MESLEKİ AKCİ Ğ ER HASTALİKLARİ

Transkript

1 1 MESLEKİ AKCİ Ğ ER HASTALİKLARİ Mesleki akciğer hastalıkları sosyal sigortalar kurumu sağlık işlemleri tüzüğünde pnömokonyozlar ve öteki mesleki solunum sistemi hastalıkları başlığı altında verilmektedir. Biz burada önce pnömokonyozları tanıtıp ülkemizde en çok görülen ve meslek hastalığı olarak en çok işlem gören akciğer hastalıklarını inceleyeceğiz. PNÖMOKONYOZLAR Etkeni toz olan akciğer hastalıklarına denmektedir. Bu hastalıklar ilk olarak belirlenen meslek hastalıklarıdır. Pnömokonyoz terimi genel bir terimdir, belirli bir hastalığı değil, bir grup hastalığı gösterir. pnömokonyoz çalışma ortamındaki havada bulunan tozların akciğerlere girip birikmesi ve zehirli etki yapması sonucu oluşan hastalıklardır Toz değimi, çeşitli büyüklükteki katı taneler için kullanılan genel bir sözcüktür. Tozlar çeşitli organik ve anorganik maddelerde aşınma, parçalanma, öğütme, yanma sonucu oluşan ve büyüklükleri bir kaç A ile 300μ arasında değişen kimyasal özellikleri kendisini oluşturan kimyasal maddenin yapısına benzeyen maddelerdir. Genel olarak havada asılı olarak bulunan katı parçacıklar için kullanılır. Tozların en büyük etkisi solunum sistemi üzerinedir. Her solumada, havada asılı duran tozlar burun ve ağızdan girerek hava yollarından geçerek akciğerlere varırlar. Tozların büyük olanları burunda ve üst solunum yollarında tutulur, balgam ve öksürükle dışarı atılır. Tozların çapları ufaldıkça akciğerlerde alvaollere kadar giderler. Çapları 1-2 mikron civarında olanlar hemen hemen hiç tutulmazlar ve önemli sorunlara neden olurlar. Akciğerlere giren tozlar fiziksel ve kimyasal yapılarına göre çeşitli hastalıklar yaparlar: - ÇAPLARI 5 MİKRONDAN BÜYÜK OLANLAR: bunlar her ne kadar akciğerlere kadar giremeseler de zararsız değillerdir. Yukarı solunum yollarını tahriş ederler. - ÇAPLARI 5 MİKRONDAN KÜÇÜK OLANLAR: bunlardan bazıları kimyasal yapıları nedeni ile genel, bazıları da akciğerlere yerleşip lokal hastalık yaparlar. PNÖMOKONYOZ OLUŞMASINDAKİ FAKTÖRLER A) Tozların çapları: Ortamda bulunan tozların çapları 5 mikrondan küçükse akciğerlere girme ve yığılma ihtimalleri artar

2 2 B) Tozların terkibi: Hastalığın ortaya çıkmasında önemli olan 2.Faktördür. Örneğin silikoz olabilmesi için tozun yapısında kristal halinde silis bulunmalıdır. C) Tozların miktarı: Hastalığın ortaya çıkmasında 3. Faktör dozdur. Alınan doz, tozlu ortamda bulunma süresine bağlıdır. D) Kişisel özellikler: İnsanların tozdan korunma mekanizmaları vardır. Bu mekanizma solunum sistemini bozan bazı nedenler yüzünden iyi işlemez mesela sigara içenlerin koruma sistemi zedelenmiştir. Hastalığın ortaya çıkmasını kolaylaştıran faktörler incelendiğinde, koruma yöntemleri de kendiliğinden ortaya çıkmaktadır: KORUNMA - Teknik Korunma: En önemli yöntem havadaki toz miktarını azaltmaktır. Bunun için önce ortamda bulunan tozun sayısı, yapısı ve çapı ölçülür ve 2 yola başvurulur: Biri tozun meydana gelip yayılmasını önlemek, diğeri meydana gelen tozu ortamdan uzaklaştırmaktır. Bunlardan sonuç alınmazsa kişisel koruyucu kullanılır. - Tıbbi korunma: Başlıca tıbbi korum yöntemleri, işe giriş muayeneleri ve periyodik muayenelerdir. Solunum sisteminde belirgin anormalliği olanlar tozlu işlerde çalıştırılmamalıdırlar. Periyodik muayenelerde bir sorun geliştiği anlaşılanlar ise tozsuz yerlere verilmelidirler. Bunlarda normal büyüklükte akciğer röntgen filmleri incelemesi şarttır. KORUYUCU ÖNLEMLER: Her türlü tozlu işyerlerinde yapılan çalışmalarda, tozların zararlı etkilerinden korunmak için bir takım özel tedbirler alınmalıdır: 1- tozlu işyerlerinde genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi ile tozun çevre havasına yayılmasını önlemek için su perdeleri, vakum ve uzaktan kumanda sistemleri kurulacaktır. Toz çıkaran işler, teknik imkanlara göre kapalı sistemde yapılacak veya bu işler diğerlerinden tecrit edilecektir. İşyeri havasındaki toz miktarı belirlene miktar geçmeyecektir. 2- toz çıkaran işlerde işyeri tabanı işin özelliğine ve teknik imkanlara göre, ıslak bulundurulacak, delme işlerinde toz çıkmasını önlemek için yaş metotlar uygulanacaktır. 3- toz çıkaran işlerde çalışan işçilere, işin özelliğine ve tozun niteliğine göre uygun kişisel korunma araçları ve maskeler verilecektir. 4- tozlu işlerde çalışan işçilerin vardiya sonunda yıkanmaları veya duş yapmaları, yıkanmadan yemek yememeleri ve yatağa girmemeleri sağlanacaktır

