GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER) VE İLGİLİ DONATIMI

Transkript

1 A. Spivakovsky ve V. Dyachkov GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER) VE İLGİLİ DONATIMI Çeviren Ali Münir CERİT - Mak. Y. Müh. 2. BASKI ANKARA

2 BÖLÜM V PALETLİ GÖTÜRÜCÜLER A. GENEL TANITMA VE AMAÇ Paletli ya da lamalı götürücü (sıat conveyor) Şekil. 63,1 şasisi, 2 döndürme ve 3 gerdirme dişlisi (zincir dişlileri) ile 5 çekme zincirinin tek ya da iki şeridine birden bağlanmış ve birleşme noktalarında hareketli makaralar tarafından taşman 4 lamalarından oluşan bir palet takımından (yürüyen yatak) meydana gelir. Zincir dişlisinin dişlilileriyle kavramaya giren çekme zincirleri çifti 6 çalıştırma birimi tarafından döndürülür. Zincirler, palet takımıyla birlikte götürücünün boyuna ekseni doğrultusunda dönerler. Zinciri taşıyan makaralar, şasisinin sabit kılavuz kızakları üzerinde hareket ederler. Götürülecek malzeme götürücüye, yörünge boyunca herhangi bir noktaya yerieştirilmiş bir ya da fazla sayıdaki 7 besleme teknelerinden yüklenir ve döndürme zincir dişlileri yanındaki 8 boşaltma oluğuna boşaltılır,. Paletli götürücüler, çeşitli dökme ve parça-malların yatay ya da eğimli olarak götürülmesinde kullanılırlar. Kimya endüstrisinde, metalürjide, maden kömürü taşımasında, makine yapımında ve endüstrinin öbür dallannda geniş çapta uygulanırlar. Bundan başka, hat üretiminde ara malların işlem duraklarından geçmesini sağlarlar. Döndürme (Tahrik) 114 Şekil. 64- Paletli Götürücülerin Geometrisi a- yatay; b- eğimli; c- yatay-eğimli; d ve e- düzgün olmayan profilli yörünge.

3 I 115

4 Kayışh götürücülerden aynldıklan nokta, bunların genellikle ağır büyük-parçalı, aşmdıncı ve sıcak malzemeleri taşımakta kuuanılmalandır: elenmiş döküm kumu, döküm parçalan, vb. Yıkama, boyama, soğutma, kurutma, tavlama, su verme ya da boyutlama (tasnif) işlemleri yol boyunca uygulanabilir. Paletli götürücünün almaşıktan (alternatifleri) pik döküm makineleri, yürüyen merdivenler ve düzgün olmıyan profilli (konturlu) paletli götürücülerdir. Paletli götürücüler şu üstünlüklere sahiptirler: ağır, büyük-parçalı ve sıcak malzemeleri taşıyabilirler; 2000 t/sa ve daha yukarı kapasitelerde (özellikle etek levhaları takıldığı zaman) yapılabilirler. Paletli götürücüler merkezleri arasında uzun bir açıklığa izin veren u- zun çekme zinciri olarak yapılabilirler; yüksek haznelerden beslenebilirler; kayışlı götürücülere göre daha geniş ve.karmaşık hareket yörüngelerini izliyebilirier; daha dik eğimli ve bir doğrultudan öbürüne daha küçük dönme yançaplı eğrilerle geçişler sağlıyabilirler. Sakıncaları ise şunlardır: palet takımının ve zincirlerin önemli orandaki ağırlıktan; karmaşık yapı ve yüksek maliyet; götürücünün verimli bir çalışma yapabilmesi için sürekli bakımı gerektiren çok sayıdaki mafsallı birleşme yerleri. Paletli götürücülerin geometri i kayışlı götürücülerden değişik değildir; şu istisna ile ki, bu tür götürücülerde eğim açısı -paletler enine perdelerle donatılmış ve yataydan düşeye geçiş küçük bir eğrilik yarıçapı ile (R = 5-8 m) gerçekleştirilmişse- 45 ve daha yukan olabilir. Bu tür içinde, paletli profil (kontur) götürücüleri özel bir kümeyi oluştururlar (aşağıya bakınız). Çok amaçlı ve sabit paletli götürücüler standartlaştırılmışlardır. Başlıca, palet tasarımına ve yörünge profiline göre sınıflandırılırlar. il it B. GENEL AMAÇLI GÖTÜRÜCÜLER 1. Paletli Götürücülerin Parçaları Çekme elemanı Paletli götürücüler, genellikle, her biri bir tarafta bulunan iki tane lâmelli-baklalı ve burçlu makaralı zincirle (Şekil.l7c), daha seyrek olarak da tek zincirle (yalnız 400 mm genişliğe kadar olan hafif götürücülerde) donatılmışlardır. Hafif ve yavaş hızlı götürücülerde, bazan, daha ucuz olan burçsuz zincirler (Şekil 17a da gösterilene benzer) kullanılır. Paletli götürücüler, çok seyrek olarak, lâmelli - baklalı ve burçlu (makarasız) ya da burçlumakaralı ve ayrılabilir zincirlerle donatılırlar. Zincirin t adımı (Şekil. 66 ya bakınız) 100,125,160, 200, 250, 320,400, 500 ve 630 mm olur. En çok kullanılan burçlu - makaralı yürür makaralar götürücünün kılavuz kızaktan boyunca, palet takımını ve yükü taşırlar. Makara, flanşlı ya da flanşsız olabilir, kaymalı yataklar (Şekil. 20a) ya da bilyalı yataklar (Şekil. 20b) üzerinde dönebilir. Sonuncu tür, ağır hizmet sınıfı götürücülerde kullanılır. Götürücü şasisine bağlanmış sabit makaralar (avaralar) ise palet takımı ile götürücünün burçlu, burçlu > makaralı ve ayrılabilir türden olabilen zincirlerini taşırlar. Yüklü bölümde, zincir baklasının kenarlan sabit makaralar üzerinde kayar (Şekil 65d ye bakınız); dönüş bölümünde (şeridinde) ise palet, kayışlı götürücülerde kayışın desteklenmesine benzer biçimde taşınır. 116

