EBU ishak EŞ-ŞATIB7 (V. 790/1388) VE YAŞAD/Gl DÖNEMDE GJRNATA

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: BU SHAK Ş-ŞAIB7 (V. 790/1388) V YAŞAD/Gl DÖND GJRNAA Dr. Burhan BALACI Çukurova Onvertel lahyat Fakülte ÖZ bü hak İbrahm b. üa b. uhammed e-lahm e-gırnat eş-şatıb (v. 790/1388) öneml br düşünür ve fakhtr. Yaşadığı dönemde öneml br lm merkez olan Gırnata'da yetşmştr. Bz bü ça.lışmamızda Şatıb'nn hayatı, eerler ve yaşadığı dönem hakkında blg vermeye çalıştık. Yaşadığı çevre le etklendğ şahı, olay veya ortamın tept çn hayatına ve dönemne genel hatlarıyla br bakış yaptık. Şatıb'nn yaşadığı dönemde Gırnata'da ya, oyal, kültürel ve ekonomk durum hakkında blg verdk. Anahtar Kelmeler: bu hfk eş-şatıb, Şatıb'nn Hayatı, Gırnata, ndülü, On Dördüncü Yüzyıl'da Gırnata. ABSRAC Abu lhaq al-5hatb (d. 790/1388) and Granada n H me Abu lhaq lbrahm b. ua b. uhammad a-lakhm a-shatb (d. 790/1388) one of the m portant ulm thnker and jurt (faqh). a-shatb wa grown up n Granada (n Andalua/ulm Span) where wa a center of knowledge (al-'lm) then. h why, a-shatb had the opportunty of tudyng w th the wellknown cholar of Arabc language and lterature n h tme. In th artcle, we tred to revew a-shatb' bography, lfe, work and htercal background along wth poltcal, ocal, cultural and economc development durng the fourteenth century n Granada. Key Word: Abu lhaq a-shatb, Shatb' Bography, Granada, Andalua, Granada n the Fourteenth Century. GRŞ ndülü, ülümanların elnde bulunduğu dönemde lm, kültür, anat ve ekonom alanında gelşme kaydetmş olan bugünkü panya ve çevren çne alan br coğrafyadır. 1 Her ne kadar ndülü hakkında, yetştrdğ almern hayatları ve eerler blmel anlamda tetkk edlrken nceleme yapılmış ola da; ı ndüıü m bell br dönem güney Frana'yı da çne alan ülümanların elnde tuttukları bölge çn kullanılmış e de bu kullanım zamanla ülümanların elnden çıkan topraklar netcende adece güneyde Ben Ahmer Devlet'nn ınırlarının çnde kalan bölge çn kullanılır olmuştur. Özdemr, ehmet, "ndülü", DA, c. Xl, , tanbu1995,xi, 211. Genel anlamda ndülü denldğnde e ınırları değşmekle beraber ülümanların elnde tuttukları panya ve çevrendek bölge ve bu bölgedek kurdukları medenyet katedlmektedr.

2 222 Dr. Burhan Baltacı ya, oyal ve lm faalyetler tbaryle mütakl çalışmaların yapılmaına hara htyaç bulunmaktadır. ndülü hakkında yapılacak çalışmalar lam edenyetnn ve lm brkmnn ulaştığı evye hakkında var olan görüş brlğnn blmel olarak da gözler önüne erlme açıından önemldr. Bu çalışmada, ndülü'ün yetştrdğ lm adamlarının önde gelenlernden ve on dönem lam lmler ahaında yapılan çalışmalarda eerlerne ıkça başvurulan bo hak eş-şatıbl (v. 790/1388) hakkında yaptığımız mütakl br araştırma enaında tetkk ettğmz kaynaklarda ratladığımız lgl dönemn Gırnata'ının özellklern mütakl br çalışma şeklnde unmayı uygun bulduk. 2 Hedefmz bundan onra yapılacak çalışmalara br ışık tutmak ve Şatıbl'nn yaşadığı dönemdek Gırnata'nın ya, oyal, ekonomk ve kültürel özellkler hakkında blg vermektr. Br bütün olarak Gırnata tarh ekenl br araştırmanın makale boyutlarını aşacağı kuşkuuzdur. Bu ebeple çalışmamızı Şatıbl'nn yaşadığı dönemde Gırnata le ınırlandırmayı uygun gördük. Çalışmamızda öncelkl olarak Şatıbl'nn hayatına değnlecek ardından da dönemn Gırnata'ı hakkında blg verlecektr. 1. ŞAIBl'NN HAYAI Şatıbl'nn adı kaynaklarda, m, künye ve nbe br arada olmak üzere b O k brahfm b. ua b. uhammed e/-lahmf e-gırnatf eş-şatıbf şeklnde yer almaktadır. Künye 'bo hak' olup, m 'brahfm b. Oa b. uhammed'dr. 3 Kablene npetle 'e/-lahmf' olarak anılmaktadır. Kaynakların bldrdğne göre, Yemen'den gelerek Şam'a yerleşmş olan bu kable Lahm (noktalı 'ha' le) b. Adyy'e npetle bu adı almıştır. 4 Br dğer verye göre de 'Lahm', cahlye dönemnde Arapların lderlernn çnden çıktığı Yemenl, 'Amr b. 'Adyy b. Nar e Lahml'nn ale olan kabledr. 5 2 Baltacı, Burhan, Şatıb'nn Kur'an't Yorumlama Yöntem, Baılmamış Doktora ez, Danışman: Prof. Dr. Hal Albayrak, Ankara 2005,. X+237. Bu çalışma, araştırmamızın lgl bölümlernn yenden gözden geçrlme ve değerlendrlme le oluşturulmuştur. 3 ucar, bü 'Abdllah uhammed b. uhammed b. 'Al eı-ndelü (v. 862 h.), Bemamecu'I ucar, nşr. uhammed bu'i-cfan. Beyrut 1982,. 116; Ahmed Baba, bu'l-'abba Ahmed b. Ahmed b. Ahmed b. Ömer b. uhammed Baba et-nbukt (v h.), Neylu'l-bthc b atrfz'd Dbac (bn Ferhün'un ed-dbac't le brlkte), ıır h. 1351,. 46; akkar, bu'i-abba Ahmed et lman (v h.). Nefhu't-b f Gun'I-ndelu er-ratb, y. t., VII, '171 vd., VII, 187 vb.; ahlüf, uhammed b. uhammed, Şeceratü'n-NOr'z-Zekyye f abakaü'i-alkyye, Kahre 1349,. 231; Sa'd, Abdu'I-ute'al, e-ucedddon f'l-lam, ektebetu'i-adab, Kahre t; ; Venşer, e-'yaru'i-u'rb ve'/-camu'i-agrb an Fetava hf frkıyye ve'i-ndelu ve'i-agrb 1-XII; Zrkl, Hayruddn, e-a'iam Karnuu eracm l-şher'r-rcal ve'n-na, 1954 y., 1, 71; Kehhle, Ömer Rıza, u'cemu'i-ue/lfn ercmu uannf'i-kutub'i-'arabyye, Daru hya't-ura'i-'arab, Beyrüt t, ı. 118; bn anür, Abdü'I-Vehhb, A'lamu'I-agrb'I-Arab, y. 1979, 1, ; Cezzar, Fkr Zek, edah/u'i-ue/lfn ve'i-a'iam'i-'arab, ll, 754; Brockelmann, G.A.L. Suppl., Leden 1938, ll, Ayrıca bkz. Al, Abdurrahman Ad em, el-mam eş-şattb 'AkdetuhO ve evkıfuho mne'i-bde'ı ve h/ha, Ryad 1998,. 43 vd.; Ubeyd, Hammd, eş Şattb ve akaıdu'ş-şer'a, Beyrut 1992,. 11 vd.; Rayün, Ahmed, Nazaryyetu'I-akaıd nde'l-mam eş-şatıb, e-'ahedu'l-'aem J'I-Fkr'J-lm 1995,. 108 vd. 4 Bkz. Sem'an, bü Sa'd Abdulkerm b. uhammed b. anür et-emm (v. 562 h.), e-nab, 1-V, thk. Abdullah ömer e-barüd, ueeetu'i-kutub'..sekafyye, Beyrut 1408/1988, V, Bkz. Cevher, ımal b. Hammad, e-sthh acu'i-luga ve'-sthahu'i-arabyye, thk. Ahmed 'Abdu'l-