3 3 5- tozlu işlerde çalışan işçiler işe alınırken genel sağlık muayeneleri yapılacak, göğüs radyografileri alınacak ve solunum ve dolaşım sistemi hastalıkları ile cilt hastalığı olanlar bu işlere alınmayacaktır. 6- tozlu işlerde çalışan işçilerin periyodik olarak sağlık muayeneleri yapılacak, her 6 ayda bir göğüs radyografileri alınacaktır. Solunum ve dolaşım sistemi hastalıkları ile cilt hastalığı görülenler, bu işlerinden ayrılacaklar, kontol ve tedavi altına alınacaklardır. PNÖMOKONYOZ SÖZCÜK ANLAMI İNCELENDİĞİNDE TOZ İLE MEYDANA GELEN AKCİĞER HASTALIĞI DEMEKTİR. PNÖMO-AKCİĞER, KONYOZ-TOZ DEMEKTİR. Pnömokonyoz ilk defa 1886 da Zenker tarafından ortaya konmuştur. PNÖMOKONYOZLARIN SINIFLANDIRILMASI: A) Nedenlerine göre: 1- madensel tozlarla oluşan pnömokonyozlar - silikoz (serbest sislis oksit içeren tozlarla oluşur) - mikst toz pnömokonyozu-kömür işçisi pnömokonyozu (serbest silis içeren kömür tozları ve birden fazla metal tozu karışımı ile olur) - asbestoz, talkoz, mika pnömokonyozu (silikat tozlar ile oluşurlar) - berilloz (berilyum tozları) - baritoz, sideroz, alimünoz gibi daha hafif seyreden pnömokonyozlar 2- Bitkisel tozlarla oluşan pnömokonyozlar: - bisinoz (pamuk, keten tozları ile olur) - bagassozis (şeker kamışı tozu ile oluşur ) - alerjik astım (çeşitli bitkisel tozlar) B) klinik bulgularına göre: 1- major pnömokonyozlar: ağır klinik tablo söz konusudur., solunum yetmezliği ve zorluğu vardır, hemoptizi görülebilir. Ağır iş görmezlik olur (silikoz, asbestoz, kömür işçisi pnömokonyozu) 2- orta ağırlıkta klinik belirti gösteren pnömokonyozlar (bissinoz, bagassoziz) 3- selim pnömokonyozlar: hafif klinik belirti vardır (baritoz, siderosiz)