5 Paletli götürücülerin yük - taşıyıcı elemanı palet takımı (lâmalar)dır. Bu nedenle, bunların, götürülen malzemenin yapısına uygun olarak tasarlanması gerekir. Paletler aşağıdaki ana tasarımlarda olurlar: flanşsız, düz, aralıklı, makaralı (Şekil, 65a, b ve c); flanşsız, düz, aralıksız, makarasız (Şekil.65d); flanşsız, düz, makaralı ya da makarasız (Şekil.65e); flanşsız, baklavalı (Şekil.65h ve i); flanşlı, derin (Şekil.65j ve k), ve kutu-tipi (sığ ya da derin). Bir düz (düzgün) palet takımı, ağaçtan (Şekil. 5a) ya da çelik sacdan (Şekil. 65c) yapılmış olabilir. Bazı durumlarda, paletler, silindir şeklinde yükleri tutmak için Şekil. 65b de görüldüğü gibi, takozlarla donatılmış olabilirler. Baklavalı (flanşlı ya da flanşsız); flanşlı ve düz; flanşlı, derin ve kutu - tipi paletler 4-10 mm arasında çelik sacdan preste basılır. Flanşsız paletler genellikle birim yükler içindir. Yükün flanşsız bir paletten düşmesini önlemek için, özellikle yükleme bölgesinde, ağaç ya da çelik yan levhalar (etekler) kullanılır (Şekil.65 CC kesiti). Flanşsız, düz ve baklavalı paletler, eğer dökme mallar taşınacaksa, çoğunlukla sabit etek levhalanyla donatılırlar. Flanşlı ve düz ya da toakbvtûı paletler, dökme mallar ile parça - mallar (örneğin sıcak döküm parçalan) taşımak Jzere tasarlanırlar, Flanşlı derin ve kutu - tipi paletler ise yalnızca dökme mal taşıyan dik eğimli (45-60 ) ve yüksek kapasiteli götürücülerde kullanılır. Palet takımını oluşturan lamalar cıvatalı, perçinli ya da özel açılarda kaynaklı olabilirler. Paletler, çekme zincirlerinin baklalarına bağlanırlar. Çekme zincirleri, dolu lamalarla ya da birbirinden 1 ile Ş zincir adımı arayla yerleştirilmiş olan pimlerle (çivilerle) birbirlerine bağlanırlar/palet, mutlaka Şekil. 65 deki oklar yönünde hareket etmelidir, tersine hareket paletlerin aralarına malzeme dökülmesine ve buralara yapışarak götürücünün zarar görmesine neden olur. Paletin ana boyutları (Şekil. 65 e bakınız) şunlardır: B genişliği ve flanşlann h ve h O rt (flanşlı paletlerde) yükseklikleri. Standard paletler B=400, 500, 650, 800, 1000, 1200, 1400 ve 1600 mm ve h=100, 125, 160, 200, 250 ve 320 mm ölçülerinde yapılırlar. Paletin B genişliği, flanşlı paletlerde flanşlann iç yüzeyleri arasındaki uzaklıktır. Flanşsız paletlerde ise bu ölçü, paletin toplam genişliğidir (Şekil. 65). Baklavalı, derin ve kutu - tipi paletlerde, flanş yüksekliği olarak h ort alınır. h ort paletin t adımı uzunluğunda bir kesitindeki flanş alanının, t adımına bölünmesiyle elde edilen bölümdür. j Bir paletli götürücünün çalıştırma birimi döndürme zincir dişlisi (cer dişlisi), aktarma düzeni ve elektrik motorundan meydana gelir. Eğimli ya da yatay-eğimli bir yörüngeye sahip götürücüler, motoru besleyen elektrik akımının Kesilmesi ya da güç aktarma düzenindeki bir anza olması durumlarında, yüklü kayışın geri kaymasını önleyen bir frenleme düzeniyle donatılmalardır. Frenleme düzeni mandal - kilit, makara ya da solenoid türünden olabilir. Döndürme zincir dişlileri 5, 6, 7, 8 dişli ve çelik ya da dökme demirden olabilirler. Bazı durumlarda, zincir dişlileri döküm gövdeli ve çelik bandajlı (rim) olabilirler, tki yandaki zincir dişlilerinin eşit çekme uygulamalannı ve merkezlenmelerini sağlamak ü- zere dişliler, dişleri birbirleriyle tam uyum içinde olacak biçimde döndürme miline bağlanmışlardır. 117