3 bü hak eş-şttbfve Yaşadtğt Dönemde Gtrnata 223 Şatıb hayatını Gırnata'da geçrmş olmaından dolayı 'e-g1rnatf' 6 olarak da anılmaktadır. Günümüzde Granada olarçık mlendrlen Gırnata şehr, kaynaklarda "Gırnata, Garnata ve Ağarnata" olarak yer almaktadır. Gırnata, önceler lbre (lber/vra) şehrne bağlı küçük br kaaba ken, hcr 400 yıllarında çıkan ç karışıklıklar ebebyle ülümanların bu şehre göçlernden dolayı büyüyüp gelşerek öneml br merkez haln almıştır. 7 Gırnata hakkında knc bölümde ayrıntılı olarak blg verleceğ çn burada kıaca tema edlmştr. Ayrıca Şatıb'nn atalarının Şatıba'dan gelmelerne atfen de 'eş-şat1b' nbe zkredlmektedr. "Şat1bf' olarak meşhurdur ve günümüzde de bu şeklde tanınmaktadır. Kaynaklarda mevcut blglerde 'Şatıba' şehr, doğu ndülü'te Kurtuba şehrnn doğuunda Belenye (Valenca) bölgende Romalılar'ın Sactab dedkler büyük ve ek br şehr olarak yer alır. çnde yaşadığımız dönemde 'Jatva (Xotva veya Xatva)' olarak blnen Şatıba, panya'nın doğuunda yer alan Belenye bölgendedr. Bu şehr Belenye le beraber V. (Xl.) yy. onlarında anur b. b Amr'n torunu Abdu'I-Azz tarafından ele geçrlmştr. Aragon kralı ı. Jame (Jacque) 637 ( ) yılında bu bölgey, 1246'da da Şatıba'yı şgal etmştr. 645 ( ) yılında burada kalan on ülümanlar da çıkarılmıştır. 8 ı. Goldzher 9 ve Brockelmann 10 gb bazı lm adamları Şatıb nbenden dolayı onun, Gırnata'ya yerleşmeden önce Şatıba'da doğduğu ya da yaşadığı yanılgıına düşmüşlerdr. Halbuk Şatıb'nn yaşadığı dönemden çok önce, bölgedek ülümanların oradan çıkarıldığı (645/ ) blnmektedr. 1 ı Şatıb'nn hayatı hakkında blg edndğmz bazı kaynaklar doğum tarhnn blnmedğne şaret etmektedrler. 12 Buna rağmen br kıım puçlarından yola ->-> Gafür Attar, Daru'I-Ktab'I-'Arab, ıır t., V, Genş blg çn bkz. zher, bü anür uhammed b. Ahmed (v. 370 h.), ehzfbu'i-luğa, thk. 'Abdu'-Selam Serhln, ed-daru'i-ıryye, t. y., VII, 432; Zebd, uhammed urteda e-hueyn, cu'i-arü mn Cevhr'I-Kmü, Daru'I Fkr, Beyrut 1994, IX, 58; Früzabad, ecduddn, e-kamüu'i-uht, 1-IV, Daru'I-Cl, Beyrut t., IV, 175; ömer Rıza Kehhale, u'cemu'i-kabl'i-arabyye e-kadme' ve'i-hade', lll, 1011; han en-na, Ktbu'I-Kabl'I-'Arabyye nbh ve A'lmh, (1-11), ueeetü'r-rale, Beyrut 2000, ll, Zrkl, A'lam,ı, 71; Al, el-mam eş-şattbf, Bkz. bnu'i-hatb, Lanu'd-Dn uhammed b. Sa'd(776/137 4), el- hata f Ah bar Gamata, (nşr. uhammed 'Abdullah 'nan) ektebetu'i-hanc, 1-IV, Kahre , ı, 91-93; Hamev, bü 'Abdllah Yaküt b. 'Abdllah er-rüm e-bağdad (v. 626 h.), u'cemu'i-buldan, 1-X, atba'atu' Se'ade, ıır 1324/1906, VI, ; Şehrn fzk yapıı, tarhçe ve mnn menşe hakkındak görüşler çn bkz. Özdemr, ehmet, "Gırnata", DlA, c. XIV, , tanbul1996, XIV, 51 vd; Seybold, C.F., "Gırnata", A, ll ğtm Baımev, tanbu1964,1v, Bkz. Hamev, u'cemu'i Buldan, V, ; Lev,.-Provençal, "Şatbe", A, Xl, , ll ğtm Baımev, tanbul1970; Özdemr, "ndülü", DA, Xl, 215; e'üd, uhammed Hald, lam Hukuk eor (llamc Legal Phloophy), tre. uharrem Kılıç, z Yay. tanbul1997, (Stretchrft de Gazal gegen de Batnjja-ekte, Leden, 1916,. 32.) e'üd, lam Hukuk eor,. 98'den naklen. 10 GAL. S., ll, Bkz. Hamev, u'cemu'i-buldan, V, ;-Lev.-Provençal., "Şatbe", A, Xl, ; Özdemr, "ndülü," DA, Xl, 215; e'gd, lam Hukuk eor,. 98. Krş. Zebd, acu'i-'arü, ll, Ahmed Baba, Neylu'l-bthc,. 49; Zrkl, A'lam, ı, 71; ahluf, Şecere,. 231.

4 224 Dr. Burhan Baltac çıkarak, h. 720'den önce dogmuş olableceg 13 ya da h. 730 yılına yakın yıllarda dogduguna dar 14 günümüz lm adamları tarafından ortaya atılan ddalar ola da bunların brer tahmn oldugu göz ardı edlmemeldr. Anılan puçlarından hareketle Şatıb'nn hcr VIII. yüzyılın knc çeyregnn lk yarıında dogdugunu öyleyeblrz. Şatıb'nn hayatını Gırnata'da geçrdg, o dönemde yaygın olmaına ragmen, lm tahl çn veya herhang başka br ebeple bu merkezden ayrılmadıgı Şatıb hakkında blg veren kaynaklar onun, Kur'an ve ünnete baglı, bdatlere karşı tavrı tahmn edlmektedr. 15 O dönemde Gırnata, Nar krall@nın başkent ve en parlak dönem kabul edlen Sultan V. uhammed e-gan Bll3h devrdr. Gırnata'nın bu dönemde çok öneml br lm merkez oldugu dkkate alınd@nda Şatıb'nn bu durumdan azam derecede tfade ettg düşünüleblr. 16 olan, vera ve takvayı ea alan br hayat yaşad@nı belrtmektedrler.17 Kend eerlerndek fadelernden de bu durumu tept etmek mümkündür.18 Ayrıca fkrler tbaryle lam düşünce temnde yenlkç olarak ntelendrlmekte ve aırlar önce yaşamış olmaına ragmen günümüz almler tarafından bu yönüyle dkkate deger bulunmaktadır. 19 Şatıb'nn melek hayatı hakkında da ken blgler mevcut degldr. Konu hakkında ncelemelerde bulunan e'od, Şatıb'nn ald@ görevler hakkında üç htmaln öz konuu oldugunu belrtr. Bunlardan lk, onun "mam ya da hatp" oldugudur. Yargıland@ dönemde bu görevden alınd@ tahmn edlmektedr. Şatıb el-'tam'da bunu bzzat kend belrtmekte ve "hatplk ve marnet görevler ald@nı fakat kendn akranları araında yabancı gb hettgn" fade etmektedr. 20 knc htmal olarak, onun orulan orulara verdg fetvalardan yo- 13 Bu dda Şatıb'nn fetvalarını neşreden uhammed bü'i-cfan'a attr. bü'i-cfan'a göre, Şatıb'nn en ek hacaı olduğu kabul edlen bü Ca'fer Ahmed b. ez-zeyyt'ın ölüm tarhnden yola çıkarak bu onuca ulaşmaktadır. bnu'z-zeyyat'ın ölüm tarh h. 728'dr. O yıllar Şatıb'nn gençlk dönem olduğundan hareketle Şatıb'nn doğumu h. 720'den önce olmaı gerektğ onucuna ulaşılmıştır. Bkz. Fetcva mam eş-şat1b,. 32. Bu fkr makul bulanlar olduğu kadar (Abdurrahman Adem Al, et-mam eş-şatıb, ) karşı çıkanlar da olmuştur. Harnınad e Ubeyd, bnu'z-zeyyat'ın Şatıb'nn hacaı olmadığını dolayııyla da bu çıkarırnın abetl olmadığını düşünmektedr. Ubeyd, eş-şat/b, Bu görüş Harnınad e-ubeyd tarafından ortaya atılmıştır. O, Şatıb'nn kendne denk olan arkadaşı vezr bn Zumrek (796/1393)'n h. 733 yılında doğmuş olmaını temel almaktadır. Ayrıca Şatıb'nn, h. 756 yılında yaşının küçük olduğunu ve hacaı bnu'i-fahhar el-lbr'nn kendnn kablyetn beğendğnden bahetmen (et-tadat,. 151) dell olarak almaktadır. Bkz. Ubeyd, eş-şaub, Al, et-mam eş-şat1b,. 45; Ubeyd, eş-şat/b, e'üd, Şatıb'nn yaşadığı dönemn lm evyen anlamak çn bn Haldun ve bnü'l-hatb'n o devrde yaşadıklarının blnmenn yeterl olduğu kanaatndedr. lam Hukuk eor, Ahmed Baba, Ney/, ; ahlüf, Şecere,. 231; Al, et-mam eş-şatlb, ; Ubeyd, eş Şatlb,. 13 vd. 18 Şatıb, Fetava,. 177, 183 (nu. 43), 138; et-'tam, ı, 9 vb.; et-uvıfakat, ıv , 108 vb.; ettadat, Abdu'I-ute'al e-sa'd, e-ucedddıne ucahdıne f'i-hakk, Beyrüt t., Şatıb, et-i'tam, ı. 14. f'l-lam, ; ahmaan, Subh, et

