/', V. Milli Tiirkoloii Kongrcsi, istanbul, 1985; islamhktan 6nce Tiirklerde Tek Tann inancl istanbul, 1986; O. Turan, Tiirk Cihan Hikimiyeti Mefktresi, istanbul, 191. A. Yagar Ocak, Tiirk Halk inanglannda ve Edebiyahnda Evliya Menkrbele4 Ankara, 1984, sh Zeki Bagar, igtimai Adetlerimiz-inanglanmrz ve Erzururn innaen Ziy arel Yerleri, Anka r a, islitniyet ae Tiirk Hnlk hwglan 27 Buna g6re kiginin bizzat kendisinden kaynaklanan bir kuvvesi vardrr. Bu kuvve, yaga, cinsiyete, dtineme v.s. gore de$igir. Artar, eksilir, hayrrlt ve haytrstz olabilir.2t Erkek gocu$unun yata- $a konulmasr belirtildi$i gibi gaip Alemine erkek yavru istenildi$i mesajrnt vermek igindir. Dolum Esnast Bu d6nem dof,umun baglamasr ile girilen donemdir. Bu donem ile ilgili inane ve uygulamalar diier biili.imlere nazaran daha yo$undur. Kara iyeler etrafinda olugan iyeler daha ziyade bu donemde giiri.ili,irler. istanbul Avcrlarda gocu$un di.inyaya geldi$i gtin evinde "dofum salast" verilir.2s Anadolu'nun bazt ydrelerinde nadir de gori,ilse de evliliiin de sala ele duyurulduiu oliim salasrnrn yam srra'do$um salasrna su salast denildifii de bilinmektedir. Adana'da lofusa bir kadmrn yaruna hayrz bir kadrn veya lo$usa bagka bir kadrnrn gelmesi halinde gocu$un hastalanacaf,rna veya o-lecefine inamltr.ze Bu inang islam Tiirk kiiltiir co$rafyasrnda oldukga yaygmdrr. Bu ti.ir kimseler igin "kirli" "bagr kirli" denir. Bu d6- nemler igin bereket kagrrrcr, uiursuz g6ze ile bakanlar olurdu. Adana'da yeni do$an gocuiun yastlgmm altrna brgak konulur ise, qoculun zeki ve caisur olacafrna inamlrr.3o Do$u Anadolu'da gocu$un cesur olmasr igin burun delinir ve oradan A.Yagar Ocak, islim-tiirk inanglannda Hrzrr Yahut Hrzrr-ilyas Kiiltii, Ankara, 7990, sh.78'79. "350 Miiftiiden 3000 Bidat 79f,4-lgg5" Diyanet igleri Bagkanhk Argivi

17 Yagar Kalafat kurt krh gegirilir. Bu inane ve uygulama Azerbaycan Ttirk ki.ilttir co$rafyasrnda da vardrr. Aydrn'da yeni dofan gocu$u "Bismillah Muskasr" takrhr. Daha sonra nazarhk ve magallah takrlrr.3tfarkh isimlerle tanrnrr olsa da bu inang ve uygulama da Ti.irk ki.ilttirlii halklarrn ortakhklarrndandrr. Aydrn'da yeni doian gocu$un giibek bair nereye gomiili.ir ise bi.iyiiyiince orayla ilgili bir mesle$e meyledece$ine inarulrr. Balrkesir'de de bu inang vardrr. 32Stinnet olan gocuf,un fazlah$r, yeni do$an gocuiun giibek ba$ cami duvanna konulurca o gocu$un dindar olaca$rna inarulr ve inang gok yaygrdrr. Qorum'da losusa kadrnlann yanrna siipiirge maga, ve erkek ceketi konularak, "al basmasl"nln onlenece$ine. Aydrn'da lo$usa kadrnrn bagucuna brgak, demir pargasl veya siipiirge konulur ise cinlerden korunaca$rna inanrlrr. Kars'ta do- Sum yapan bir kadrmn evine misafir gelmesi halinde, orta kapr egilinde kor (kiiz) brralqlmasr halinde anne ve gocuk igin koruyucu olacairna inamhr.33 Azerbaycan'da ve Mug'ta anneyi ve bebeiini korumak amacryla doium esnasmda kaprda erkek at kignetilir ve ateg yakrlrr. Al