6 118 H

7 t! t (k) Şekil. 65- Değişik Türlerde Paletler a,b ve c-düz aralıklı, makaralı; d- aynı, makarasız (avaralı); e- flanşsız, diiz; f- flanşsız, baklavali;g-flanşlı, düz; h ve i-flanşlı, baklavalı; j ve k- flanslı, derin.

8 Gertirme stroku Şekil.66- Zindr Dişlili Vidılı Gerdirme

9 (O 121

10 Güç aktarma düzeni, genellikle, kapalı tip tek bir hız düşürücü dişli kutusundan ya da bir redüktörle ona ek bir dişli ya da zincirli aktarma organından oluşur. Yavaş zincir hareketi, yüksek değiştirme oranlı ( arası) redüktörler kullanılmasını zorunlu kılar. Sonsuz bir hız değişimi isteniyorsa, motorla redüktör arasına bir hız değiştirgeci (varyatör) yerleştirilir. Gerdirme. Paletli götürücülerde, vidalı (Şekil.66) ya da uç zincir dişlisine takılan yaylı - vidalı gerdirme düzenleri (Bölüm III, D ye bakınız) kullanılır. Gerdirme stroku, çekme zincirinin adımına bağlı olarak ve bu adımın 1, 6-2 katından aşağı olmamak üzere, 320, 500, 800 mm değerlerinde seçilir. Gerdirme tamburlarından birisi mile kamalıdır, diğeri ise zincir uçlarının birleştirilmesini mümkün kılmak üzere, kamalı değildir. Götürücü şasisi genellikle profil çeliğinden ve kaynaklı yapı olarak hazırlanır (Şekil.67). Uç bölümler, döndürmeyi ve gerdirmeyi kolaylaştırmak amacıyla, ayrı yapılırlar. Götürücünün hareketli parçalarını taşıyan ara bölümler (Şekil.67a) ise 4-6 m uzunluğunda ayrı madeni yapılardır. Taşıyıcı makaraların kılavuz kızakları 1 köşebent (hafif götürücülerde) ve profil demirlerinden ya da dar - ölçülü raylardan (ağır götürücülerde) yapılır. Eğrisel bölümlerde (Şekil. 67b), tekerlek yolu üzerindeki 2 rayları, zincirlerin yukarı doğru fırlamalarını önlerler. BUtünleştinne hatlarında (assembly lines) kullanılan götürücülerin çeşitli tasanm biçimlerindeki koruma düzenleri, götürücünün ara bölümlerinde işletme güvenliğini sağlarlar ve çalışan zincir şeridini'fiziksel dokunmalara karşı kapatırlar. 2. Paletli Götürücülerin Hesabı Hesap için ilk veriler. Zincirler ile palet takımının ana boyutlarını ve gerekli motor gücünü hesaplamaya yarayan ilk veriler, kayışlı götürücülerin hesabı için gerekli olanlarla (Bölüm IV, B, Madde 3 e bakınız) eşdeğerdirler. Palet genişliğinin hesabı. Hesap amacı için, flanşsız bir paletli götürücüde (Şekil.68a) dökme yükün, düz kayışlı bir götürücüde olduğu gibi, bir üçgen oluşturduğunu varsayabiliriz. Ancak, paletin katılığı (rijidite) ve düşük hızı, Kayışlı götürücüde olduğundan daha büyük bir <p\ açısı ve b tabanı almamıza izin verir. Paletli götürücülerde genellikle v>ı=0,4<ı ve b=0,85b alınır. Burada </>, götürülen malzemenin statik şev açısı, B ise (metre olarak) palet genişliğidir (Şekil. 65 e bakınız). Flanşsız bir palet üzerinde, serbest akışlı bir malzemenin enine kesiti: bh! C 2 b 2 tgıp ı Fj= C2 = = 0,18 C 2 B 2 tg(0,4 <p) m 2 olur. (147) Burada, C2 = Eğimli bir götürücüde olası bir alan küçülmesine izin veren düzeltme katsayısıdır. Fi değerini (7) denkleminde yerine koyarak, götürücü kapasitesini veren aşağıdaki formülü elde ederiz; 122»* :