5 bu h!k eş-şatıbve Yaşadıgı Dönemde Gımata 225 la çıkarak "müftf" olableceğ ler ürülmüştür. Pek çok talebe olmaından yola çıkarak da "G1rnata medreelernde hocajk" yaptığı htmal üzernde durulmuştur.21 Şatıb'nn taawufı yönünün bulunduğu hakkında ddalar olmaına karşın bu konuda çok az blgye ahbz. uvahhdlere ( ) 22 kadar geçen zaman dlmnde ndülü'te taawuf karşıtlığı ve dn alanda fıkhın hakmyet blnmektedr. Sonrak dönemlerde e taawuf, önce halk, ardından da darecler ve fukaha üzernde etkl olmuştur. erner ve Hafer dönemlernde e fıkıh ve taawufun gücü kabul edlmş; her k dpln brleştrlme yoluna dah gdlmştr. Sufı ve fakhler brleştren yen br tarkat llenn kurulmaı bu yaklaşımın br örneğn teşkl eder. 23 Şatıb'nn hocaları araında da ayılan fıkıh blgn bu 'Abdllah e-akkar (v. 759/1357) fıkıh derler yanında, talebelern taawufı yönden de eğtmştr. Fukaha ve ufıler araındak uzlaşmanın en öneml göterge olan akkar'nn taawuf lle kaynaklara göre şu şekldedr: akkar - bu 'Abdllah e-ufr - bu Zekeryya e-ahyav - bu uhammed e-salh - Şeyh bu edyen - bu'i-haen b. Hrzhm - bn 'Arab - Gazza- bu'i-ea- bu al b e-ekk- bu uhammed e-harr - Cuneyd - Sa kat- a'ruf e-kerh- Davud et-a- Habb e-'acem- Haan el-bar- Al b. b al b - Raulullah (.a.). 24 Şatıb hakkında blg veren kaynaklar vefat tarh le lgl olarak aynı tarhe şaret etmektedrler. 25 alebe ucar (v. 862 h.) 26 ve Ahmed Baba (v. 1036/1626) le onrak döneme at eerler Şatıb'nn, m. 1388'e denk gelen h. 790 yılı Şa'ban ayında vefat ettğn bldrmektedrler. Bazı kaynaklarda gün fade yer almamaına rağmen genel kabul gören görüşe göre Şatıb'nn vefat tarh, 8 Şa'ban 790/1388 Salı günüdür.2 7 Br lm adamının görüşlernn şekllenmende yaşadığı devrn blmel brkm yanında, bu brkm aktarmada yüzeyellkten çok, dernlğn yanıtılmaı bakımından hocalarının ve letşm çernde olduğu lm adamlarının çok öneml br yer vardır. Bu ebeple hem Şatıb'nn eğtmnn boyutlarının anlaşılmaı hem de dönemn lm brkmn daha. y kavranablme çn onun hocalarının blnmende fayda bulunmaktadır e'üd, lam Hukuk eor, Genş blg çn bkz. Özdemr, ndü/ü ülüman/arı, ı-nı, ürkye Dyanet Vakfı Yay., Ankara 1994, 1997,1,173 vd. 23 e'üd, lam Hukuk eor, Bu llenn Şazel tarkatına at oldugu da ler ürülmüştür. Bkz. e'üd, /am Hukuk eor, Şatıb'nn vefat tarh olarak farklı yıllar da tept edlmene rağmen bunlar uzak htmaller olup anılmaya değer bulunmamıştır. Bu tarhler çn bkz. Ubeyd, eş-şatıb, Bemamecu'I-ucBr, AI, et-mam eş-şatıb,. 48; Ubeyd, eş-şatıb,. 13; Ayrıca bkz. Ahmed Baba, Ney/, Şatıb'nn hocaları le lgl olarak verlen ıralama, Ahmed Baba'nın Ney'de şaret ettğ mler ve ıralamadır. (. 47.) Bz de, -br almn tek br uzmanlık ahaı olmadığından- lmere ve -vefat tarhler de çok ken olmamaı ebebyle- vefat tarhlerne göre ıralamak yerne, anılan ırayı takp --

6 226 Dr. Burhan Baltac bo 'Abdllah uhammed b. 'Al e-fahhar el-lbr (v. 754/1353), Arap dl ve edebyatı ahaında öneml br md r. Şatıb'nn lk hocalarındandır ve kendnn dl ve edebyata olan lgnn kaynağıdır. Şatıb'nn ondan, bn alk'n (v. 672/1274) lfye'n ve Sbeveyh'n (v. 180 h.) e-ktab'ını okuduğu bzzat Şatıb'nn talebe ucar tarafından bzlere aktarılmaktadır. Şatıb ayrıca kıraat alm olan hacaından 'yed kıraavkıraat- eb'a' le Kur'an'ı yed defa hatmetmştr.29 Onunla olan derler hocaının vefatma kadar devam etmştr. 30 bu'i-kaım eş-şerf e-sebt (v. 760/1358) e Şatıb'nn e-fahhar'dan onra dl ve edebyat alanındak hocaı olarak blnmektedr. Adı uhammed b. Ahmed b. uhammed' dr. Ahmed Baba tarafından 'd/blmn re' olarak övülen ve 'Hazm'n akora'ının şarh' olan e-sebt, Gırnata'da kadılık da yapmıştır. 31 bo 'Abdllah eş-şerf et-lman (v. 771/1369), akl ve nak lmlerde y yetşmş br blgn olmaı ebebyle Şatıb'nn bu yönde yetşmene katkıları olmuştur. Adı, uhammed b. Ahmed b. Al b. Yahya b. Al b. uhammed'dr. Kaynaklarda ftahu'/-vuoi la Bna'I-FurO' ale'l-uol adlı eern ahb olarak bldrlmektedr. 32 Çeştl alanlarda uzmanğı olmaına karşın daha çok fıkıh ve taawuf' yönü le tanınan bo 'Abdllah e-akkar (v. 759/1357) de, Şatıb'nn taawufa yönelmene ebep olan kş olarak blnmektedr. Adı, uhammed b. uhammed b. Ahmed b. b Bekr b. Yahya b. Abdrrahman e-kureş e-akkar'dr. Bazı kaynaklarda 'akkar e-kebr' veya 'akkar e-cedd' olarak mlendrlmenn33 ebeb onu, torunu Nefhu't-tb yazarı akkar'den ayırt etmek çndr. 34 aawufa dar "e-hakak ve'r-rakakn adlı eer Şatıbtarafından okunmuştur. 35 t:: Dlblm alanında uzmanğı olmaına rağmen daha çok fıkıhta furo alanındak genş blg le tanınan bo Sa'd b. Lubb (v. 782/1380), -daha orraları aralarında görüş ayrılıkları olmaına rağmen- Şatıb le çok yakın olan, onu etkleyen ve fıkıhta pek çok meeley paylaştıkları anlaşılan; bunun yanında da Şatıb'nn, eerlern, onunla brlkte tamamladığı belrtlen br almdr. 36 bo etmey uygun bulduk. 29 ucar, Bernamec, Bkı. ucar, Bernamec,. 119; Ahmed Baba, Ney/,. 47; akkar, Nefh, VII, 'de Şatıb'nn kendnden der aldıgına dar açık fadeler nakledlr. ahluf, Şecere, ~ 231; Şatıb, e/ fadat,. 168 (nu. 67), 150; Al, el-mam eş-şat1b,. 54; Ubeyd, eş-şatlb, ; Rayün, Nazaryye,. 109; e'üd, lam Hukuk eor, Bkı. Ahmed Baba, Ney/,. 47; akkar, Nefh, V, 189; ahtuf, Şecere,. 231; Şatıb, el-ffdat,. 125, 89, 101; Al, el-mam eş-şatlb,. 58; Rayün, Nazaryye,. 110; e'üd, lam Hukuk eor,. 99. '?,_ Bkz. Ahmed Baba, Ney/,. 47; ahtuf, Şecere,. 231; Şatıb, el-fadat,. 121; Al, el-mam eş- Şatlb, ; Rayün, Nazaryye,. 109; e'üd, lam Hukuk eor, Bkı. Al, el-mam eş-şat1b,. 57 vb. 34 Ubeyd, eşcşatlb, Bkı. ucar, Bernamec, ; Ahmed Baba, Ney,. 47; ahluf, Şecere,. 231; Şatıb, elffdat,. 81, 85, 99; Al, el-mam eş-şatlb, ; Rayün, Nazaryye,. 110; e'üd, lam Hukuk eor, akkar, Nefh, VII, Adı, Ferec b. Kaım b. Ahmed b. Lu bb et-gırnatı~dr. Bkz. ucar, Bernamec,. 118; Ahmed Baba,