basmasrndan korunmak igin bu ti.ir uygulamalann yaprldr$rna gok rastlanrr. Bu iyenin erkekten, erkek attary silahtary Kur'an-l kerim'den sof,an ve sarunsaktary ategtery rgrktan tirktiiftine korktuiuna inaruhr Manisa Kiipriibag/nda yeni doian gocuiun giibeiinin krzgrn demirle daflanmasmrn hayrma inamlrr,il islilniyet oe Tihk HaIk hnnglan 29 Qanakkale - Gelibolu'da loiusalar igin mevlit okutulur' izmir-konak, Dikili, Aliaf,a, Foqa'da ismi lo$usa mevlidi olan bir mevlit okutulur. Giresun'da do$um ve oltim yrldoniimlerinde iilii mevlidi okutulur.3s r Qankrrt'da Eocuk diinyaya geldiiinde tiq ezan vakti emzirilmez, istanbul-fatih' de Sadaka-i Frtr' m do$umunu yapttran ebesinden bagkasma verilmesinin caiz olmadr$rna inamltr'36 izmir-urla'da lofusa kadmm bahyo suyuna 40 adet tag konulur.3t Anne ve bebe$i krrklantrken Krrk Suyu'na ktrk tag, krrk tespih tanesi,'krrk fasulye, ktrk alhn konulmasr Kars Trabzon ve sair bolgelerde de g6riiliir' Bunlar suda dairlmayan herhangi birinden krrk adet konulmast inancr vardrr. K. Marag'ta ktrkr qrkmamrg anne ve gocufiu cenaze evine g6tiiriilmez. Krrkr grkmamrg gocuk veya anne hastalanrr ise, "gekerdere suyu" ile ytkarur. Efsunlanmrg su igirilir' $eydihanh Ocafrna giitiiri.iliip muska yazdtrilrr. "Krrk basmrg" gocusun tedavisi igin gocuk tezekle tartrhr ve bu tezekler fakire verilir. s Tartma iginin bazenilk saq toyunda olduiu gibi altrnla yaprhp de$erince fakire para verilmesi ve bazen de krrk basmasrnda olduiu gibi tezekle yaprhp teze$in veya bedelinin fakire verilmesi <izel bir anlam igeriyor olabilir. Adak kurbanur etinden adak sahibinin yemesi halinde yedifi eti satm almast iidemef,i fakirlere vermesi gerektifi de bilinmektedir. Adeta goriinmeyenlerden kurtulmak onlarla nzalagmak gibi bir igeri$i olmah. Bazr hallerde bedeli di.igi.irmek iqin tezek kullanrlarak 3t v 35 # A.g'e A'g.e

18 30 Yagar Kalafat korunmak istenilenin cazibesi azalhlmakta ve bazt hallerde de odemenin smrn ytiksek tutulabilmektedir. Doium esnastnda inanilan bazr dini uygulamalar eski inanglann bakiyeleri olarak yagar iken, bazrlarrna da halkrmrz islami giysiler giydirmigtir. Bu uygulamalarrn bir krsmr.do$um yapan anne ile bebe$in korunmasr ile ilgilidir. Bu ti.ir dini tatbikatlar dof,umun iu(, iigtincii, yedinci, dokuzuncu ve ktrkmct gi,ini,inde yrldoni.imiinde yaprlrr. Korunma igin maden (demir, brgalg maga) bitki (si'ipiirge), toprak (tag-kaya), su, ategten medet umulur. Uzakdo$u inanglarnrn Anasrr-t Erbaa kapsamtna da giren bu inanglar, Tiirklerin ilk inang sistemlerinden olan Giik-Tann inanq sisteminde de birer kutsal kiilttirler.3e Korunma, a[ kansr, kara kura, cin gibi gortinmeyen ve fenahk yapabileceklerine inarulan giiglere kargr yaprlrr. Kigio$lu'ndan kaynaklanan ve zararh olabileceiine inamlan kuwe dofum sonrasr igin de soz konusudur. Haizli kadrry evin egitinin drgrndan gelen kimse, zararholabilecek kimselerdir. islimiyet'ten sonra koruyucu unsurlar araslna "sald", "mevlit", "ezan", "muska" gibi unsurlar da katrlmrgtrr. Goriinmeyen gtiglerden korunmak igin sadaka miimasili davraruglarda bulunmak, eski Tiirk inanglannda da vardtr.e islamiyefte sadaka, Allah'rn nzasrnl kazanmak igin yaprhr. Koruyucu olan O'dur. isl,iniyet ae Tiirk Halk inurylan Gobek bairnrn, siinnet sonrael fazlah$rn giimiilece$i yet'l ile gocuiun gelecefinin belirlenebilecesi inancr da zamanla isldmilegmigtir. Halk, bu pargalann meyhane veya kumarhanenin duvanna gdmiiliirse, gocuklanntn ileride igkici veya kumarbaz olabileceklerine inaruyordu. Caminin kutsiyeti bu inanca yeni bir boyut getirmig, Eocuklarmrn imanh ve dindar olmasr istemi sonucu cami duvarlarma da gommel'e baglamrgtrr. Krrk sayrsr da 3, 7,9 gibi Tiirk ktiltiiriinde onemli yer tutan bir sayrdrr. Hayatrn di$er donemlerinde de krrk, krrkh, krrklar, krrkiama ile ilgili inanglar yaygrndrr.az Ocaklar Tiirk halk hekimli$inde onemli bir yer tutarlar.a3 Dofum Sonrasr Do$um sonrasl, gocuklar igin bebeklikle baglar, genglik dcinemine do$ru uzanan bir stiregle devam eder. Bu d6nem ad verme, krrklama, siinnet olma, day durma, ilk emekleme, ilk sag kesimi, ilk trrnak kesimi ilk drgrn grk6r, kiistek kesme, ayhk kesme ve benzeri donemleri igerir K. Marag'ta sancrh gocuklar tedavi igin grnar kovu$undan gegirilir. Qocuklarrn nazar alatak hastalanmamalan ve olmemeleri igin omuzlarrna "nazat boncu$u" talclu. a A$ag kovuiundan geemek af,ag kovu$undan Erkmak Krpgak-Tiirk Tiireyig Destanmda ve gdkten gelen rgr$rn a$ag JI Yagar Kalafat, Dof,u Anadolu'da Eski Ttirk inanglanmn izleri, Ankara, 1990, sh Prof. Dr. ibrahim Kafeso$lu, Tiirk Bozkrr Kiiltiirt, Ankar sh. w92. 4l 42 {3,t{ Cemil Haluk Tanyu, Tung Deriliter, istanbul, Yagar Kalafat, 'Ttirk Halk inanglan itibariyle Do[u Anadolu ve Orta Toroslarda (Krrk) Motifi", Milli Folklor, Yaz. s.22,194, sh. 15:21. Ayge Duvarcr, "Halk Hekimlif,inde Ocaklar", Milti Folklor, Eyliil, 199O s. Z sh "350 M0ftiiden 3000 Bidat " Diyanet ieleri Bagkanhk Argivi

19 Yagnr Kalafat dibinde olugan ktzla evlenerek tiireyige baglangrq olmak da OPuz Kaf,an Destanrndan bilinmektedirler. Ktrgrzistan' da blz kovuk olugtur aiacrn bir tarafindan girip diser tarafrndan qrkarak gifa arama inancrna gahit olmugtuk. Keza DivriSi'de ahqap minberin bir tarafindan girip diier tarafindan gocuklarrn gegirilmesi ile ilgili inanglar vardrr. Denizli'de hasta olan gocuklarn "Ulu Qrnay''lann altrndan gegirilmesi halinde tedavi olacaklanna inarultr. Adana'da gocuk do$mug evden drgan, 40 giin hiqbir gey grkanlmaz. Artvin ve birgok yerde de gocuk 40 giin evden grkarrlmaz.as Krrkr grkmamrg gocuiun egif,in drgrna grkanlmayaca$r inanct, Balkanlar, Kafkasya, Orta Do[u ve Ulu[ Tiirkistan Tiirk ki.ilttir colrafyasrnda da vardrr. Bu dururn eqiiin dqma grkanlan bebe$in ev iyesinin korumasrndan grkacair inancr ile izah edilebilir. Adana'da kiigtik gocu[un trrna$r fakir olur inancryla kesilmez. Ayrrca Eocu$un 40'r qrktrir