4 4 C) patolojik bulgularına göre: 1- akciğerde ağır fibrozis ( akciğer dokusunun elastikiyetini yitirmesi=bölgesel doku sertleşmesi) vardır, ağır iş görmezlik kendini gösterir (silikoz, asbestoz, talkoz) 2- hafif fibrozis, orta derece iş görmezlik (kömür işçisi pnömokonyozu) 3- daha gevşek ve hafif fibrozis vardır, iş görmezlik hafiftir (mika pn) 4- allerjik olaylar ve enfeksiyonlarla oluşan pnömopatiler (bissinoz, bagassozis) 5- akciğer dokusunda reaksiyon yoktur, toz birikmesi söz konusudur 6- akciğerde pnömoni hali olanlar (manganez, berilyum, kadmiyum) PNÖMOKONYOZ OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLERE TEKRAR DEĞİNİRSEK; 1- Tozun kimyasal ve fiziksel yapısı 2- Tozun çapı. Çapı 0,5-5 mikron olan tozlar alveollere kadar girebildiklerinden pnömokonyoz etkeni olabilirler. Fakat boyu uzun olan asbest gibi ipliksi yapıdaki etkenler de alveollere ulaşıp hastalığa yol açabilir 3- Solunan tozun havadaki yoğunluğu 4- Toza maruz kalma süresi 5- Solunum sisteminin savunma mekanizmalar 6- Kişisel duyarlılık 7- Yaş ve cinsiyet 8- Sigara kullanımı (Etkilenmeyi arttırır.) TOZLAR VE AKCİĞER SAVUNMA MAKANİZMALARI Genellikle 10 mikrondan büyük tozlar burundan aşağı geçemez iken, 0,5-5 mikron çapındakiler alveollere kadar ulaşabilirler ve bir kısım tozlar da solunum yollarında tutulurlar. Vücuda giren tozların %98-99 unun dışarı atıldığı bilinmektedir. Solunum sisteminin savunma mekanizmalarından kurtulup respiratuar bronşiol ve alveollere yerleşen tozların bazıları doku ile reaksiyona giremezken diğerleri akciğer bağdokusunda başlıca 3 tipte cevap oluşturur: a) nodüller fibrozis (klasik örnek silikozis) b) diffüz (yaygın) fibrozis (asbestozis) c) makül formasyon (kömür makülü)

5 5 MELEKSEL BRONŞİTLER: İşyerinde inhale edilen etkenler nedeniyle oluşan öksürük ve/veya balgamla karakterize hastalıktır. Bronşit tablosunun özelliğine göre 3 şekilde görülür: a) Akut bronşit: İritan gazların yoğun bir şekilde inhale edilmesiyle oluşan akut, kuru veya köpüklü bir balgamın eşlik ettiği inatçı bir öksürükle karakterizedir. Asetaldehit, amonyak, berilyum tuzları, klor, formaldehit, hidroklorik asit, nitrojen dioksit, fenol, selenyum dioksit, vanadyum peroksit buharlar akut bronşite yol açarlar b) Kronik bronşit: Mesleki toz, gaz, buhar ve aerosollerin uzun süren inhalasyonu ile oluşan, en az 2 yıl üst üste süren öksürük ve balgam semptomlarıyla karakterizedir. Asbest, kömür, kok, keten, kenevir, sülfür dioksit gibi maddelerin uzun süreli inhalasyonu kr bronşite yol açar, ayrıca itfaiyecilerde, kaynakçılarda, dökümcülerde toksik gazların ve sıcağın etkisiyle kr bronşit ortaya çıkabilir. c) Kronik obsrüktif bronşit: Bronşit semptomlarına dispne refakat eder. Bronş obstrüksiyonuna bağlı oskultasyonda wheezing ve ronkuslar vardır çoğunlukla geçirilen akciğer enfeksiyonları ve sigara içiciliği bronşite zemin hazırlar SİLİKOZ Silikoz çok miktarda serbest silis içeren çeşitli kaynaklı tozların uzun süre inhale edilmesi ile oluşan, ağır fibrozis ile beraber olan, büyük ölçüde iş görmezlik yapan pnömokonyozdur. Dünyanın madencilikle uğraşan her ülkesinde silikoz hala endüstrinin karşılaştığı en ağır ve en pahalı mesleki sağlık sorunlarını oluşturur. Silikoz sıklığında öteki meslek hastalıklarına göre yükseklik görülmekle beraber alınan önlemlerle yıldan yıla düşüş görülmektedir Mesleki maruziyet: 1- kum taşı, granit gibi malzeme ile yapılan inşaatlarda çalışanlar, silisli toz ve taşlarla kiremit ve tuğla üretiminde 2- seramik ve porselen sanayiinde 3- kalay,demir,gümüş,altın ve öteki maden ocaklarında 4- maden kömürü, taş kömürü işletmelerinde 5- dökümhane 6- optik malzeme üretimi 7- kumtaşı ile yapılmış taşlama çarkı kullananlar ve kum ile yapılan taşlama işlerinde çalışanlar