7 bu hk eş-şattbve Yaşadtgt Dönemde Gtmata 227 'Abdllah e-hatlb b. erzok (v. 781/1379) da Şatıb'nn had ahaındak hocaıdır. Şatıb'nn, had alanında genş blg ahb olduğu bldrlen bu almden, -Gırnata'da bulunduğu ırada- Buhar'y okuduğu kaynaklarda yer almaktadır.37 Şatıb'nn br dğer hocaı da dğer lmler yanında felefeye olan lg le blnen bo 'Al anor b. uhammed ez-zewav'dr (v. 771/1369). Şatıb ondan, bo 'Amr b. e-hacb'n "uhtaar üntehf'-sqj ve'i-mel ff 'lmey'i-uqi ve'i-ceder adlı eern okumuştur. 38 Okuttuğu eerlern kaynaklarını da göterdğ blnmekte olup, Raz'nn tefrndek kaynaklarına dar verdğ blgler Şatıb tarafından bze ulaştırılmıştır. 39 Bu almler yanında, kaynaklarda müfer ve nahv alm olarak anılan bo 'Abdllah e-belen (v. 782/1380) 40 le faraz fıkıh ve nahv uzmanı olan e Hatb bo Ca'fer eş-şekor (v. h.749'dan onra) 41 de Şatıb'nn hocaları araında özellkle yer verlenlerdr. Buraya kadar olan mler Ahmed Baba'nın eernde zkredlenlerdr. Dğer kaynaklarda Şatıb'nn hocaı olarak anılan pek çok m daha olmaına karşın buraya kadar belrtlenler Şatıb'nn eğtm ve fkr yapıı hakkında blg verme açıından yeterl görülmüştür. 42 Dkkat edlecek olura, Şatıb'nn hoca ları, başta dl ve edebyat olmak üzere akl ve nakl lmlerde temayüz etmş kmelerdr. Şatıb de nakl lmern her türüne ve akl lmere at blg brkmne ahp olacak şeklde br eğtm almıştır. Fakat telf etmş olduğu eerlerden ve yetştrdğ talebelerden onun daha -- Ney/,. 47; ahluf, Şecere,. 231; Şatıb, e-ifcdat,. 94, 165, , 154; Al, el-imam eş- Şattb, ; Ubeyd, eş-şattb, ; Rayn, Nazaryye,. 109; e'd, İlam Hukuk eor, Adı, uhammed b. Ahmed b. erzk'tur. lman'da doğmuş, Gırnata'da bulunduktan onra Kahre'de vefat etmştr. Bkz. ucarı, Bemamec,. 119; Ahmed Baba, Ney,. 47; ahluf, Şecere,. 231; Şatıb, e İfcdat,. 94, 165, , 154; Ubeyd, eş-şattb, ; Rayl n, Nazaryye, Adı, anur b. Abdlah b. Al' dr. Bkz. ucar, Bemamec,. 119; Ahmed Babl, Ney/,. 47; Şatıb, el-fcdat,. 163, 107, 101, 156; Ubeyd, eş-şattb,. 78 vd.; Al, el-imam eş-şattb,. 59; Rayn, Nazaryye,. 110; e'd, İlam Hukuk eor, Burada Raznn tefrnde kullandığı dört ana lm dalı le lgl blglern kaynağının tamamının utezle mezhebne menup almere at olduğuna şaret edlmektedr. Bunlar, a. Ulu'd-Dn'de b'i-hueyn (v. 436/1044)'n Ktabu'd-De/al'; b. Fıkıh UUlünde yne aynı müellfın u'temed', c. Arapça ve Dlblmde Zemahşer (v. 538/1143)'nn Keşşaf't, d. efrde de Kad Abdu'I-Cabbar (v. 415/1024)'ın enzhu'l-kur'an 'an'/-eta'n'dr. Şatıb, e-ifcdat, Adı, uhammed b. Al b. Ahmed b. uhammed e-v'dr. Bkz. Ahmed Baba, Ney/,. 47; ahlf, Şecere,. 231; Şatıb, el-ifcdat,. 94 (nu. 13); Rayn, Nazaryye,. 109; Al, el-mam eş-şattb, Adı, uhammed b. Al bu Abdllah'dır. Bkz. Ahmed Ba-ba, Ney/,. 47; Rayl n, Nazaryye,. 109; Al, el-mam eş-şattb,. 61. Krş. Şatıb, e-ifcdat,. 114, Şatıb'nn küçük yaşlarda ken bazı blgler aldığı/duyduğu mler olan ve e-ifadat'ta da adı geçen almler de hocaları araında ayılmıştır. Bunlar; bnu'z-zeyyat e-kulla' (v. 728 h.) gb Şatıb'nn çok küçük yaşta ken karşılaştığı almler (bkz. Şatıb, Fetava,. 38; Al, el-imam eş-şattb, ) ya da yne e/-ifcdat'ta adı geçmene rağmen br veya brkaç kez görüştüğü mler le hakkında pek blg ahb almadığımız adece m var olan şahılardır. Bkz. Al, e-irnam eş-şattb,

8 228 Dr. Burhan Baltacı çok Arap dl ve özellkle de fıkıh uulü le lglendğ anlaşılmaktadır. 43 Şatıb'den pek çok lm adamının derler aldıklarını ve dn konularda kendlerne uyulacak kapatede, 'mam' evyende blgnler olduklarını kaynaklardan öğrenmekteyz. Burada adece kaynaklarda ttfakla m yer alan meşhur bazı talebelerne yer vermekle yetnlecektr. Şatıb'nn en meşhur talebeler -aynı zamanda kardeş oldukları da bldrlen- Şatıb'den dlblm ve fıkıh derler aldıkları kaynaklarda yer alan, lm kapatenden dolayı 'Şatıb'nn arkadaşı ve onun (yolunun) var' olarak tavt edlen bu Yahya b. Aım (v. 813 h.) 44 le fıkıh ve fıkıh uulüne lg duymuş ve bu alanda eerler yazmış olan bu Bekr b. Aım (v. 829 h.)'dır. bu Bekr b. 'Aım'a at fıkıhla lgl olarak, "uhfetü'/-hukkam f Nuket'I-'Uküd ve'i-ahkam, n "zahu'/-gavamd f lm'i-ferad/ "e/-kenzü'i-ufavtd f lm'i-ferad, n "urteka'/-uül la'd-darüryy mn lm'i-uü/"; kıraatta uulde, e "ldahu'i-ean f'i Ktraat'-Seman" adlı eerler yanında; "Ney/ü'I-una f htar'i-uvatakat" adlı e/-uvafaktt'ın muhtaarı olarak kaleme aldığı br eern de kaynaklar bldrmektedr. 45 Bunlara lave olarak Şatıb'nn talebeler araında bu 'Abdllah uhammed el-beyan (v. h. IX. yy.), 46 bu' Abdlah e-ucar (v. 862 h.), 47 ve bu Ca'fer e-kaar (v. h. IX. yy.) 48 ayılablr. Şatıb'nn talebeler hakkında yapılan nceleme bze onun, öncelkle dlblm ve fıkıh uulü derler verdğn ve bu alanda uzman mler yetştrdğn; bunun yanında dn lmern brçok ahaında, özellkle de had ve kıraate dar derler verdğn anlama mkanı ağlamaktadır. erler 1. e-uvafakat Şatıb'nn blnen en öneml ve en meşhur eerdr. 49 Fıkıh uulüne dar 43 e'üd, lam Hukuk eor, Adı, uhammed b. uhammed b. uhammed b. uhammed b. 'Aım'dır. Bkz. ucar, Bernamec,. 126; Ahmed Baba, Ney/,. 49, 285 vd.; ahluf, Şecere.. 247; Ubeyd, eş-şatıb,. 93; Al, e-mam eş-şatıb, Adı kaynaklarda, Kad bü Bekr, uhammed b. uhammed b. uhammed b. 'Aım e-gırnat olarak yer almaktadır. Bkz. Ahmed Baba, Ney,. 49, 289 vd.; ahluf, Şecere,. 247; Zrkl, A 'lam, VII, 45; Ubeyd, eş-şatıb, ; Al, el-mam eş-şatıb, Ahmed Baba Şatıb'nn ögrencler olarak adece bu lk üç m zkretmş,... ve dgerler' dyerek konuyu noktalamıştır. Bkz. Ahmed Baba, Ney,. 49; Ubeyd, eş-şatıb,. 93; Al, et-mam eş Şatıb, Adı, uhammed b. uhammed b. Al b. Abdlvahd'dr. ucarnn kend eernden Şatıb'den hang eerler okudugunu ögrenme fıratı buluyoruz. bn alk'n (v. 672/127 4) lfye'n arz ettgn, Sbeveyh'n (v. 180 h.) e/-ktb'mı, bnu'i-hacb'n fıkıh uülüne dar olan uhtaar'ını ve mam alk'n (v. 179/795) uvatta' adlı eerlern okuduğunu anlıyoruz. ucar, Bernamec, ; Ubeyd, eş-şatıb, ; Al, et-mam eş-şatıb, Kaynaklarda Şatıb'nn e/-uvafakat'ı yazarken onunla konuları mütalaa ettg kaydedlmektedr. Bkz. Ahmed Baba, Ney,. 76; Şatıb, el-fdat,. 26 (muhakkk bü'i-cfan'ın "Grş"nden); Al, et-mam eş-şatıb, Bkz. ucar, Bemamec,. 118; Ahmed Baba, Ney/,. 48; ahluf, Şecere,. 231; Zrkl, A'lam ı,