gi'in, siizgegten su geqirerek gocuk "krrklaml'.a5 Ti.irk ki.iltiirlii halklann halk inanglannda trmak ile ilgili inanelarm da varh$r bilinmektedir. Ankara, Gtidiil'de alhna gigini kagrran gocuklara bazr yahrlartn topra$rndan yedirilir. Bu topraktan gifa umulur'47 Ankara-KaleciKte silrekli aflayan gocuklanrt kafasr hafifge caminin dort duvarma vurulur. Boylece arhk devamh a$lamayaca$na inamhr. Aynca kekeme qocuklann dilinin agilmast igin, gocufa caminin kaprsr aghnlrr. Bahkesir'de gocuk siinnet edilirken, bardak tiiri.inden bir gey krnlmasrmn haynna inarulr. Adana'da kirve ailelerl gocuk- { A'g.e islfuniyet oe Tiirk Halk hnnglan lannr evlendirmezler, bu evlili$in haram olduiuna inamlrr. Aydrn'da siinnet merasimi esnasnda egiiin drgrnda bir de horoz kesilir ve aynca "oklava gevrilir." Stinnetli qocuk tek kalmasm diye yanr srra bir de horoz kesilmesi oldukea srk goriiliir. Qnakkale-Bozcaada'da Eocuklara siinnet elbiseleri camide giydirilir. Edime'de siinnet yata$r kaldrnhrken "Yatak kaldrrma mevlidi" okutulur. Ankara-Altrndaf'da siinnet olacak Eocuklar, gifa ve hayrr niyetiyle Hacr Bayram Veli ti.irbesini ziyaret ederlels Denizli'de yi.iriirken zorluk geken qocuklann birbirine ba$lanmq ayaklanmn ipi de$irmenden gelmig birisine kestirilir. ae Tiirk kiiltiir co$rafyasrnda delirmen etrafinda bireok inang yumak olugturmugtur.so Ankara-Krzrlcahamam'da yi.iri.ime ga$rndaki yiiri.imede zorluk geken Eocu$un ayaklan bir iple bailamr. Bu ip birisi tarafindan kesilir ve gocu$a iki tokat atar gibi dokunulur. Sonra o evin veya caminin etrafinda 7 defa tavaf edercesine dolanrlrr. Boylece gocufun yiiriimesinin kolaylagacafma inamhr. Buna "Ktistek Kesme" denir.sl Kostek kesmenin farkh uygulama yontemleri vardrr. Tavaf inancr da Tiirk kiilti.ir co$rafyasrnda bir ki.ilt olugturmugtur. Yakarrlan sevgilinin bagrna doniiliir. Verilecek sadaka baga dondtiri.iliir. Ulu mekanlann etrafinda doniili.ir. Hasta kirnsenin sa$h$rna kavugmasr adrna onun hastah$rna talip olunarak etrafinda doni.iltir.s2 Nitekim Bilecik'te t 52 A.9." Yagar Kalafat "Halk inanglanmrzda De$irmen" Folkloristik prof. Dr. Umay Gtiney Armaianr, Ankara 7995, sh ; Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, Subat sh "350 Mrifti.iden 3000 Bidat " Diyanet igleri Bagkanhk Argivi Yagar Kalafat, "Diyarbakrr ve gevresi Ornekleri ite Hatk inanglarrnda Tavaf/Dcinme" Osmanh'dan Cumhuriyete Diyarbakrr, editdrler 33

20 34 YasarKalafat Hrdrellez merasimlerinde Krrklar Tepesi'ndeki yahrlann etrafrnda tavaf edilip, dileklerde bulunur. Konya'da zayrf qocuklar cami ve mezarhk etrafinda dolaghnhr.s3 Ordu'da krrkr qrkmamrp bebeyi lo$usa kadrn ziyaret edince, bebeii "Al Basma"masl igin yukan kaldtrthr.sa Yukan kaldrrarak veya odanrn tist tarafina taqryarak basrlmaktan korunma inanct gii et ve cenaze iein de geqerlidi' Cenaze evinden heniiz gelmig kimseden ileride omeklenecefi i.izere krrkh bebek korunur. Qorum'da boyu olgtlen gocufun boyunun