11 Şflanşsu = 360 F l» 7 = 3600X18B2C 2 V J <g(0,4 y) = 648 B 2 C 2 v y fc(0,4 <p) t/sa (148) Verilmiş bir kapasitede, flanşsız götürücü genişliği ise, B flanşsız ~ 648 C 2 v Qflanşsız m bulunur (149) C 2 katsayısının değeri Tablo ; 14 den alınır. Tablo.14 (147) - (İSİ) Denklemlerindeki C 2 Değeri Götürücünün eğim açısı, derece Flanşsız Palet türü Flanşh 10 a kadar >2O 1,0 0,90 0,85 1,0 0,95 0,90 Flanşh ya da sabit yan levhalı (etekli)* bir palette (şekil. 68b ve c) serbest akışlı bir malzemenin F enine kesit alanı F 2 üçgen ve F 3 dikdörtgen alanlarının toplamına eşittir: Şekil. 68- Paletli Götürücüde Dökme Yükün Enine Kesiti a- flanjsız; b- flanşlı; c- etek levhalı * Sabit yan levhaları bulunan paletli götürücü İçin (150) ve (151) denklemlerinde B yerine B ı alınır. 123

12 Bh 2 C 2 + Bh 3 = 0,25 B 2 C 2 tg{0,4 <p) + Bh \JJ m 2 (150) Burada, palet kesitinin, flanşlann ya da sabit eteklerin yüksekliği tarafından belirlenen yükleme verimi olup genellikle 0,65-0,75 arasında alınır. Flanşlı paletleri olan bir götürücünün kapasitesi ise = 3600Fv X = 3600[0,25B 2 C 2 tg(0,4 <p) +B\l/]v7 = 900Bvt[BC 2 tg(0,4 ip) + 4h $] t/sa (İSİ) Büyük parçalı-mallann palet takımının tüm boyunca ve aynı anda ayrı yerlerden yüklenmesi durumunda, yükün, palet üzerinde düzgün bir dikdörtgen tabaka oluşturduğu varsayılabilir. Bu durumda F 2 = 0, F=Bh \}/ m 2 ve y\ı = 0,8-0,85 olur. (149) ve (151) denklemlerinden elde edilen B palet genişliğinin, aşağıdaki bağıntıya göre, malzemenin parça-boyutuna uygun olup olmadığı irdelenmelidir. Suuflandırümamış malzemelerde: B> 1,7 a'+200 mm (152) Sınıflandırılmış malzemelerde: B> 2,7 a'+200 mm (153) Burada a, malzemenin mm olarak karakteristik en büyük parça boyutudur (Bölüm 1^3 ye bakınız). Hesaplanan palet genişliği ve flanşlann ya da yan levhaların (eteklerin) yüksekliği, yürürlükteki en yalan standard ölçülere (üst ölçü) yuvarlatılmalidır. Birim yükler taşımak üzere tasarlanmış bir götürücüde palet genişliği, kayışlı götürücüde olduğu gibi, bu yüklerin boyutları, konumu ve sayışma göre belirlenir (Şekil. 55c ye bakınız). Palet hızı genellikle ancak 0,05-0,63 m/s alınır. Bu düşük hızın nedenleri çekme elemanı olarak zindrierin kullanılması ve halat etkisinin doğurduğu dinamik yüklerin minimumda tutulması gereğidir (Bölüm II, D ye bakınız), özellikle kısa-adımlı yuvarlak-baklalı zincirler kullanılan yeni tasarımlarda, daha yüksek palet hızı (1,25 m/s ye kadar) amaçlanmaktadır. Bütünleştirme götürücülerin hızı, bütünleştirme çevrimine göre belirlenir. Zincir çekme kuvveti ve motor gücünün belirtilmesi. Kullanılan zincirlerin türü ve parçaların boyutları, bilinen yöntemle yani en düşük gerginliğin bulunduğu noktadan başlayıp (Bölüm n, C ye bakınız) yörüngenin ayn böhimlerindeıd dirençleri oeıirieyerek, Hesaplanır. Minimum gerginlik, genellikle kg arasında almır. Yan etek levhasız (flanşlı ve flanşsız) götürücüler için, ayn bölümlerdeki dirençler (36) ve (38) denklemlerinden elde edilir. 124

13 Yukardaki denklemlerde, paletin ve zincirlerin yürüyen her metresi başına q 0 ağırlığı, şartnamelere ya da yapımcıların kataloglarındaki verilere göre alınır. Tasarım standardlanna göre de alınabilen bu değer, paletin genişliğine ve türüne bağlıdır. Aşağıdaki denklemden yaklaşık bir değer de bulunabilir: (154) Burada, B = Kayış genişliği, m A = Tablo. 15 den alınan katsayı A katsayısının, flanşsız paletler için alan değerleri, yüzde oranında küçültülür. Hafif paletler, taneli ya da düşük yığma ağırlıklı küçük-parçalı malzemelerin; ağır paletler, büyük parçalı ve ağır malzemelerin taşınmasında kullanılıriar. Orta ağırlıklı paletler ise orta ağırlıkta malzemeler için kullanılıriar. Götürücünün metresi başına q yük ağırlığı (1) denkleminden elde edilir. Tablo.15 Flanşlı ve Baklavalı Çelik Paletli Götürücüler için A Katsayısının Yaklaşık Değerleri (Şekil.6 5h ve i ye bakınız) Palet türü B genişliğindeki palet için A katsayısı B = 0,4-0,5 B = 0,65-0,8 B>0,8m Hafif Orta Ağır Paletin, harekete karşı w' direnç katsayısı (35) denkleminden bulunur ya da Tablo. 16 dan alınır. Tablo.16 Burçlu-makaralı Zincirler için w' katsayısının Yaklaşık Değerleri Götürücünün çalışma koşullan * Makaralar için w' katsayısı Kaymalı yataklarda ** Bilyali yataklarda Uygun Orta Kötü 0,06-0,08 0,08-0,10 0,10-0,045 0,020 0,030 * Çalışma koşullarını nitelendiren veriler İçin Tablo,13 e bakınız. ** Alt deflerler büyük makara çaplı ağır zincirler İle flanşsı* makaralı zincirler I- çln kullanılır. 125