6 6 Patoloji ve patogenez: Silikoz akciğer dokusunun toza karşı bir reaksiyonudur. Reaksiyon ürünü, toz ve fibröz dokudan oluşan değişik şekil ve büyüklükte olan silikotik nodüller dir. Nodüllerin oluşma şekline gelince, pnömokonyoz oluşması için gerekli koşullardan ilki, etkili toz solunum sisteminin son bölümü olan alveol yüzeyine erişmelidir. Sonra partikül alveollerdeki fagositler tarafından alınır ve bu hücreler lenf dolaşımına geçer, çeşitli lenf bezlerinden süzülür. Diğer yandan bronş ve arterler çevresindeki lenf yollarında bulunan toz kümelerinin büyük kısmı lenf bezlerinde toplanır. Böylece periartrial ve peribronşial lenf sisteminde tipik toz odakları oluşmuş olur. Bundan sonraki gelişme maruz kalınan tozun cinsine, miktarına ve maruziyet süresine bağlı olarak oluşacaktır: a) yüksek silis oksit konsantrasyonu ve uzun süre maruziyet; silikotik nodül oluşması b) daha düşük silis konsantrasyonu ve silise başka bir metal de eklenerek etkinin değiştirilmesi ve ayrıca maruziyet süresi de daha az olması halinde değişik yapıda gevşek fibrozis oluşur (kömür işçisi pnmk) c) serbest silis oksite maruziyet söz konusu değildir. Bronşial lenf sisteminde fagosite edilen tozlar bronşiollere geçerek atılmak suretiyle zararsız hale getirilir. KLİNİK: 1- Akut Silikozis: Yüksek kuvarz içeren ince kristallize silika maruziyeti, birkaç aydan- beş yıla, şiddetli nefes darlığı, solunum yetmezliği; 2- Subakut akselere silikozis: Maruziyetten itibaren 5-15 yıl içerisinde. 3- Kronik silikozis: 15 yıl ya da daha geç. Genellikle semptomsuz. Nefes darlığı PMF (progresif massif fibrozis: yoğun ilerleyici fibrosis) ile birlikte, Bunlar hem basit, hem komplike pnömokonyozda olabilir. Akut, kronik ve hızlandırılmış silikosis aynı hasta veya işçide aynı anda bulunabilir. Tüberküloz ve Silikozis: Özellikle tüberkülozun ağır formları. Tedavi süresi 9 ay önerilmekte

7 7 SİLİKOSİZ ÇEŞİTLERİ - Basit Silikozis: Klinik yoktur - Komplike Silikozis: nefes darlığı, - irreversibl (düzelmeyen) havayolu obstrüksiyonu (tıkanıklığı) - solunum yetmezliği, - kor pulmonale TEDAVİ: Korunma, Erken tanı, Komplikasyonların tedavisi. Korunma: Hiçbir ajan gerçek tedaviyi sağlamaz. Bu hastalıkların ortadan kaldırılması ve elimine edilmesinde toz kontrolü esastır. Havalandırma ve lokal vakum teknikleri, İşlemin kapalı ortamda sürdürülmesi, Islak temizleme teknikleri, Kişisel korunma (uygun respiratör seçimi) Silikadan daha az tehlikeli maddelerin kullanımı İşçi ve işveren eğitimi TEKNİK KORUNMA: Havalandırma, yaş yöntem, kişisel koruma araçları gibi yöntemler uygulanmalıdır. Ayrıca işyeri havasındaki toz konsantrasyonunun silikoz oluşmasındaki önemi ve etkisi daima göz önünde bulundurulmalıdır. İşte bu nedenle toz konsantrasyonu için bazı kriterler verilmiş ne toz için en yüksek konsantrasyon olarak kabul edeceğimiz normlar saptanmış ve bunlar formüller halinde sunulmuştur (tehlikeli maddelerle çalışılan işyerlerinde alınacak önlemlere ilişkin tüzük) Bu formül: K Z=C 2 x

8 8 Z=zararlılık derecesi C=5 mikrondan küçük toz konsantrasyonu (mg/m3) K=serbest kristal SiO2 miktarı (% olarak) Değerlendirmede; Z değeri; 0,2 den küçükse işyeri tehlikesiz Z değeri;0,2-1,0 arasındaysa işyeri kritik Z değeri ; 1,0 dan büyükse işyeri tehlikeli.. Diğer formüller: 5 mikrondan küçük tozlar için: A= 10 / %SiO2+2 (5 mikrondan küçük olan toz konsantrasyonu A değerine eşit veya küçük olmalı Toplam toz konsantrasyonu ölçümünde ise: B= 30 / %SiO2+3 (toplam toz konsantrasyonu mg/m3 olarak B değerine eşit veya küçük olmalı Yükümlülük süresi: zararlı mesleksel etkinin sona ermesi ile hastalığın ortaya çıkması arasında geçebilecek süre Silikozda yükümlülük süresi 10 yıldır Tıbbi korunma: işe giriş muayeneleri eksiksiz olmalıdır. Periyodik muayeneler en az yılda 1 yapılmalıdır. Çalışan eğitimine azami önem verilmelidir. KÖMÜR İŞÇİLERİ PNÖMOKONYOZU Kömür madeni tozlarının inhalasyonu, akciğerde depolanması ve buna karşı oluşan doku doku hasarıyla meydana gelen akciğer hastalığıdır. Kömür saf bir mineral değildir, bilindiği üzere fosil yakıttır. Önceleri kömür tozlarının patojen etkisi içerdiği az miktarda silisyuma (genelde %5) bağlandıysa da, sonraları bu hastalığın silisyum ile pek ilgili olmadığı ortaya konmuştur yılında Zonguldak taş kömürü işçilerinde İSGÜM tarafından yapılan araştırmada kömür işçileri pnömolonyozu (kip) prevalansı (görülme sıklığı) %13,8 bulunmuştur.