9 b O İhak eş-şat1b ve Yaşad1ğ1 Dönemde G1mata 229 olan bu eern mnn yazım aşamaında ~unvanu't-a'rf b rar't-ek/f" 50 olarak düşünüldügü, daha onra e ~e-uvafakat" olarak karar kılınd@ bzzat Şatıb tarafından fade edlmektedr. 53 Fıkıh uulünü makaıd agırlıklı farklı br bakış açıı le ele alan bu eer, yazıld@ dönemden başlayarak lg odagı olmaına ragmen hak ettg aıl yer on yüzyılda almaya başlamıştır. Bu lg günden güne de artarak devam etmş ve eer pek çok defa baılmıştır. 54 e-uvafakat le lgl olarak geçmşte htar vb. çeştl çalışmalar yapı Id@ gb 55 bu tür çalışmalar günümüzde de ürmektedr. 56 Bunun yanında genelde ->-> 71; bn anür, A'/am, ı, 133. uvafakt hakkında genş blg, önem le lgl olarak öne ürülen fkrler çn bkz. Ubeyd, eş-şatıb,. 97, 104 vd.; Al, el-mam eş-şatıb, ; Rayün, Nazaryye, ; e'ud, lam Hukuk eor, , ; bü 'Ubeyde, e uvafakat "ukaddme," ı, 5 vd. 50 Bkz. Ubeyd, eş-şatıb,. 97; Al, el-mam eş-şat1b, ; Rayün, Nazaryye, ; e'üd, lam Hukuk eor,. 109; bu 'Ubeyde, "ukaddme ı, ömer Rıza Kehe tarafından Şatıb'ye at e-uvafakat'tan ayrı br ktap zannedlmşe de kaynaklar ve Şatıb'nn kend fadeler onu haklı çıkarmamaktadır. Bkz. Kehhale, age. ı, 118. e'üd da, 'ktabın orjnal adı "Unvanu't-a'rf f (doğruu 'b') rar't-eklf' demektedr. (Bkz. e'üd, lam Hukuk eor,. 109.) Ancak bz, bzzat müellf eern yazım aşamaında yenden adlandırdığını bldrdğ çn bu fıkre katılmıyoruz. 52 Şatıb'nn bu eernn m e-uvafakat'tır. ern farklı adlandırırmaları ve bunların ebepler hakkında genş blg çn bkz. Baltacı, Burhan, "bu hak eş-şatıb'nn (790/1388) Şahı Ve erlernn Künyelerne Dar Blgler Üzerne Br Değerlendrme," Dn Araştırmalar, c. 8, y. 23, , Ankara 2005, Şatıb ktabı yazd@ enada, hocalarından br rüyaında Şatıb'y görmüş ve ktabın adını kendne ormuştur. Şatıb de ona, 'e/-uvafakt' şeklnde fade etmştr. Bu rüya kendne anlatılan Şatıb, bu m beğenmş ve eern bu şeklde adlandırmayı uygun bulmuştur. e/-uvafakt, ı, 1(}-1:L 54 Bakıları: :L lk defa 1302/1884'te Zeytüne Ünvertenden Salh e-kayc, Al eş-şenuf ve Ahmet e-vertan tarafından baıma hazırlanarak unu hükümet baımev tarafından dört clt olarak yayınlanmıştır. 2. ua Carullah'ın yazdığı ürkçe önözle 1327/1909'da atartan/ Kazan'da brnc cldn 189 ayfaı yenden baılmıştır. 3. Üçüncü baım (knc tam baım) (1341/ ) Kahre Selefye matbaaırıda zher Ünverte Rektörü uhammed Hıdır Hüeyn (1-11) ve uhammed Hueyn ahlüf (lll-iv) talk le ıır Devlet Dn şler Dare Başkanı uhammed Haaneyrı e-adev tarafından baıma hazırlanmıştır. 4. Dördüncü baım, utafa uhammed (t.) matbaaırıda Şeyh Abdullah Draz'ın genş notlarıyla yapılmıştır (1-IV). ern bu baımı ea alan ürkçe tercüme, ehmet rdoğan tarafından yapılmıştır. (z Yayıncılık, tanbul 1990.) 5. Beşnc baım e uhammed Al atbaaında, 1969 yılında Kahre'de uhammed uhyddn Abdulhamd tarafından yapılmıştır (1-IV). Bkz. u'cemu'i-atbüat'i-'arabyye ve'i uarrabe,. 1091; Zehru't-ura'l-'Arab el-lam, ı, 607; e'üd, lam Hukuk eor, ; bü 'Ubeyde, "ukaddme," 1, Br dğer bakıı da on clt fıhrt olmak üzere altı clthalnde bn Affan yay. tarafından (ıır h. 1421), bü Ubeyde eşhur b. Haen Alu Selman'ın genş br ta'lk ve tahrc ve Draz'ın da şerh le beraber neşredlmştr. 55 e-uvafakat le lgl en ek çalışma, Şatıb'nn talebe, Kad bü Bekr uhammed b. 'Aım (v. 829 h.) tarafından yapılan "Ney/u'I-una f htar'i-uvafakat." adlı telhtr. Rayun, Nazaryye, Bunun yanında Şatıb'nn br dğer talebe de "Ney/u'I-una mne'i-uvafakat adlı manzum br telh kaleme almıştır. Bu manzum eern panya'da caral Kütüphane'nde 1164 nu.' da bulunduğu bldrlmektedr. bü'i-cfan, Fetaıf(ğJrŞ yazıı), Son aırda yapılan e/-uvafakat uhtaarları: a. utafa b. uhammed Fadıl b. uhammed e'meyn eş-şenkt'nn (v. 1328/1910) "e/-uraflk a/e'i-uvflk" adlı manzum eer, Fa'ta Ahmed Yümn atbaaırıda h. 1324'de baılmıştır. b. hrahm b. ahr b. Ahmed b. 'ad e 'Azm'n (v /1957) uvafakat uhtaar'1d1r. (Zrkl bu eern, müellfın alende k cüz halnde ve yazma olarak bulunduğunu kaydeder. A'lam, ı, 44.) c. uhammed Yahya b. Ömer e uhtar b. et-alb Abdullah'I-Vulat eş-şenkt'nn (v. 1320/1912) "avzhu'l-uşklat f htar'i uvafakat adlı eer, Baba uhammed Abdullah tarafından hatınldığı bldrlmektedr. Bkz. bü 'Ubeyde, "e-uvafakt ukaddme," ı, Son olarak e uhammed b. Hueyn e-czan tarafından ehzbu'i-uvfakat adlı br çalışma yapılmıştır. (Daru bnu'i-cevz, Ryad 1427 h.) t

10 230 Dr. Burhan Baltac Şatıb1, özelde de makaıd ve e-uvafakat'la lgl çalışmalar yurt dışında ve yurt çnde artarak devam etmektedr el-l'tam Şatıb'nn e-uvafakat'tan onra en çok blnen eer olan el-'tam 58 bdatlara karşı Şatıb'nn göterdğ tavrı yanıtmaktadır. 59 k clt olarak elmzde bulunan eern bu şeklyle tamamlanmadığı on cümlelernden anlaşılmaktadır Şerh ale'i-hulaa f'n-nahv Şatıb'nn, talebelerne der metn olarak da kullandığı 61 bn alk'n (672/1274) lfye' üzerne yazılmış dört büyük clthalnde br şerhtr. 62 "e akatdu'ş-şafye f Şerh Hulaat'I-Kafyen olarak mlendrlen beş büyük c lt eern de bu olduğu yönünde kanaatler vardır Unvanu'l-ttffk f lm'l-lştkak Adından anlaşıldığı kadarıyla, Şatıb'nn dlblm ve arf lm le lgl yazmış olduğu br eerdr. 64 Ahmed Baba bu eerden, Şatıb'nn, adı geçen "fye Şerhr adlı eernde, bzzat kendnn bahettğn haber vermektedr. Yne Ahmed Baba aynı eernn başka br yernde, Şatıb'nn hayatta ken bu çalışmaını yok ettğne dar br fadeye ratladığını belrtr. 65 t 57 Son dönemde Şatıb'nn eerlernn baılmaından onra, fıkıh uulü eerlernn hemen tamamının ondan mütağn kalmadığı blnmektedr. Bunun yanı ıra makaıd ve gaye problemn araştıran hemen her araştırmada Şatıb'ye başvurulmaktadır. Özelde de Şatıb'y, fkrlern ve onun makaıd anlayışını konu ednen mütakl araştırmalar yapılmaktadır. Bu konuda ayrıntılı blg çn bkz. bü 'Ubeyde, "e/-uvcfak.:rukaddme," ı, 36.vd. 58 lk dönem kaynaklarda, "Ktabu'/-Havad ve'i-bde' şeklnde yer alan eern mnn (bkz. ucar, age.,. 118; Ahmed Bab, Ney/,. 48.) el-'üam olduğu kuwetle muhtemeldr. 59 u car, Bemamec,. 118; Ahmed Baba, Ney,. 48; ahhf, Şecere,. 231; Zrk, A 'lam, ı, 71; bkz. Ubeyd, eş-şatıb,. 98,112 vd.; Al, et-mam eş-şat1b, ; Rayün, Nazaryye, ~.. Bakıları: 1. Kımen e/-enar'da, XVII (1333/1913) baılmıştır. 2. lk tam baım muhtemelen 1915'te utafa uhammed atbaaında, e/-enar'ın edtörü Reşd Rıza tarafından hazırlanmıştır. Bu baım Şankt kütüphanendek tam olmayan metne dayalı olarak yapılmıştır. eud; age., /1997'de Beyrut'ta Daru'I-a'rfe tarafından ahmüt a' me Haleb talk ve tahrcyle k clt br arada baılmıştır. Son yıllarda e Şatıb'ye artan lgnn br onucu olarak farklı muhakkklern çalışmalarıyla pek çok bakıı yapılmıştır. (Katalog verlerne göre: thk. utafa bü Suleyman Nedv, Ryad 1996; thk. Seyyd brahm, Kahre 2003; thk. bü Ubeyde eşhür b. Haen Alu Selman, Arnman 2007;thk. uhammed b. Abdrrahman Şukayr, Demmam 2008.) 61 ucar, Bernamec, ucar, Bernamec,. 118; Ahmed Baba, bu eer "lfye şerhler çernde benzerz" olarak değerlendrmektedr. Ney/,. 48; ahlüf, Şecere,. 231; Zrkl, A'/am, ı, Şatıb, e/-uvafakat, tre. ehmet rdoğan, rdogan'ın unuş yazıı, ı, xv; Zrk, A 'lam' da h. 862'de yazıldığını belrtr. ı, 75. Rabat'ta 'Hzanetü'I-ülkye' 276 nu.' da yazmaının kayıtlı olduğu blnmektedr. ekke'de Ümmü'I-Kura Ünverte Araştırma erkez tarafından tahkk ve neşrnn hazırlandığı yolunda da blgler mevcuttur. bü'i-cfan, el-fdat,. 28; Rayün, Nazaryye, e'üd tarafından br dğer el yazmaı da, zheryye, Kahre 1487 /10806'da olduğu nakledlr. (Fhr ektebetu'i-zheryye, vol. V, 255, Kahre 1946,) e'üd, lam Hukuk eor,. 108'den naklen. 'Şerh ale'i-hulaa' ve 'Şerhu Recez b. alk f'n-nahv' (ucar'de f'n Nahv' kaydı bulunmamaktadır.. 118) adlarla anılan eerlern ayrı eerler olmadığı kanaatndeyz. Bkz. Al, el-mam eş-şatıb,. 7Q Bkz. Ahmed Baba, Ney/,. 48; ahlüf, Şecere,. 231; Zrkl, A'/am, ı, 71; Ubeyd, eş-şat1b,. 98; AI, el-mam eş-şatıb,. 71; Rayün, Nazaryye,. 114; e'üd; lam Hukuk eor, Ahmed Baba, Ney,