14 w' direnç katsayısı (35) denkleminden alındığı zaman sürtünme katsayısı ray üzerindeki flanşlar için C = l t l -1,20; yağlama ve salmastra kayıplarını da içeren bilyalı yataklardaki indirgenmiş fj. sürtünme katsayısı ise uygun çalışma koşullannda 0,001, orta koşullarda 0,25 ve kötü koşullarda 0,045 alınır. Kaymalı yataklarda (çelik ya da dökme demir) bu katsayılar, düzgün aralıklarla yağla yağlama durumunda sırasıyla 0,1, 0,15 ve 0,20; gresle yağlamada ise 0,15, 0,20 ve 0,25 dir. Makaralar için k yuvarlanma sürtünmesi katsayıları, aynı işletme koşullan için sırasıyla 0,06,0,08 ve 0,1 alınır. Sabit yan etek levhalı götürücülerde dökme yük götürüldüğü zaman, yükün bu sabit levhalara karşı sürtünme direnci, yukarda sayılan dirençlere eklenmelidir. Belli bir emniyet payı bırakılmak koşuluyla yan levhalar üzerindeki basıncın hidrostatik kanuna göre yani doğrudan doğruya yükün yığma ağırlığına ve etek levhalarının yüksekliğine bağlı olarak üçgen şeklinde dağıldığı varsayılabilir. Direncin değerini gerçeğe daha yakın biçimde belirlemek üzere, yan basınç için bir katsayı kullanmak gerekir. Zincir dişlilerinin dirençleri (35) denkleminden, K * 1,05-1,10 alınarak hesaplanır. Küçük değer uygun çalışma koşullan için, büyük değer ise kötü koşullar için alınır, Eğrisel kılavuz kızaklardaki direnç (45) denkleminden bulunur. Diş sayısı az olan zincir dişlisinde, 0,20 m/s yi geçen hızlarda, çekme zincirlerinin hesabı için (57) denkleminden hesaplanan ve dinamik gerilmeleri de içeren toplam S^ o r kullanılmalıdır. Çekme elemanı iki zincirden oluşuyorsa zincir başına düşen teorik çekme, Sieor= olur. (155) Burada, l t l5 = Zincir üzerindeki düzgünsüz yük dağılımına izin veren katsayıdır. Döndüren zincir dişlisindeki çekme (48) denkleminden ve gerekli motor gücü ise (49) denkleminden hesaplanır. Kullanılacak motor gücü, bu değerin % üstünde olmalıdır. Örnek 2. Bir Paletli Götürücünün Hesabı Problem. Götürücü, sıcak döküm parçalan, kum temizleme yerinden hazırlama atölyesine götürmek üzere tasarlanmıştır. Döküm parçaların çapı 600 mm, yüksekliği 250 mm ve parça-ağırlığı G = 180 kg dır. Götürücü şeması Şekil. 69 da verilmiştir. Götürücü kapasitesi Z = 300 parça/8a, götürücünün düzensiz beslenmesini dikkate alan katsayı K' = 2 dir. 1. Götürücünün ana parametreleri. Döküm parçalann boyutlarını incelerken, genişliği B = 800 mm (Şekil.55c e bakınız), flanş yüksekliği h = 100 mm olan ve ek takviye parçalarıyla donatılmış bir götürücüyü seçiyoruz. Burç-makaralı ve makaraları kaymalı yataklar üzerinde dönen iki zincir çekme elemanını oluşturmaktadır. Götürücünün teorik kapasitesi [(18) ve (19) denklemlerine bakınız], 126 z maks = K'Z = 2x300 = 600 parça/sa ya da yük birimi olarak,

15 x =ıo8t/sa Döküm parçalarının çapı 0,6 m olduğundan minimum yük aralığı, a = 0,6 + 0,3 = 0,9 m götürücü hızı [(17) denklemine bakınız]. z m a ks 600x0, =0,15 m/s Düşük olmakla birlikte, döküm parçalann yolda soğuması istendiğinden, bu hız uygun görülebilir. 2. Yürüyen her metre başına yükler. Palet takımlarının ve zincirlerin, kendi uzunluklarının metresi başına düşen ağırlığı, (154) denklemine göre, q o =» 60 B + A = 60 X 0,8 + /10 =» 160 kg/m dir. Büyük ağırlıklı parçaları gözönüne aldığımızda (G = 180 kg), Tablo. 15 e uygun olarak, A = 110 olan ağır hizmet türü bir götürücü kabul ediyoruz. Boşaltma 10 " -~*1 Şekil. 69- Bir Paletli Götürücünün Hesaplama Şeması Pak tli götürücünün metresi başına yük ağırlığı 3. Çekme kuvvetinin hesabı. Şekil.69 da çizilen türdeki bir götürücüdeki en az gerginlik 1 ya da 5 noktasındadır: 1 noktasında q 0 (l x + I 2 )w'> Hq o (2-3 ve 4-5 eğrisel kılavuz kızaklarında dirençler için düzeltmeler ihmal ediliyor) ve 5 noktasında q o (lj + l2)w'< Hq o iken. Tablo. 16 ya göre, kaymalı yataklar için kötü çalışma koşullarında, w' = 0,13 alınarak, 127