9 9 Solunum sistemi savunma mekanizmaları ile dışarı atılamayan kömür tozları bronşiollerde birikir. Çoğu makrofajlar tarafından fagosite edilir. Bazı makrofajlar da bronş etrafındaki lenfoid dokuya geçer, toz partikülleri ve makrofajlardan oluşan bu primer lezyona kömür makülü denir. Klinik olarak 2 tip vardır: basit kip, komplike kip (KİP= Kömür işçisi pnömokonyozu) Basit kip: Öksürük ve balgam çıkarma semptomlarında kontrol guruplarından az miktar fazlalık vardır.. mesleki bronşit olarak kabul edilir. Belirgin iş göremezlik ortaya çıkmaz, hastalık ilerleyici değildir, ortalama ömür değişmez. Komplike kip (pogresif massiv fibrozis): Öksürük, balgam çıkarma ve nefes darlığı belirgindir. Radyolojide belirgin opasiteler görülür, solunum fonksiyonlar belirgin bozulmuştur, koah a uyan bozukluklar vardır. Komplike kip olgularında basit kip den daha farklı bir doku cevabı gelişmektedir, daha ağırdır. Korunma: kipte korunmanın esası işletmedeki kömür tozunu en aza indirmektir. Islak çalışma, havalandırma, aspirasyon yöntemleri uygulanmalıdır. Havadaki kömür tozu miktarı sürekli ölçülmelidir. Bazı ülkelerde kabul edilir sınır 4mg/m3 dür. Tıbbi korunma: işe giriş muayeneleri ve düzenli aralıklarla yapılacak kontrollere dayanmaktadır. ASBESTOZ Asbest işlenerek teknik de kullanılabilecek elyaf elde edilen lif şeklindeki kristalize silikat mineralleri için kullanılan genel bir deyimdir. Birçok asbest türleri insanda malign tümörlere neden olmaktadır. Çapları 3 mikrondan küçük, uzunluğu en az çapın 3 katı olan lif şeklindeki fibröz asbest tozları solunabilir tozdur. Riskli iş kolları: Lif şeklindeki yapısından ve çok güçlü yalıtım özelliğinden dolayı pek çok yerde kullanılmıştır. Asbest madenciliği, Asbest öğütülmesi, Asbestli ürünlerin üretimi, Dokuma ürünleri, Zımparalama ürünleri, Asbest içeren materyalle binalarda bakım ve onarım işlerinde çalışanlar, İzolasyon maddeleri ve diğer asbest içeren maddeleri taşıyanlar, metal kaplamacılık, motorlu araç sanayii, fren balata yapımı, elektrikçilik, su tesisat yapımı, yapı ve inşaat sanayii, yalıtım işleri, dökümcülük, makine ve yedek parça, badana ve dekoratörlük işleri, Asbest tekstil endüstrisi (lifler, kumaşlar, ipler), asbestli çimento endüstrisi (saç, boru), inşaat malzemeleri endüstrisi (asbest çimento ürünlerinin işlenmesi), kimya endüstrisi (boya dolgusu, dolgu materyalleri, sentetik reçine kompresyon kalıp materyalleri, termoplastikler,