uzamayaca$rna inamlrr.ss Oleiim ile ilgili halk inanglarlnrn da ortak paydalan vardrr. Kasadaki Para son kuruguna kadar sayrlmaz, komguluk adma verilen bazr yiyecekler olgiilerek verilmez. Boyle hallerde "tarttrn da mr verdim" denir. Kefen de metre ile olqtilmez' Bu ti.ir omekleri artrrmak miimki'indiir. Adeta saymamn olgmenin bereketi kagrracafrna inaruhr. Bazr bilgileri kigi g6riinmeyenlerden saklarken kendisinden saklamrg gibi olur' Bu inancrn derinliklerinde nefs veya nazar inancn izlerini aramak da miimkiindiir. Bahkesir'de konugamayan gocuiun konugabilmesi iqin ismi Mehmet olan yedi gahsrn kurbanrnrn dili toplanrp konugmayan gocusa yedirilir. Bu yorede ayrlca yaramazhk yapan gocuklar, ti.irbelerde ktsa si.ire yalmz brrakrhrlar. K. Marag'ta sahibinin ismi Mehmet olan krrk evden para toplamr, bal satrn ahnrr. cuma salasr'ndan <ince minare gerefesinde dolagtrnhp Islfuniyet oe Tiirk Halk hmrglan 35 yemesi igin kekemeye verilir.56 Kanaatimizce tavaf eden kigi kut bulmaya amaglarken adeta tavaf ettirilen bahn da bu uygulama ile kutlu olmasr amaglamghr. Edirne'de kekeme gocuklarrn dilinin agrlmasr igin Cuma SalAsr ile ezan arasrnda kapah bir kilit aghr.57 istanbul-fatih'te kekeme gocuklara hac'ta kesilmig deve kurbamrun eti yedirilir ise dilinin agrlaca$rna inanrlrr. Deve dilinin alkoliklere de tedavi itibariyle yararh olaca$rna inanrhr. izmir'de ise caminin kilidi kekeme qocuiun diline dokundurulur. istanbul-fatih'te kekeme gocuklara hac'da kesilmig deve kurbanrrun eti yedirilir ise dilinin aerlacaima inaruhr. Deve dilinin alkoliklere de tedavi itibariyle yararh olaca$rna inarulr. izmilde ise caminin kilidi kekeme Eocuiun diline dokundurulur.ss K. Marag'ta gegitli gocuk rahatsrzhklan igin giineg do$madan yedi prnardan su almrr. Ziyaret Qrnan'ndan yaprak toplanrr, suda yapraklar kaynahhp suyunda gocuk banyo yaptlrrhr.se Giineg do$madan ahnan su, Nahcrvanda ham su olarak bilinir. Bu su ile krsmet agma, bereket celp etme ve benzeri uygulamalar yaprlrr Bahkesir'de yeni do$an gocuklara isimleri, Cuma gi.inii sali ile ezan araslnda konulur. Qanakkale'de gocuklara "Giibek Adr" verilir ki,e birgok yerde ornekleri vardrr. Qorum'da gocu- almayan kadrnlarrry ttirbe ve tekkelere gitmeleri sonucu iu Eocuklan olur ise, krz gocuiuna Satr, erkek gocufiuna Satrlmrg ismi konulur, bu gocuklar ti.irbelere satilmqhr Bahaeddin Ytldrz-Kerstin Tomenendal, T.C. Diyarbakrr Valiliii, An' kara 2008, s "350 lvltifti.iden 3000 Bidat 1994-'1995" Diyanet lgleri Baqkanhk Arqivi A.g'e A.g.u