16 «o (h + h)»>'= Qo ( )0,13 = 5,2 q o <qoh= 10 q o bulunur. Sonuç olarak 8 min = S 5 dir. S 5 = 200 kg alıyoruz (Bu bölümün B paragrafı, 2. maddesindeki zincir çekmesinin belirlenmesi konusuna bakınız). Se = S B + q 0 l 3 w'= x 20 x 0,13 = 616 kg [ (38) ve (46) denklemlerine bakınız]. S 7 = KS 6 = 1,08 x 616 = 666 kg [ (39) ve (46) denklemlerine bakınız ]. S 8 =S 7 +(q + q o ) l 3 w'= ( ) 20 x 0,13 = 1602 kg [ (36) ve (46) denklemlerine bakınız ]. S 9 = S 8 e w ' a = S 8 c 0,13x0,3 = ı x [ (43) denklemine bakınız ]. ı,04 = 1667 kg M. S w = 9 + (q + 4o) (l2io'+h)= ( ) x (30x0, ) = S Jı =S ıo e w ' a = 6670 x 1,04 = 6940 kg S12 = Smaks = Sn + (q+q 0 ) h w '= kg + ( ) 10x0,13=7408 kg 1 ve 4 noktalarındaki gerginlikler, ters işlemle belirlenirler. 4 = _1 1 -x 200 =103 kg e w ' a 5 1,04 S3=S 4 -q o l 2 w'+qoh = x 30 x 0, x 10 = 1160 kg S 1 s 1 1,04 -x 1169 =1122 kg Sj = s 2 -q o lıw'= x 10 x 0,13 = 914 kg Döndürme zincir dişlisindeki çekme kuvveti [(48) ve (41) denklemlerine görel. W o = + W çev S 12 S 2 + (S 12 + «i ; * = ( ) X 0,03 = 6744 kg otur. Zincir gerginliklerini gösteren bir şema Şekil.70 de verilmiştir. Gerekli elektrik motorunun gücü n_ ss 0,70 lik bir güç aktarma verimiyle [(49) denklemine göre], 128 * 8-11 noktaları arasında, zorunlu olarak, doğrusal kesitin (bolomon) uzunluğu alınıyor.

17 Şekil. 70- Bir Paletli Götürücüde Zincir Gerginliklerini Gösteren Şema W o v 6744 x 0, r] g 102 x 0,70 = 14,1 kw ve kurulu güç N = 14,8 kw bulunur. 4, Çekme zincirlerinin seçimi. Denklem (löö) den her zincir başına teorik çekme kuvve ti,. TI, Smaks 74 i i, 8 s maks ~ M 5 7T ~ I- 15 x = k 8 bulunur. Zincirlerin hızı düşük olduğundan dinamik gerilmeleri ihmal ediyoruz. Seçilen zincir, burç-makaralı bir çekme zinciridir (Tip: PBKT II-T, adım 320 mm, burç çapı 30 mm, dayanım sınıfı II, yüzey-sertleştirilmiş bağlama elemanlı ve emniyet yükü 5000 kg). S. Götürücüde toplam direnç katsayısı (26) denklemine göre, _ 367İV - Qtf _ 367 x 14,1-108 x ( ,7 + 20) = 0,615 Makinanın yukarda hesaplanan toplam direnç katsayısı, örnek.1 de bir kayışlı götürücü için hesaplanandan çok daha yüksektir. Bu durum, bir paletli götürücünün metresi başına, hareketli parçalarından gelen q o ağırlığının, bir kayışlı götürücüde buna karşılık olan ağırlığın çok üstünde olmasıyla açıklanır. C, ÖZEL AMAÇLI GÖTÜRÜCÜLER (DÖKÜM MAKİNALARl, YÜRÜYEN MERDİVENLER) Döküm makinalan, yürüyen merdivenler vb. gib< paletli götürücülerin diğer almaşıkları, endüstrinin değişik dallarında ve özel amaçlar için kullanılırlar. 129