10 10 kauçuk ürünleri), izolasyon endüstrisi (ısı, ses ve yangın izolasyonu), kağıt endüstrisi (asbest kağıdı, karton), fren, debriyaj, balata üretimi, gemi yapımı ve vagon yapımı. Ülkemizde asbest üretimi ve kullanılması Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 29 Ağustos 2010 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmış olup, tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu tarih itibariyle ülkemizde asbest maruziyeti sadece yıkım, tamirat ve bakım sırasında olanaklıdır. Asbest teknik olarak kullanışlı maddeler ortaya çıkarmak için işlenebilecek fibröz kristalin silis minerallerinin toplu ismidir. Asbest terimi değişik fibröz silikatları kapsamaktadır. Doğal olarak serpentin ve amfibol mineral kayalardan oluşur. Serpentin demete benzer, kıvrımlı ipliksi yapıdadır, amfibol ise düz ipliksi yapıdadır. En sık kullanılan asbest şekli serpentin türünden krizotildir (beyaz asbest). Amfibol türünde ise 5 tür vardır: - krosidolit (mavi asbest) - amozit (kahverengi asbest) - antofilit - tremolit - aktinolit Uzunluklar çaplarının en az 3 katı olan asbest lifleri bu yapıları nedeniyle kolaylıkla alt solunum yollarına ulaşabilirler. Solunum yolu ile alındığında son derece zararlı olurlar. Asbestle karşılaşma çevresel yolla da olabilmektedir ve ülkemizde bu sorun ciddi boyuttadır. Maalesef asbest mineralleri topraklarımızda ve kayalarda çokça bulunmaktadır. Çok sayıda bölgemizde, halk arasında ak toprak olarak bilinen ve asbest içeren toprağın özellikle badana amacıyla kullanılmasıyla hastalıklar oluşabilmektedir. Ayrıca İç Anadolu bölgemizde bazı köylerde toprakta bulunan zeolit türü erionit ile karşılaşanlarda asbestin yol açtığı hastalıklar oluşmaktadır. Yine iç Anadolu, doğu Anadolu, güney Anadolu bölgelerinde pek çok yerlerde, hatta Toros dağları yamaçlarında çevresel asbest (tremolit) maruziyeti olabilmektedir. ÇEVRESEL MARUZİYET: - Doğal kaynaklar: asbestli kayaların erozyonu - asbestli ürünleri üreten fabrikaların etrafında oturanlar - kolay dağılan asbest içeren binalardan asbestin serbestleşmesi - iş elbiseleri ile evleri kirletme

11 11 FİBRÖZ ZEOLİT (ERİONİT): Asbestin yaptığı tüm hastalıkları yapar, asbestten daha fazla karsinojen ve fibrozis yapıcı özelliği vardır. (Nevşehir Tuzköy, Sarıhıdır, Karain köyleri) Hastalık tehlikesi taşıyan işkolları: Asbest madenciliği, Asbest öğütülmesi, Asbestli ürünlerin üretimi, Asbest çimentosu, Dokuma ürünleri, Zımparalama ürünleri, Tersane işçileri, Asbest içeren materyalle binalarda bakım ve onarım işlerinde çalışanlar, İzolasyon maddeleri ve diğer asbest içeren maddeleri taşıyanlar, metal kaplamacılık, motorlu araç sanayii, fren balata yapımı, elektrikçilik, su tesisat yapımı, yapı ve inşaat sanayii, yalıtım işleri, dökümcülük, makine ve yedek parça, badana ve dekoratörlük işleri. ASBESTLE İLİŞKİLİ AKCİĞER HASTALIKLARI: 1- Malign olmayan solunum sistemi hastalıkları Benign (kanser olmayan) plevral (akciğer zarı) hastalıklar - Plevral plaklar - Plevral efuzyon (akciğer zarına sıvı sızması) - Difüz (yaygın) plevral (akciğer zarı) kalınlaşma Asbestosis 2- Malign (kötü) solunum sistemi hastalıkları Akciğer kanseri Mezotelioma Genel Özellikler Uzun Latent periyod Doz-cevap ilişkisi Maruziyet kesildikten sonrada riskin devam etmesi, Tedavisi yok veya tedavi zayıf olarak etkili

12 12 Asbestozda yükümlülük süresi 10 yıldır. İşe giriş muayenelerinde yapılacak iş dikkate alınmalıdır, periyodik muayeneler (en az yılda bir) yapılmalıdır. Geç muayene: Asbest tozu ile çalışılan bir işten ayrıldıktan en az 3 yıl sonra belirtilmiş esaslar çerçevesinde muayene gereklidir Bundan sonraki her 5 yılda bir muayeneler yinelenir. Demir Tehlike kaynakları: SİDEROZ - demir cevherinin ve okr un çıkarılması parçalanması, taşınması, işlenmesi, depolanması (okr: hidratlı demir, alüminyum oksit ve silisli cevher. Koyu kırmızı toprak boya ve aşı boyası da denir) - okr tozlarının parlatıcı olarak kullanılması (örn ayna yapımı) - dokümhaneler - elektrik ark kaynağı, demir parçalarının elektrik kaynağı ile kesilmesi - magnetik demir oksit üretimi ve kullanılması Organizmaya giriş solunum yoluyla olur. Hastalık tablosu: Fibrojen olmayan sideroz: daha çok elektrik kaynakçılarında görülür, akciğerde arborizasyon artışı (hava yollarının kabalaşması) oluşur, komplikasyon enderdir. Fibrotik sideroz: daha çok demir madenlerinde olur. Fonksiyon bozukluğu geç oluşur (15-20 yıl) bozukluk fazladır, makronodüler bir görünüm vardır, opasiteler belirgindir, prognoz kötüdür. İlk muayene, periyodik muayene erken kontrol muayenesi önemlidir. Zehirlenme endüstriyel açıdan önemli değildir. Bununla beraber demir tozları üst solunum yolları için irritandır, yoğun solunması METAL DUMANI HUMMASI na neden olur. Özellikle demir sülfatın ağızdan alınması ile akut zehirlenme görülür.