11 bu İhak eş-şattb ve Yaşadtlt Dönemde Gtmata Krtabu UOII'n-Nahv Ahmed Baba, nahvle lgl olduğu anlaşılan 66 bu eerden de Şatıb'nn, lfye Şerh'nde bahettğn; eern başka br yernde, Şatıb'nn "Unvanu'lttfak f 'lm'l-ştkak" gb, bu çalışmaını da hayatta ken yok ettğne dar br fadeye ratladığını belrtr el-redat ve'l-nşadat Günümüz fadeyle Şatıb'nn akademk günlüğü veya der notları olarak adlandırableceğmz bu eer; der anında şlenen lm konular, hocaları, akranları, dönemn lm ve kültürel yapıı gb konularda blgler çermektedr. Şatıb'nn bzzat kendnn de belrttğ gb, akl ve nakl ahalarda htalaşmak teyenler teşvk etmek gb br gaye de vardır Krtabu'I-ecal Şatıb tarafından, Buh8r'nn Sahh'nn 34. ktabı olan "ktabu'l-buyq"'a yapılan br şerhtr. 69 Ktabın önemne dar Ahmed Baba, 'hç kmenn blmedğ hakkatler çermektedr.' şeklnde br fade kullanmaktadır. 70 Ayrıca öneml br uul alm olan Şatıb'nn, furq-u fıkıhla lgl blnen yegane eer olmaı haebyle önem br kat daha artmaktadır e-fetava (Fetvalar) Şatıb'nn pek çok fetvaının olduğu blnmekle beraber 72 dağınık halde bulunan bu fetvalar bq'i-cfan tarafından toplanmış ve ktap halne getrlmştr. 73 Yukarıda ayılan eerlern yanında 74 Şatıb'ye at olduğu öne ürülen "Rale f'/-debn adlı br eerden de bahedlmekte e de 75 kaynaklarda böyle br eere ratlanılmamıştır. Sanırız bu da e/-fadat'ın edebyata dar br eer olduğunu belrtmek çn verlen ek br blgnn onrak dönemlerde ayrı br ktap m 66 Bkz. Ahmed Baba, Ney, ; ahof, Şecere,. 231; Zrkl, A 'lam, ı, 71; Ubeyd, eş-ş atı b,. 99; Al, el-mam eş-şatıb,. 72; Rayün, Nazaryye,. 114; e'üd, lam Hukuk eor, Ahmed Baba, Ney, et-ffıdat,. 81. akkar bu eer blg kaynağı olarak kullanmıştır. Nefhu't-Ib, VII, 171, vb. Ayrıca bkz. Ahmed Baba, Ney/,. 48; ahof, Şecere,. 231; Zrkl, A 'lam, ı, 71; Ubeyd, eş Şatıb,. 99; Al, et-mam eş-şatıb, ; Rayün, Nazaryye,. 113; e'üd, lam Hukuk eor, Bkz. Ahmed Baba, Ney/,. 48; ahof, Şecere,. 231; Zrkl, A'/am, ı, 71; Ubeyöı, eş-şatıb,. 98; Al, et-mam eş-şatıb,. 71; Rayün, Nazaryye,. 114; e'üd, lam Hukuk eor, Ahmed Baba, Ney,. 48: 71 Rayün, eern önemne bnaen yaptığı araştırmalarda eere ratlamadığını, bulunmaının lm dünyaı çn öneml br kazanç olacağını fade etmektedr. Nazaryye, Ahmed Baba, Ney,. 49; ahlüf, Şecere,. 231; Zrk!, A'/am, ı, 71. t 73 Fetvaların kaynağı el-i'tm, e/-uvfakat ve dğer bazı fetva ktaplarıdır. Bkz. Ubeyd, eş-şatıb, ; Al, et-mam eş-şattb, ; Rayün, Nazaryye, ; e'üd, lam Hukuk eor,. 111, 113 vd.. 74 Ahmed Baba'nın Ney'de Şatıb'nn eerlern aymaya "... ve dğerler" bare le on verme, Şatıb'nn başka eer olup olmadığı oruunu akla getrmştr. Bu konuda tartışmalar çn bkz. Rayün age., Al, el-mam eş-şattb,. 77; bn anür, A 'lam, ı. 133.

12 232 Dr. Burhan Baltact gb anlaşılmaından kaynaklanmaktadır. 76 lm adamlarının fkrlernn şekllenmende hocaları ve derlerne katıldıkları ll. GIRNAA'DA HAYA almler kadar; yaşadıkları ya, oyal, ekonomk ve kültürel çevrey br bütün olarak kapayan tarh arka planın da etkl olduğu kabul edlen br huutur. Bu ebeple Şatıb'nn hayatı le lgl blgler ışığında dönemn Gırnata'ına da ayrıca değnmek yernde olacaktır. a. Sya Durum Gırnata, ndülü'ün güneynde Akdenz ahlnde yer almaktadır. Kuzeyden 'Ceyyan (Jaen)', 77 'Kurtuba (Cordoba)', 78 'şbflye (Sevlla)'; 79 doğudan 'erye (Amera)' 80 ve 'urye (urca/udmr/eodomro)'; 8 ı batıdan e'cebel ank (Cbraltar)' ve 'Kad (Cadz)' 82 le çevreıenmştr. 83 panya'ya m. VIII. yy. başlarında ülümanların ayak bamaı le brlkte buraı, valler tarafından dare edlmştr (m ). akp eden zamanda mevler dönem (m ) 84, ardından da uqku't-avaf (m )85, urabıtlar (m ) 86 ve uvahhdler (m ) 87 ndülü'te hakm olmuştur. Gırnata e çeştl zamanlarda mev Devlet, Berberler, urabıtlar ve uvahhdlern hakmyetnde bulunmuştur. 88 uvahhdlern ndülü'te zayıflamaya başlamaıyla Belenye'l ubenf erdenlş" ve urye'l u Ben Hud" adlı nüfuz ahb k ale ç Çekşmelerden faydalanarak panya'nın doğuunda kend emrlklern kurmuşlardır. 89 Şatıb'nn yaşadığı dönemde Gır- 76 örnek olarak bkz. Zrkl, A'lam, ı, 71. Konu le lgl genş açıklamalar çn bkz. Baltacı, "bü hk ı:: eş-şatıb'nn (790/1388) Şahı Ve erlernn Künyelerne Dar Blgler Üzerne Br Değerlendrme," Bu yer adları araştırmamıza konu edndğmz dönemde kullanılan mlerdr. Parantez çnde yer verlenler e lgl şehrlern günümüzde kullanılmakta olan mlerdr. 77 Bkz. Hamev, bü 'Abdllah Yaküt b. 'Abdllah er-rüm e-bağdad (v. 626 h.), u'cemu'l-buldan, 1- X, atba'atu'-se'ade, ıır 1324/1906,111, Bkz. Hamev, u'cemu'l-buldan, VII, Bkz. Hamev, u'cemu'l-buldan, ı, Bkz. Hamev, u'cemu'l-buldan, VIII, Bkz. Hamev, u'cemu'l-buldan, VIII, Bkz. Hamev, u'cemu'l-buldan, VII, Al, el-mam eş-şatıb,. 23; bnu'i-hatb, e-ih!ta, 1,94. Şehrn fzk özellkler ve mnn menşe hakkındak görüşler çn bkz. Özdemr, "Gırnata", DlA, XIV, 51; Seybold, C.F., "Gırnata", İA, ll ğtm Baımev, tanbu1964,1v, Bkz. Özdemr, ndü/ü ülüman/an, 1, 59 vd. 85 Bkz. Özdemr, ndülü ülüman/an, 1, 143 vd Bkz. Özdemr, ndülü ü/ümanla_n, l,,;ı.ı:ı;:ı.vq Bkz. Özdemr, ndülü ülüman/an, 1, 173 vd. 88 Gırnata'ya tarh üreç çernde hakm olan devlet ve unurlar hakkında genş blg çn bkz. Özdemr, "Gırnata", DİA, XIV, 51-53; krş. Özdemr, "ndülü", DİA. Xl, Parlak, Nzamettn, Lanüddn bnü'l-hatb'n Sya Kşlğ ve arhçlğ, Baılmamış Doktora ez, Ankara 2004,. 9-10; Aynı dönemde panya'nın çeştl bölgelerndek durum hakkında genş