21 36 Yagar Kalnfnt K. Marag'ta yrlantn soktufu eocuk ve bi.iyiiklerin tedavileri iqin toprak efsunlahrlar. Efsunlu su gibi efsunlu toprak da vardrr.6l K. Marag'ta krrkt qtkmamrg Eocufun bulundu$u evdeki su kaprlannrn mutlaka a$zr kapah tutulur. Aksi halde sulardan grkacak bazr giielerin gocuklarr hasta edebileceklerine inantrlar.62 Azerbaycan'da su iyesi, su perisi olarak da bilinir. Ayrtca bir krsrm kara iyelerin su kenarlarmr yurt tuttuklarr da bilinir. Veli Kiiltiinden yararlantlmast hayatrn bu safhasmda da vardtr.63 Halkrmrzdan bazrlart taleplerini Veli. veya Veli olarak bilinen zevatrn tiirbesinden yapar kls bu islam'a tamamen aykrrr Allah'a (c.c) girk kogulmasr olayrdrr. Bi.iytik bidattir. Bazen de Allah'rn o Veli'ye bir kuvvet ihsan ettisi inancndan hareketle o zat vastta krhnarak talep Allah'tan yaptltr. Bize giire Veli ziyaret edilip, fatiha okunduktan sonra kabri bagrnda olunsa dahi talep Allah (c.c)'den yaprlmahdrr. Doium sonrast safhada, Veli Tiirbelerine gidilmekte, toprafindan tedavi iein medet umulmakta, etraflannda tavaf edilmekte, gocuklara bilahare Veli'nin ismi verilmek i.izere Veli'ye satrlmakta veya "Sah - Satrlmrg" ismi verilmektedir.5s Tavaf, halk tasavvufunda, Veli'nin derecesine gdre belirlenen sayr kadar yaprhr. Ugi,inci.i dereceden bir Veli'nin ttirbesi etrafinda iig defa dolagrlmasr gibi. Veli tiirbelerinde oldugu gibi cami Ahmet Yaqar Ocak, Tiirk Halk inanglannda Evliya Menklbeleri, Ankara, 1984, sh K. Ozen, "Divri$i Yoresinde Ziyaret Yoluyla Qocuk Sahibi Olma inancr Diger Uygulamalar", Tiirk Folkloru, 1981, s. 1'8, sh.72'27 ' Yagar Kalafat, Dof,u Anadolu'da Eski Tiirk inanglarrnrn izleri, Ankara, 1990, sh isliliniyet oe Tiirk Halk hnnglan 37 veya minare etrafinda da tavaf misali turlar atrlrr. inanqtaki amag aynrdrr. Kilit aemak ve kilit kapamak halk inanqlannda diizgi.in giden iglerin ters dijnmesi ve ters giden iglerin diizelmesi inancrndan kaynaklanmaktadrr. Temelinde G6k-Tann inang sisteminin Demir Kiilti.i vardrr. Daha ziyade biiyi.i igin yaprlrrken, damat veya gelinin gerdekte bagarrsz olmalarr maksadryla yaprhr.66 Bi.iyii bozmak igin ise evlenmede zorluk geken gengler iein yaprlrr. Evlilik bahsi milnasebetiyle bu konuya tekrar doni.ilecektir. Kilit daha ziyade, camide, minarede agrlrr veya sala okunurken,bazen da imam tiiriinden cami gorevlilerine aghrrhr. Cami ve Eevresi, kutsal mekanlar ve giirevlileri de kutsal kimseler kabul edilip, islamiyet'ten evvelki inanglar islami bir krhfa sokulmugtur. "Allah bir kapryr kapatrr bir kapryr aqar" denilmigtir. Camilerde stinnet kryafetinin giydirilmesi, mevlit okunmasr bu mealdedir. Mehmet isminin Hz. Muhammed'in isminden yararlamlmak iizere yaygrnlagmasr da bu inancrn bir sonucudur. Hac' kesilmig kurbary keza islami bir giictin devreye sokulmasrdrr. Qocuklarrn siinnet olurlarken bardak tiirtinden bir geylerin krrrlmasr korunma amacryla yaprhr. Amag, krnldr$r veya yere atrldrf,l zaman ses Erkaracak bir cismin gi.iri.iltiisi.inden yararlanmaktrr. Bu ses kotii/kara gi.iglerin korkup da$ilmasrna, boylece zarar vermemeleri sebep olacaktrr. Bu uygulama hayatm di$er safhalarrnda da gori.ildi.i$iinden, ayn bir alt baghk olarak ele ahnrp iglenilecektir. Nitekim siinnet olan gocu$un stinneti esnasnda bir de horoz kesilir. Boylece kan akrtrlmasr 66 U$urol Barlas, Anadolu Dii$iinlerinde Biiyiisel inanmalar, Karabiik, 1974.