13 13 ALÜMİNOZ Alüminyum doğada saf metal değildir, bileşik olarak bulunur. En önemlileri baksit (alüminyum hidrat), kriyolit (sodyum-alüminyum flour silikat) tır. Tehlike kaynakları: Maden cevherinden alüminyum elde edilmesi, alüminyum ufalanması, alüminyumlu alaşım üretilmesi, alüminyum hidratın kağıt endüstisinde kullanılması, tekstil endüstrisinde empermeablizasyon işlemleri, cam endüstrisi, pis su arıtımı Etki şekli: Solunum sisteminde primer bir bronkopnömoniye neden olur. Bronşiol ve alveollerdeki doku değişiklikleri geri dönüşümsüzdür. Akciğer dokusunda fibrozis yapar, sonuç olarak KOAH gelişir. 6 ay ile 25 yıl arasında gelişir, nadirdir. Alüminyum intoksikasyonları: Normalde kanda miktarı 17mcg/100 ml Zehirlenmede karaciğer ve dalakta miktarı artar Alüminyumun neden olduğu tek endüstriyel hastalık shaver hastalığıdır. Pnömokonyoz dur. OBSTRÜKTİF SOLUNUM YOLU HASTALIKLARI İşyeri ortamında bulunmaları, iş sırasında kullanılmaları solunum yollarında obstrüksiyona (tıkanmaya) yol açan çok sayıda etken söz konusudur. MESLEKSEL ASTMA: İşyerindeki toz, gaz, duman şeklindeki maddeler karşı gelişen reverzibl (geri dönüşen, düzelen), yaygın hava yolu obstrüksiyonudur(tıkanıklığıdır). Değişik yapıdaki kimyasallar değişik mekanizmalarla meslek astımına yol açarlar. Meslek astımı 2 önemli mekanizma çerçevesinde incelenebilir: immünolojik (bağışıklık sistemi sebebiyle) ve immünolojik olmayan yollar. Bu yollar etkene bağlıdır. İmmünolojik yol büyük molekül ağırlıklı etkenlerin solunması ile ige tipinde bir alerjik reaksiyonun gelişmesi ile karakterizedir. İmmünolojik olmayan yol ise farmakolojik- bio kimyasal reaksiyonlar sonucu, refleks bronkokonstrüksiyon (bronş daralması), enflamasyon (yangı) olarak özetlenebilir.

14 14 Allerjik-hipererjik şekil (kişisel allerji sebebiyle gelişen aşırı duyarlılık): Bitkisel allergenler (allejiye yol açanlar): Tahıl unları ve kepekler, bazı kereste türlerinin talaş tozları, reçineleri, bunlardaki küf ve mantar tozları, polenleri (çam-kavak-ceviz), tüm çiçek tozları, hind yağı, kakao, çiğ kahve tozları, hayvan yemleri tozları, keten, pamuk tozları, esansiyel bitkisel yağlar. Hayvansal allergenler (allerjiye yol açanlar): Hayvan kürk, post, kıl, işlenmemiş derileri, arı zehiri, böcek tozları, ipek böceği kozası ve ham ipek Diğerleri: -Bazı ilaçlar (antibiyotikler.) -bazı fermentler (örn proteaz) Toksik- hipererjik (kimyasal-irritatif) şekil (toksik madde yüzünden gelişen aşırı duyarlılık): -Kolay uçucu organik maddeler: Asetaldehit, akrolein, etilenimin, formaldehit, boya tiner ve solventleri, asetik asit etilester -Zor uçucu organik maddeler: Boya maddelerinin katı kompanentleri, dimetil sülfat, naftalin -Kolay uçucu anorganik maddeler: Amonyak, bor trifluorür, klorlu hidrojen, halojenler, kükürt dioksit, kükürtlü hidrojen -Zor uçucu anorganik maddeler: Metal tozları, asitler ve bazlar Organizmaya giriş solunum yoluyladır. BİSSİNOZ İplik sanayi, çır çır sanayi, dokuma sanayi, konfeksiyon sanayi, örme(triko) sanayinde karşılaşılır. Pamuk, keten, kenevir ile çalışanlarda görülen solunum sistemi hastalığıdır.. Akut bissinozis pamuk tozu ile karşılaşanların 1/3 ünde değişik şiddette hava yolu yanıtı olur.