13 bü hak eş-şatjbve Yaşadtğt Dönemde Gtmata 233 nata, Ben AhmerjNar Devlet'nn başkentdr. Ben AhmerjNar Devlet, önceler Ben HOd'a tab olan, "bn Ahmer" olarak blnen uhammed b. Yuuf b. Ahmed en-nar ( / ) tarafından, 26 Ramazan 635'te (12 ayı 1238) kurulmuştur. 90 uhammed b. Yuuf en-nar'nn vefatından onra yönetm ırayla; oğlu ll. uhammed e-fakh ( / ), onun oğlu lll. uhammed bo Abdlah e/-ahlu' ( / ) ve onu tahttan ndren kardeş Nar bo'i-cuyoş ( / ) ele almıştır. Ardından bu'i-veld ( / ), oğlu IV. uhammed ( / ), onun kardeş bo'i-haccac Yuuf ( / ) ve babaından onra darey ele alan oğlu V. uhammed b. Yuuf, (v. 793/1391) ktdarda bulunmuşlardır. e Gan Bllah uhammed 755'te (1354) yönetm ele almış, 760'da (1359) tahttan ndrlmş olmaına karşın 763'te (1362) tekrar darey ele geçrerek vefat ettğ 793'e (1391) kadar devlet dare etmştr. 91 Hırtyanların "Reconquta" 92 hareket le brlkte devlet çnde baş göteren ç karışıklıklar uhammed e-gan Bllah dönemnde ve onraında da devam etmş ve 2 Rebulewel 897'de (2 Ocak 1492) Gırnata, Katlya Aragon Krallığı tarafından şgal edlerek, panya'dak Hırtyanların elne geçmştr 'de ya hakmyet kaybedlmş olmaına rağmen, ülümanların bu topraklarda tamamen yok edlme 1609 enen bulmuştur. 94 Şatıb'nn yaşadığı dönemde Gırnata'nın ç ya yapıı doğrudan ultana karşı orumlu olan üç ana kurumdan oluşmaktaydı. Bunlar "Şeyhu'/-Kudat, Vezr ve Kadı'I-Cema'a" d. 95 Şatıb'nn yaşadığı dönemde. Ben Ahmer. Devlet, yukarıda adı geçen on üç veya dört ultan tarafından yönetlmştr. Şatıb'nn hayatının büyük bölümü uhammed e-gan Bllah'ın ktdarda bulunduğu dönemdr. özellkle Sultan uhammed'n tahttan uzak kaldığı üç yıl çerndek kargaşa ortamında almlern ülkey terk ettğ yönünde verler bulunmaına karşın; Şatıb'nn eerlernde, ahlak ve oyal bozukluklara şaret etme dışında, ->-> bu döneme at ya blg çn bkz. agt.,. 12 vd. _ 90 Al, er-mam eş-şattb, ; Ubeyd, eş-şattb,. 28, Özdemr, "Gımata", DA, XIV,52; Lev. Provençal, "Narler", A, tanbul 1964, IX, 115; Şehrn tarhçe hakkında genş blg çn ayrıca bkz. bnu'i-hatıö, el-hata, ı, 100 vd. 91 Lev.-Provençal, "Narııer", A, IX, ; Al, el-mam eş-şattb, j 92 Reconquta; Atura Kral@' nın (daha onra Katlya Krallığ,ı), panya'da 711 enende çökertlen Vzgot Krallığ,ı'nı tekrar hya edlmen ağ,lamak çn, ülümanların ndülü'ten atılmala rını hedefleyen uzun vadel br tla hareketnn temel tratejdr k, bu panyol kaynaklarda Reconquta (yenden feth-ger alma) kelmeyle fade edlr. Özdemr, ndü/ü ülüman/an, ı, ütakl br kaynak olarak bkz. Şeyban, Lütf, Reconquta, ndü/ü'te ülüman Hrtyan lşkler, z Yay., tanbul Özdemr, "Gırnata", DA, XIV, 53; Al, el-mam eş-şattb, Bu ürec etkleyen faktörler çn bkz. Özdemr, ehmet, "ndülü'ün Yıkılış Sürecnde Öne Çıkan Bazı Huular; AÜF Derg, XXXVI, , Ankara 1997, Bu kurumlar, görevler ve devlet çndek yer hakkında genş blg çn bkz. e'üd, lam Hukuk eor,. 53 vd.

14 234 Dr. Burhan Baltac şartlarla lgl herhang br blgye ratlanmamaktadır. 96 b. Soya/ Yap Şatıb'nn Gırnata'da yaşadığı daha önce belrtlmşt. ülümanlar tarafından m. 712 yılı ortalarında fethedlen Gırnata, önceler 'lbfre'ye (vra) 97 bağlı br şehr d. lbre'de hcr 400'1ü yıllarda yaşanan Serberlern yan hareket onraında burada yaşayan ülümanlar Gırnata'ya göç etmeye başladılar. onucu olarak da Gırnata büyük br kültür merkez halne gelmeye başladı. 98 Bunun br Gırnatanın oyal yapıı hakkında blg veren Lanu'd-Dn bnu'i-hatb (v; 776/1374); Gırnata'da Arapların, Serberlern ve uhacrlern dotluk ve kardeşlk çnde oyal barışı ağlamış olarak yaşadıklarını bldrmektedr. Yne onun verdğ blglere göre, toplumun görüntüü ve yaşantıı açıkça bolluk ve lük çernde yaşadıkları zlenmn veryordu. 99 caret vb. ebeplerle lam dünyaının çeştl bölgelernden; başta Afrka olmak üzere Frana ve talya'dan ve de Aragon ve Katlya'dan gelmş olanlar da bulunmaktaydı. Yahudlern burada bulunma ebeb olarak da bakı görmeden yaşama mkanı bulmaları göterlr.100 t l.4/2009 Gırnatanın ya yapıı hakkında blg verlrken belrtldğ üzere, özelde lbre'nn, genelde de dğer ndülü şehrlernn şgal edlme ebebyle buralarda yaşayanlar Gırnata'ya göç etmş ve bu şehrn oyal yaşantıını değşklğe uğratmışlardır. Soyal yaşantının br bölümü olarak dn hayatta da bazı olumuzluklar meydana gelmş ve bdatler yayılma zemn bulmuştur. Hatta bu değşmern ulaştığı noktada, gerçek anlamda dn yaşantıya nanları davet eden almler dah Ktap, ünnet ve elef- alhn denlen lk dönem ülümanlarının yaşantıından uzaklaşmakla tharn edlmşlerdr. Bu tarh gerçeklk Şatıb'nn maruz kaldığı tharnların da ebebn teşkl etmektedr. 101 Şatıb'nn bdatler karşıında takındığı tavrın br onucu olarak 102 el-'tam adlı mütakl br eer kaleme almaını da, yne bu tarh verler çerçevende değerlendrmek gerekmektedr. c. Kültürel Durum lgl dönemde Gırnata'da lm ve kültür hayatı, ya ve oyal alanda yaşanan belrzlğn akne oldukça olumlu br görünüm arz etmektedr. Kur'an, had rvayet, fıkıh ve nahv en çok rağbet edlen lmern başında gelmektedr. Fıkıh mezheb olarak e alk ezheb yaygındı. Şatıb'nn fıkıh ve nahvde uzman- 96 Ubeydl, eş-şattb, Bkz. Hamev, age.. 1, Al, el-mam eş-şattb~. 20; bnu'i-hatb, el-htta, ı, 91-93; Ubeyd, eş-şattb~ ıbnu'i-hatb, el-/hata, ı, Parlak, Lanüddn bnü'i-hatb, Ubeyd, eş-şattb, Dönemn şartları çn ayrıca bkz. Özdemr, ndü/ü ü/ümanlan, lll, Ş. b' ll.. atı ı, e- 'ttam, ı,

15 bu hfk eş-şwbve Yaşadıgı Dönemde Gımata 235 laşmış olmaını bu açıdan da değ;erlendrmek gerekmektedr. Bazı aleler lm faalyetlerde ön plana çıkmıştı. 103 SenG 'Aım alenden bg Bekr uhammed b. 'Aım ve bg Yahya b. Aım, Şatıbl'nn fıkıh alanında önde gelen talebeler d. 104 Kaynaklar Gırnata'dak fkr gelşmenn en öneml ebeb olarak da ultanların lm adamlarını ve edebyatçıları hmaye etmelern götermektedr. Özellkle de Ben Ahmer devletnn kurucuu uhammed b. el-ahmer, bg'i-haccac Yuuf b. mal ve oğ;lu öneml detekle anılmaktadırlar. 105 Gırnata'da Sultan uhammed Gan Bllah bu alanda verdkler bu dönemde k öneml medree bulunmakta d. Bunlar, "e/ Cam'u'I-A'zamn ve "Narye edreerdr. e-cam'u'i-a'zam'da der veren lm adamları araında, devrn en öneml almlernden Şatıb'nn de hacaı olan bg Sa'd b. Lübb ve bg Bekr Ahmed b. Cuzeyy ayılablr. Narye edree'nde e, bg Ca'fer Ahmed b. Hatme ve bg hak brahm b. FutGh hem der vermşler hem de fetvaları le halkı aydınlatmışlardır. 106 Şatıb'nn de aralarında bulunduğ;u pek çok almn bu medreelerde -özellkle e-cam'u'i-a'zam'da- yetştğ; blnmektedr. 107 Dönemn lm evyen göterme açıından bn HaldOn (v. 784/1382) ve bnu'i-hafıb'n (v. 776/1374) bu dönemde yetştğ;nn blnme ölçü olarak yeterldr. 108 d. konomk Durum Ulaşılan blglere göre, Gırnata'da Akdenz tcaretnde meydana gelen değşmelern etkler görülmeden önce ekonom şehrel ve kıral olmak üzere k yönlü d. Kıral bölgelerde ekonom tarım ve hayvancılık merkezl d. Şehrlerde e el anatları ve tcaret en verml ekonomk faalyetler olmuştur. Şehrlerde yaşayanların hayat tandartlarında gözle görülür br farklılık bulunmaktaydı. Üretm kaynaklarını ellernde tutan artokrat kemn lük br hayat ürdüğü barz br şeklde fark edlmekteyd. 109 Şehr ekonom lük eşyalar ve tüketm üzerne olduğu çn aıl üretmn kıral kemde olduğu kaynaklarda bldrlmektedr. Köy yaşantıının zorlukları ebebyle kıral kemden şehrlere göç yoğunluk kazanmıştır. Daha onraları e Akdenz tcaretnn de etk le üretm yükü, kıral ekonomden şehr ekonomne kaymıştır. 110 Akdenz tcaretnn yükelş le brlkte kıral ekonom- 103 Benü Zuhr tıp alanında, Benü Rüşd fıkıh ve felefede, Benü'I-Hatb edebyat ve şrde, Benü 'Aım e fıkıh ve edebyatta temayüz etmş alelerd. Bkz. Parlak, Uanüddn bnü'i-hatb, Adı geçen lm adamları hakkında "Şatıb'nn Hayatı" konuu çernde blg verlmştr. 105 Al, el-mam eş-şatıb, Al, el-mam eş-şatıb, ; Ubeyd, eş-şatıb, Bu almler araında bnu'i-fahhar el-lbr, bn Cuzeyy, bn Lubb, Lanu'd-Dn bnu'i-hatb ve bü Zekerya b. Huzeyl (v. 753/1352) de ayılablr. Ayrıntılı blg ve bu medreelerde görülen derler çn bkz. Ubeyd, eş-şatıb, ; Şatıb, el-fdat,. 21, 100, 160, 163, 164, vb. 108 e'üd, /am Hukuk eor, konomk unurlar le lgl olarak genş blg çn bkz. bnu'i-hatb, el-hata, ı e'üd, lam Hukuk eor,. 77.