22 38 Yagar Kalafat itibariyle gocuk kara runmug olunur. giigler nezdinde yalnrz btraktlmamtg, ko- Evin egi$inin igi ve dryr kavramlan, bu donemde de onem kazanmaktadrr. Gok Tanrr/Ulu Tann inancma gore evin egi$i katsaldrr. Egifin igini koruyan ak iyi yi'irekli gi'iglerdir' Kirvelik miiessesesine bilhassa Do$u Anadolu'da 6zel 6nem verilirken5t, siinnet uygtrlamasr, farkh gekillerde bireok dinde vardtr.68 Evlilik Eweli EVLILiK Evlilik, insan hayatrnrn ikinci onemli donemidir. insanlar evlenerek hayahn yeni safhasrna baglamrg ve yeni bir Aleme girmig olmaktadrrlar. insanlarm bu donemde de inanglanna evvelki eski inanqlanndan kangmalar olmugtur. Bu husustaki tespitlerimizi de evlilik evveli, esnast ve sonrasr baghklarr altrnda ele ahrken, evlilik ewelinden yaprlmrg tespitler, halk inanglan ozel sistemati$inin bir pargasrdrr. Bu d6nemde ele ahnan askerlik gibi bir kmrm olaylar da doial olarak evlilikle do$rudan ilgili depildir. K. Marag'ta Kocast oli.ip, kayrnbiraderi ile evlenen kadrnrn saglannrn yara tedavisinde merhem oldu$una inarultr.6e Bu bulgu iizerinde ayrtnblt durulmast gereken bir husustur. Tiirk ki.ilttirli.i halklarda sag da bir kiilt olugturmugtur. Tarak artr$r saglar ulu orta sagrlmaz konuhnug yasaklar vardrr. Sagtan hareketle biiyii yaprhr. Yaslarda sag yonulur, sag.70 Egi iildiigii igin kaynr ile evlenmek zorunda kalan kadrn kader kargtsmda boynu bi.iktik K. Ozen, "Divri$i Kiiylerinde Kirvelik Gelenef,i Peygamber iu", Folklor ve Etnografya istanbul. Cemil Haluk Tanyu, Tung Derililer, Istanbul, 1969' Dostlu "350 Miiftiiden 3000 Bidat " Diyanet lgleri Bagkanltk Argivi Yagar Kalafat "Balkan Tiirklerinden Orneklerle Halk inanglartmzda Sag" I.Uluslar arasr Balkan Tiirkleri Sempozyumu2S-29 Eyliil 2001 Prizrery Balkan Tiirkoloji Sempozyumu Bildirileri yayrna hazrrlayanlar, Prof. Dr. N. Hafn, Prof. Dr. T. Hafiz BALTAM Prizren 2006 sf ; Erciyes, Ocak 2002 S. 301 sh

23 Yagar Kalafat islirniyet ae Tiirk Halk inatglan 4l _ kadrndrr. Bir noktada aile baskrsr da yagamaktadrr. Yapaca$r baqka bir gey olmadrfi iein varsa qocuklartnt da diigiinmek ve katlanmak zorundadtr. Her gile geken gibi yarataruna yakrn yani kutlu kadrndrr. Kadrnlann belirli hallerinde dualannrn kabul olmasr inanctnda olduiu gibi bu kadmm da sagrnda farkhhk aranrlmasr ile ilgili inanglarrn bulunmast doialdtr. Amasya'da evlenmede geq kalmrg krzlar iein tiirbelere gidilir ve orada "Kilit Agma" uygulamalan yaprhr.tl Boylece bu tlir kzlann krsmetlerinin