18 Döküm makineleri, yürüyen taşıyıcısı döküm kalıplarından meydana gelen götürücülerdir. Bunlar, birbiri arkasından yüksekteki bir potadan ergimiş madenle doldurulurlar (Şekil. 71). Götürücü düşük bir hızda hareket ederken sıvı maden akıtılır. Götürücünün boyu ve hızı, madenin götürücünün sonuna varıncaya kadar katılaşmasını ve soğumasını sağlıyacak biçimde seçilir. Döküm kalıplan, götürücüden ambara ya da doğrudan doğruya bir demiryolu platformuna boşaltılırlar. Bu tür makinelerde hız ayarı için çalıştırma (tahrik) birimi, bir basamaksız hız değiştirgeci (varyatör) ile donatılmıştır. Döküm makineleri demir olmıyan madenler (bakır, kalay, kurşun) ile metallurji fabrikalarında yüksek fırın bölümlerinde demir dökümü (pik) için kullanırlar. Bir döküm makinesi, genellikle m uzunluğunda ve paralel iki tane eğimli götürücüyü içerir. Kalıplar 305 mm aralıklarla yerleştirilmişlerdir ve döküm 50 kg lık külçeler halinde olur. Hız, 6-12 m/dak arasında alınır. Kapasite, saatte yaklaşık 120 tondur. Soğutmayı hızlandırmak için dökülmüş kalıplara su püskürtülür. Yürüyen Merdiven. Bir yürüyen merdiven (Şekil.72), basamaktan hareketli merdiven şeklinde bir götürücüdür. İnsanları aşağı ya da yukarı doğru olmak üzere, değişik iki düzey arasında taşımaya yarar. Bir yürüyen merdiven şu parçalardan meydana gelir: Basamaklı bir palet takımı 1, iki çekme zinciri 2, döndürme zincir dişlisi 3, gerdirme zincir dişlisi 4, çalıştırma birimi, madeni destek yapısı ve kılavuz kızaklar 5, düzeç sahanlıkları 6, yan lev halar 7 ve trabzan 8. Kesit AA Şekil. 71- Bir Döküm Makinesinin Hareketli Parçaları 130 t M!

19 Merdivenin yürüyen taşıyıcısı, iki çekme zincirine tutturulmuş basamaklardan oluşur. Her basamak (Şekil. 73), dört makara üzerine dayanır. Bunlardan ikisi ana makaralar 1 olup 4 mili aracılığıyla 6 çekme zincirlerine bağlanmışlardır. Diğer ikisi ise 2 yardımcı makaralardır. Makara çiftlerinden herbirinin değişik ölçüde kılavuz yataklan vardır. Bu nedenle götürücü dört kılavuz kızak üzerinde yürür. Eğri kılavuz kızaklar, basamak üst düzeylerini yüklü şeritte daima yatay durumda tutarlar. Merdivenin yataydan eğimli bölüme, eğimliden yatay bölüme geçişinde de aynı özelik korunur (Şekil.72b ye bakınız). a a r 3 ı O tz P) ^ T a 2 a > e I 2 o «ıo «5 «1in şema 1 envi meı ıcir 'N o Ol»iit S 13 c Q a 9- trat. tral m E V 1» c il gösten w 7* S. nden ı 131

20 co Şekil. 73- Merdiven Basamağı 1- ana makaralar; 2- yardımcı makaralar; 3- şasi; 4 ve 5- makara milleri; 6- çekme zincirleri; 7- yivli levha; 8- destek