15 15 Kronik bissinozis ise pamuk tozuna uzun süre maruziyetten sonra olur. Toz vücuda solunum yoluyla girer, Pamuk tozu olarak adlandırılan ve bisinozdan (pazartesi humması) sorumlu tutulan madde, pamuk lifleri, pamuk bitkisinin yaprak ve sap kırıntıları ile topraktan karışmış olan mikroorganizmalardan meydana gelen bir karışımdır. Bu karışımı oluşturan maddelerden hangisinin gerçekte hastalığa yol açtığı kesin olmamakla birlikte bu tozun inhalasyonu (solunması) ile akciğerlerde histamine benzer bir madde salınımı sonucu bronkospazm (bronşların=akciğer içi hava yollarının daralması) meydana gelir. Bronkospazm (bronşların=akciğer içi hava yollarının daralması), toz maruziyetini izleyen saatler içinde ortaya çıkan ani bir tablodur ve hemen daima maruziyetin kesilmesi ile bir süre sonra kendiliğinden düzelir. Ancak yıllar boyunca benzeri tablonun tekrarlaması sonucu kronik akciğer hastalığı tablosu meydana gelir. Havayollarında yaygın bronkospazm vardır. Hastalık hafta sonu tatillerinden sonra hafta başında ilk çalışma günüde göğüste sıkıntı ve nefes darlığı ile karakterizedir. Zamanla işçi ağır kronik bronşit ve amfizem nedeniyle iş göremez hale gelir. Hastalığın ilerlemesini önleyen temel tedbir toz maruziyetinin önlenmesi, kişinin maruziyet alanından uzaklaştırılması, çalışma ortamının uygun şekilde havalandırılmasıdır. ORGANİK TOZLARLA OLUŞAN AKCİĞER HASTALIKLARI (aşırı duyarlılık pnömonileri) Aşırı duyarlılık pnömonisi organik tozlara ve düşük molekül ağırlıklı bazı kimyasal maddelere karşı akciğer parankiminde immünolojik mekanizmalar yoluyla gelişen bir enflamasyondur. Hastalık ilk defa çiftçilerde gözüktüğünden çiftçi hastalığı adıyla da anılır. Akciğere inhalasyon (soluma) yoluyla giren antijenlerin özelliği uç hava yollarına inebilecek büyüklükte olmalarıdır (çap 1-10 mikron).bu etmenlerin çoğu mesleki ekspozisyondan kaynaklandığı için hastalık meslek hastalığı grubunun ismiyle anılmaktadır.. HASTALIK YOĞUN KÜF MANTARINA MARUZ KALAN EV HANIMLARINDA VE KLİMA CİHAZINDA ÜREYEN ETKENLERE MARUZ KALAN KİMSELERDE DE GÖRÜLMEKTEDİR.

16 16 AĞIR METAL HASTALIĞI Ağır metal, küçük miktarda başka metallerin de katıldığı ama esas olarak tungsten karpit ile kobaltın karışımından oluşur. Bu kompanent elmasın %90 sertliğine sahiptir. Çok yüksek ısıya dayanıklıdır. Matkap uçları, zırh tabakaları, kritik makine parçalarında, jet motorları egzoz kısımları gibi yerlerde kullanılır.. Çalışanlar ağır metal parçacıklarına üretim safhasında ve ürün yapımı sırasında solunum yolu ile maruz kalırlar. Asıl zararlı komponenti kobalt oluşturur. Pnömokonyoz benzeri hastalık ilk olarak 1920 de Almanya da bildirilmiştir. Kobalt inhalasyonu ile başlıca 3 hastalık tablosu oluşur: 1-astmatik (astım benzeri) reaksiyonlar 2-aşırı duyarlılık pnömonisi 3-intertisyel fibrozis (yaygın akciğer içi sertleşme) Kaynaklar: - MESLEK HASTALIKLARI Dr VAHİDE BİLİR İŞ SAĞLIĞI VE MESLEK HASTALIKLARI Dr CAHİT ERKAN - MESLEKİ VE ÇEVRESEL AKCİĞER HASTALIKLARI NOTLARI Doç.Dr.FATMA SEMA OYMAK - MESLEK HASTALIKLARI REHBERİ: MEHMET BERK, Dr. BUHARA ÖNAL, Dr. RANA GÜVEN (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) Kasım ANKARA