aerlacafrna inamhr. Sivas'ta ise ti.irbe duvarlanna givi gakrhr.72 Duvara veya yatrr bayrairmn giinderine Eivi gakmak bazen do$rudan do$ruya yaprhr ve bazen da adak bezinin ba$lanmasrnda oldu$u gibi bez givi ile Eakrlrr. Birqok yerde Yedi Uyurlann maiara duvarma givi gakrlarak di9 asnsrmn kesilecefine inamlr. Ardahan yoresinde halka olugturmug dul kadrnlar toprafa tahta givi veya kaztk qakarak ya$murun yalmasrnr dilerler. K.Marag-Afgin'de Ashab-r Kehf Ktilliyesinde duvar kovukluiuna tag atrlrr, tag yere diigmeyip kovukta kahr ise krsmetin aqrk oldu$una inaruhr. Buradaki a$aelarrn dallanna kumet agilmasr igin gaput ballamr73 Marmara Ere$lisi'nde krsmet agtlmast iein a$aglara gelin teli ve Eaput asrlrr. Aynca tiirbelere, ibrik, havlu, siiptirge, takunya, gamdan, hah, yemeni btrakiltr.ta Bu uygulamada ttirbeye brrakrlanlardan en fazla ibrife rastlanrr. inanca gore ti.irbedeki ulu zahn gece veya Herhangi bir zamanda ibadet igin kalk- tr$rnda abdest alabilecek egyalan yarunda hazrr bulabilmesidir. Qok kere buradaki ibrik yeni ziyareteiler tarafindan su ile doldurulur.. Kayseri'de ig gamagrrlar ti.irbeye asrhr.ts ig Eamagrrlarrn tiirbeye asrlmasmda da aynr inang vardrr. Makedonya Yori.iklerinde geng krzlar qeyizlerin ortti veya havlu serer sonra bunlarr alrrlar. HakkAri yoresinde davasr olan kimse durugmasmdan evvel ti.irbeye koydu$u gomlefini durugmaya girerken giyer ve boylece tiirbedeki zattan manevi destek aldr$rna inarulrr. Adana'da krzlann krsmetinin aglmasr igin "muska" yazdrilrr. Cuma giinii saladan iince camiye ilk giren kimseye minare veya caminin kaprsr iig defa kilitletilip aqhnhr, b6ylece bekar kzlann krsmetinin aerlaca$rna inamlrr.t6 Kilit agma dil aerlmasr ayak agrlmasr gibi hallerde de uygulanrr. Sala cami etrafinda geligmig inanglarm adeta merkezlerinden birisidir. Edime'de geng kzlar, Cuma salisrndan evvel havlu veya mendili ellerine alrr, sala esnasrnda dini gorevliye do$ru sallar ve sonra bunlarr saklarlarsa krsmetlerinin agrlaca$rr,u irrur.,rrlar.77 Qorum'da kularrn krsmetlerinin aelmasr iein Cuma ezanr okunurken mendil sallanrr. Makararun ipi bogalhhr. Aydm'da nasibi olmayan kzlann nasiplerinin aelmasr iqin, dolu niakaradan bog makaraya iplik aktanlrr.ts Makaraya ip sarmak, ipe diiiiim atma uygulamasmda oldu$u gibi bir tiir kara biiyii ve makaradan ipi gozmek, ipe atrlmrg dii$iimii qrizmek yaprlmrg biiyi.iyti bozmak belki de Ak "350 Miiftiiden 3000 Bidat " Diyanet Igleri Bagkanhk Argivi n 7A A.9."