21 Lamelli-baklalı ve burçlu-makaralı adımı mm arasındaki zincirler, merdivenin çekme zincirleri olarak kullanılırlar. Merdiven çekme zincirlerinin tasarımında önemli bir nokta, dış bakla lamelleri uçlarının özel yapısıdır. Bu lameller, zincirin ancak bir yönde bükülmesine izin verecek biçimde yapılırlar. Dış bakla lamellerinin uçlarının bu yapısı ve kılavuz kızaklar merdivenin katlanmasını önlerler ve yörüngenin herhangi bir noktasında bir parça kırıldığı zaman zinciri kılavuz kızaklar üzerindeki durumunda kitlerler. Merdiven basamağı bir madeni şasi, yivli bir taşıyıcı levha (plastik ya da ağaç çubuklar), bir destek ve dört makaradan meydana gelir. Makaraların çapı mm arasında değişir. Gürültüsüz çalışmayı sağlamak üzere makaraların baskı çemberleri (bandaj) plastik (voloknite), dökme kauçuk ya da preslenmiş kumaştan yapılır. Makara gövdesine preste geçirilmiş kaymalı burçlar (bronz, grafltli maden, çelik) ya da bilyalı yataklar yatak görevini yaparlar. Merdiven basamaklarının adımı genellikle mm arasında ve zincir adımının tam katı olarak seçilir. Basamakların genişliği 0,9-1,0 m dolaylarındadır. Yürüyen taşıyıcının ve zincirlerin götürücünün metresi başına ağırlığı yaklaşık olarak kg/m dir. Yürüyen merdivenlerde redüktörlü çalıştırma birimleri kullanılır. Güvenlik gereklerini tam anlamıyla karşılamak üzere çalıştırma birimi (aynı zamanda çekme zincirleri ve palet takımı) yüksek dayammlı ve aşınmaya dirençli, kolay takılabilir, bakım ve onanma elverişli olmalıdırlar. En önemli düzeneklerden birisi de imdat frenidir. Merdivenlerin gerdirme düzenekleri yayh-vidalı ağırlıklı ya da karşı ağırlıklı türlerde yapılırlar. Merdiven hızlan 0,4-0,9 m/s arasında değişir. En çok uygulanan hız 0,75 m/s dir. Taşıma kapasitesi saatte 8100 kişiye kadardır. Hareketli trabzan, insan taşıyan yürüyen merdivenlerin birleşik bir parçasıdır. Bu trabzanlar özel biçimde iki tane sonsuz kauçuk şeritten oluşurlar (Şekil. 73). Palet takımının yanlarında ve yolcuların dayanabilmesi için basamaklardan 0,9-1 m yüksekte bulunurlar. Trabzanlar palet takımı ile eş uyumlu olarak hareket ederler. tnsan merdivenleri yolcuları eğimli bir yörünge üzerinde, aşağı ya da yukarı götürmeye yararlar. Genellikle insan trafiğinin yoğun olduğu metro istasyonlarına, büyük mağazalara, demiryolu istasyonlarına, vb. kurulurlar. özel biçimde yapılmış yürüyen merdivenler malların götürülmesinde kullanılırlar. D. DOĞRUSAL OLMAYAN PALETLİ GÖTÜRÜCÜLER Doğrusal olmıyan profilli (konturlu) götürücüler, malzemeyi hem yatay hem de düşey düzlemdeki dönemeçlerden geçirerek götüren karmaşık bir yörüngeye sahiptirler (Şekil. 74a). özel tasarımdaki zincirler ve palet takımları götürücüye, böyle karmaşık bir yörüngeyi izlemek için gerekli bükülebilirliği vermektedirler. Bu tür götürücüler yakın zamanlarda kullanılmaya başlanmış olup çeşitli endüstri dallarında özellikle kömürün eğrisel bir yörünge boyunca taşınması gereken kömür madenlerinde uygulama alanı bulmuştur. Bu götürücülerin ana amacı, malzemeyi düzgün olmıyan profilli bir yörünge boyunca VR ara 133

22 taşımalara gerek olmadan götürmektir. Böylece tek bir götürücü, birçok eğrisel bölümden geçer ve fazla sayıda götürücü kullanıldığı zaman gerekli olan malzemenin tekrar indirilip bindirilmesi işlemlerini ortadan kaldırır. Bu götürücülerde çekme elemanı olarak bir ya da iki özel lamelli-baklalı çözülebilir türden ya da daha sık olarak, yüksek kaliteli kaynaklı ve ısıl işlem görmüş yuvarlak-baklalı zincirler kullanılırlar. Palet takımı yassı madenden ya da maden ve lastik parçaların birleşiminden elde edilir ve bir düz, bir de profilli bölümden oluşur (Şekil. 74b). Düz kesitlerde (bölümlerde) palet takımı çelik levhalar aracıyla çekme zincirine bağlanmıştır. Bükülebilir profilli bölümler götürücünün çok küçük yançaplı yatay dönemeçler (3 m ye kadar) yapmasına izin verirler. Profillerin yukarı doğru çıkıntısı ise götürücünün yüksek eğimlerde (45 ye kadar) kullanılmasını mümkün kılar. Palet takımının taşıyıcı ve kılavuz makaraları vardır. Birinciler yatay, ikinciler düşey eksenler çevresinde dönerler. Taşıyıcı makaralar, kılavuz kızakların flanşlan boyunca yurür- Calıstırma ""»birimi Sekil. 7A Gerdirme '//A///////////////////////////////77//S///7///////S '////S///////////////// Şekil. 74- Doğrusal Olmıyan (Yılan biçimi) Paletli Götürücü - götürücü yörüngesinin şeması; b- profilli palet takımına sahip götürücünün kesiti ve karşıdan görünüşü; 1- palet; 2. yuvarlak-baklalı zincir; 3- taşıyıcı makaralar; 4- kılavuz makaralar. 134

23 ler ve düşey yükleri taşırlar. Palet takımını, genel türdeki paletli götürücülerde olduğu gibi, yörüngenin yatay ve eğimli bölümlerinde ve düşey düzlemde taşırlar. Düşey dönme eksenli makaralar ise eğrisel kılavuz kızaklar üzerinde dönerler ve götürücüyü yatay düzlemdeki dönemeçlerden geçirirler. Tek zincirli götürücüler için yatay dönemeç yarıçapları 3-5 m, çift zincirliler için m dir. Palet genişliği mm, flanşların yüksekliği mm, götürme kapasitesi t/sa, hız 0,85 m/s ye kadar, götürücü uzunluğu m arasında olur. Götürücü, uç döndürme zincir dişlisine bağlanmış bir açısal çalıştırma birimi ya da götürücünün eğrisel bölümlerine yerleştirilmiş ve hareketi, zincirlerle götürücüye ileten bir palet türü çalıştırma birimi tarafından harekete geçirilir. Hidrolik kavramalı güç aktarma düzenekli çok motorlu çalıştırma birimleri de geniş ölçüde kullanılmaktadır. 135