16 236 Dr. Burhan Baltac ' den şehr ekonomne geçş, bakır dnarın kabulü ve d~er etkenler Gırnata'da yaşam tarzını dernden etklemş; yen ş ortaklık şekller, akt ve muameleler le yen hukuk problemler de berabernde getrmştr. ı 1 ı Şatıbl'nn yaşadı~ı dönemn ktad kaynakları olarak; yeterl derecede olmamakla brlkte tarım, Nar ekonomnn temeln teşkl eden endütr, genelde lük eşyalarla ınırlı fakat gelşmş br el anatları, özellkle V. uhammed e-gan Bllah dönemndek tcar antlaşmalarla gelştrlen denz tcaret ve buna ba~lı olan kara tcaret öneml br yer tutmaktadır. 112 ndülü co~rafyaının dar br dönemne ışık tutmak hedefnde olan bu çalışmamızda bo hak eş-şatıb ve onun yaşad@ dönemde Gırnata ele alınmıştır. Dönemn lm brkm hocaları, talebeler, eerler le Şatıb'nn hayatı özelnde ortaya konulmaya gayret edlmştr. Daha önce de fade edld~ üzere br bütün olarak Gırnata tarh bu makalenn boyutlarını aşaca~ı gerekçeyle, oyal, ya, ekonomk ve kültürel yönüyle de Gırnata Şatıbl'nn yaşadı~ı dönem çerçevende ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kaynaklar:» Ahmed Baba, bu'f-'abba Ahmed b. Ahmed b. Ahmed b. Ömer b. uhammed Baba et-llnbukt (v h.), Ney/u'l-bthac b atrz'd-obac (İbn Ferhün'un ed-obac'1 le brlkte), ıır 1351 h.» Al, 'Abdurrahman Adem, el-mam eş-şat1b 'Akdetuhü ve evk1fuhü mne'j-bde'l ve hlh, ektebetu'r-ruşd, Ryad 1998.» Baltacı, Burhan, Şat1b'nn Kur'an'1 Yorumlama Yöntem, Baılmamış Doktora ez, Danışman: Prof. Dr. Hal Albayrak, Ankara 2005, X+237.» _, "bo İhak eş-şatıb'nn (790/1388) Şahı Ve erlernn Künyelerne Dar Blgler Üzerne Br Değerlendrme," Dn Araştrmalar, c. 8, y. 23, , Ankara 2005.» Brockelmann, Car, GAL., Leden 1938.» Cevher, İmal b. Hammad, e-s1hh acu'j-luga ve'-shhu'i-'arabyye, ı-vı, thk. Ahmed 'Abdu'I-Gafür Attar, Daru'I-Ktab'I-'Arab, ıır t.» zher, bo anor uhammed b. Ahmed (v. 370 h.), ehzbu'j-luga, 1-XV, thk. 'Abdu' Selam Serhan, ed-daru'i-ıryye, t. y.» Fırüzabad, ecduddn, e/-kamüu'j-uht, ı-ıv, Daru'I-Cl, Beyrut t.» Hamev, bo 'Abdlah Yakut b.' Abdlah er-rüm e-bağdad (v. 626 h.), u'cemu'j-buldan, 1-X, atba'atu'-se'ade, ıır 1324/1906.» bn anür, 'Abdu'I-Vehhab, A 'Jamu'J-agrb'J-'Arab, y » bnu'i-hatb, Lanu'd-Dn uhammed b. Sa'd (v. 776/1374), el-hta f Ahbr Garnata, (nşr. uhammed 'Abdullah 'nan) ektebetu'i-hanc, 1-IV, Kahre » Kehhale, Ömer Rıza, u'cemu'j-uellfn ercmu uannf'i-kutub'j-'arabyye, Daru hya't-ura'i-'arab, Beyrüt t.» Lev,.-Provençal, "Şatbe", A, Xl, , ll ğtm Baımev, tanbul1970.» _, "Narler", A, IX, , ll ğtm Baımev, tanbul1964.» ahlüf, uhammed b. uhammed b. ömer e-unetr, Şeceratu'n-Nür'z-Zekyye f abakat'j-alkyye, Kahre 1349 h.» ahmaan, Subh, e-ucahdüne f'j-hakk, Beyrüt t., » akkaı, bu'!-' AbbaAhmed et-lllman (v h.), Nefhu't-b fgun'i-ndelu er-ratlö, y. t.» atthew, Donald, At/a/1 Büyük Uygarlklar Ank/oped Ortaçag Avrupaı, tre. ehmet Al Kılıçbay, letşm Yay., tanbul1988.» e'od, uhammed Hald, lam Hukuk eor (llamc Legal Phloophy), tre. uharrem Kılıç, z Yay. tanbul1997.» ucar, bo 'Abdllah uhammed b. uhammed b. 'Al e-ndelü (v. 862 h.), Bernamecu'J-ucar, nşr. uhammed bu'i-cfan, Beyrut ı ı ı e'üd, lam Hukuk eor,. 43. ı ı 2 Ayrıntılı blg çn bkz. e'üd, lam Hukuk eor,

17 bü hk eş-şatjbve YaşadJft Dönemde G1rnata 237» Na, han, Ktbu'J.Kabl'J.Arabyye nabh ve A 'lamh, (HI), ueeetü'r-rale, Beyrut 2000.» Özdemr, ehmet, "ndülü'ün Yıkılış Sürecnde Öne Çıkan Bazı Huular," AüF Derg, XXXVI, , Ankara 1997.», "ndülü", DA, c. Xl, , tanbul1995.» _. "Gırnata", DA, c. XIV, , tanbul1996.», ndü/ü ü/üman/an,l-111, ürkye Dyanet Vakfı Yay., Ankara 1994, 1997.» Parlak, Nzamettn, Lanüddfn bnü'/-hatfb'n Sya Kşlft ve arhçlft, Baılmamış Doktora ez, Ankara 2004.» Rayün, Ahmed, Nazaryyetu'I-akad 'nde'l-mam eş-şat1b, e-a'hedu'i-'aem l'i-fkr'llam 1995.» Sa'd, Abdu'I-ute'al, e/-ucedddün f'l-lam, ektebetu'i-adab, Kahre t.» Sem'an, bü Sa'd Abdulkerm b. uhammed b. anür et-emm (v. 562 h.), e/-nab, 1- V, thk. Abdullah ömer e-barüd, ueeetu'i-kutub'-sekafyye, Beyrut 1408/1988.» Seybold, C.F., "Gırnata", A, IV, , ll ğtm Baımev, tanbul1964.» Şatıb, bü hak brahm b. üa b. uhammed e-lahm e-gımat (790/1388), e/-uvafakat, 1-VI, thk. bü 'Ubeyde eşhür b. Haen Alu Selman, Daru bn 'Affan, ıır h.1421.», el-'tam, (1-11), thk. ahmüd a'me Haleb, Daru'I-a'rfe, Beyrut 1997.» _. el-tadat ve'l-nşadat, thk. uhammed bü'i-cfn, ueeetu'r-rale, Beyrut 1986.», Fetava el-mam eş-ş tjb. thk. uhammed bü'i-cfan, atba'atu'i-kevakb, unu 1985.» Şeyban, Lütf, Reconquta, ndülü'te ülüman-hrtyan lşkler, z Yay., tanbul 2003.» Ubeyd, Hammad, eş-şatjbve akjdu'ş-şer'a, Beyrut >> Venşer, e/-'yru'/-u'rb ve'i-cmu'/-ağrb an Fetava hl frkjyy8 ve'/-ndelu ve'/-aftrb 1-l<ll.» Zebc.I, uhammed urteda e-huayn, cu'/-'arü mn Cevahn"-Kmü,I-XX. Daru'I-Fkr, Beytut 1994.» Zrkl, Hayruddn, ef-a 'lam Karnuu eracm /-şher'r-rcal ve'n-na, 1-X, y K: HARA j Şatıb'nn Yaşadığı Dönemde ndülü ve Ben Ahmer Devlet (Narler). 113 atthew, Donald, AUa/1 Büyük Uygarlıklar Ank/oped Ortaçag Avrupaı, tre. ehmet Al Kılıçbay, letşm Yay., tanbul1988, (Harta yenden düzenlenmştr.)