Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Anadolu da Arıcılık *1

Transkript

1 Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Anadolu da Arıcılık *1 PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 347 Doç. Dr. İbrahim SOLAK SÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Giriş Osmanlılar döneminde Anadolu insanının geçimini büyük oranda tarım ve hayvancılıktan sağladığı bilinmektedir. Genel anlamda ziraat yapılması, tarımsal ürünlerin yetiştirilmesi birinci sırayı alırsa, ikinci sırada da hayvancılık gelmektedir diyebiliriz. Bunda hem Anadolu coğrafyasının hayvancılık için müsait olması, hem de Anadolu da yaşayan ve konar-göçer hayat tarzını benimseyen göçebelerin büyük etkisi vardır. Osmanlı coğrafyasında yaşayan aşiretler geçimini büyük oranda hayvancılık yaparak sağlamaktadırlar. Hayvancılık dendiği zaman akla öncelikle büyükbaş ve küçükbaş olarak bilinen hayvanların yetiştirilmesi gelmektedir. Elbette bunlar hayvancılıkta öne çıkmaktadır, fakat Osmanlı Anadolu sunda bunlar kadar yaygın ve önemli olan, birçok bölgede de üretim olarak karşımıza çıkan bir diğer hayvancılık kolunun da arıcılık olduğunu görmekteyiz. Arıcılık günümüz tarımsal faaliyetleri içerisinde de önemli bir yere sahiptir. Arıcılık dendiği zaman sadece bal değil, bal mumu, polen, propolis ve arı zehri gibi ürünlerin de olduğu görülmektedir. Bunların bir kısmı gıda olarak bir kısmı da ilaç yapımında kullanılmaktadır. Balın içerisinde demir, bakır, potasyum, kalsiyum, magnezyum, fosfor, silisyum, alüminyum, krom, nikel ve kobalt gibi değerli minerallerin bulunması ve bunların insan sağlığı açısından birçok faydasının olması insan hayatında onun yerini vazgeçilmez kılmaktadır. Mineraller ve protein bakımından (balda 17 çeşit aminoasit belirlenmiştir) zengin olan bal sadece gıda ürünü olarak değil, aynı zamanda tedavi amaçlı da kullanılmaktadır. Bugün insan sağlığı için balın birçok hastalığa şifa olduğu gözlenmiştir. Öncelikle anti bakteriyel olmasından dolayı iyi bir koruyucudur. Mi- * Bu çalışma, Cıepo Ara Sempozyumu Osmanlı Öncesi ve Dönemi Osmanlı Kültürünün Orta Asya daki Kökleri Ağustos 2009 Bişkek/Kırgızistan da tebliğ olarak sunulmuş ve SÜ BAP koordinatörlüğü tarafından numaralı proje ile desteklenmiştir.

2 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 348 deye kuvvet verir, kansızlığı giderir, damarları açar, romatizma, alerji, ağrı dindirici, diş güçlendirici, iştah açıcı, kabızlık, şişmanlık, yara iltihabı, balgam söktürücü, ishal, saç dökülmesi, sarılık, terleme, kolestrol, karaciğer hastalıkları, verem, nezle, cilt güzelliği gibi birçok bedeni arızayı giderdiği bilinmektedir. Protein ve mineral açısından çok zengin bir ürün olan bal ancak çok çeşitli ve zengin bir bitki florası ile sağlanabilir. Buradan rahatlıkla şunu söyleyebiliriz, herhangi bir coğrafyada ya da bölgede arıcılığın yapılabilmesi için zengin bitki örtüsüne sahip olması gerekir. Arıcılık için üç önemli bitki türü gerekmektedir. 1-Kültür bitkileri, (Kırmızı üçgül, beyaz üçgül, arı otu, ay çiçeği, korunga, yonca, pamuk), 2- Doğada kendiliğinden yetişen bitkiler, (ada çayı, kekik, beyaz ballıbaba, peygamber çiçeği, geven, kara hindiba, engerek otu, sığır dili, nane, uyuz otu, karabaş otu, erik otu), 3- Ağaçlar ve çalılar, (akasya, iğde, söğüt, kestane, yakı otu, okaliptüs, narenciye, püren, lüfer ve orman gülü). Bu türlerden Anadolu coğrafyasının bitki florasının ne kadar zengin ve çeşitli olduğu görülmektedir 2. Bu çalışmada, Osmanlı arşiv kaynaklarında ve bunlar arasında bilhassa tahrir defterlerine resm-i kivâre, kevvâre, resm-i kovan, öşr-i asel vb. adlarla kaydedilen, arıcılık, daha çok nerelerde yapılmakta, arıcılıktan ne kadar bal üretimi elde edilmekte, bal üretiminin toplam hayvancılık üretimi içerisindeki oranı ne kadar, fiyat durumu vb. sorular, kaynakların müsaade ettiği çerçevede cevaplandırılmaya çalışılacaktır. Bu minvalde tahrir ve temettuat defterleri ve bu defterler esas alınarak yapılan çalışmalar ve diğer ilgili kaynaklardan faydalanılarak Osmanlı Anadolu sunda arıcılık üretimi ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. Osmanlı da Arıcılık Osmanlı Devleti nde toplumun ve sarayın gıda ürünleri içerisinde bal tüketiminin hayli yüksek olduğu söylenebilir. Özellikle saray masraf defterlerine bakıldığı zaman bal tüketimi diğer gıdalar içerisinde hatırı sayılır bir yere sahiptir. Saraya alınan ürünler içerisinde en öne çıkan ürünlerden birinin XVI. ve XVII. yüzyıllarda kıyye ile bal olduğu görülmektedir 3. Diğer 2 Günümüz arıcılığının önemi ve modern şekilde nasıl yapıldığı hakkında daha geniş bilgi için bakınız: 3 Ö. Lütfi Barkan, İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri, Belgeler, IX, Ankara 1979, s.72 vd.; F.M. Emecen, XVI. Asrın İkinci Yarısında İstanbul ve Sarayın İâşesi İçin Batı Anadolu dan Yapılan Sevkiyat, Tarih Boyunca İstanbul Semineri 29 Mayıs 1 Haziran 1988

3 taraftan XV-XVII. yüzyıllarda Edirne ve İstanbul daki Osmanlı padişahlarının yaptırdığı imaretlerin mutfak giderlerine ait masrafların yaklaşık % 5 inin bal olması, Osmanlı mutfak kültüründe balın hatırı sayılır bir yerinin olduğunu göstermektedir 4. Bal tüketiminin fazla olmasındaki önemli etkenlerden bazılarının balın sade olarak tüketilmesinin yanında, şerbet yapılarak içilmesi ve birçok yemek ve tatlı türünün yapımında kullanılmasıdır 5. Bu bilgilerden hareketle balın Osmanlı mutfak kültürünün vazgeçilmez bir ürünü olduğunu söylemek sanırım abartı olmaz. Hayvancılık içerisinde önemli bir yeri olan arıcılık ve arıcılıktan alınan vergiler tahrir defterlerine farklı şekillerde kaydedilmiştir. Bunlar asel (bal), nahl (bal arısı), kovan, zenbur, zenburiye, petek ve kivâre şeklinde karşımıza çıkmaktadır 6. Bu tabirler içerisinde farklı şekillerde okunan ise kivâredir. Bu kelimeyi araştırmacılar genellikle kivâre, güvvâre, küvvâre, küvâre, kevvâre (petek, bal peteği) şeklinde okumuşlardır. Tahrir defterlerine farklı şekillerde kaydedilen ve okunan bu tabirlerin anlamlarına bakıldığında hepsinin de bal ve petek anlamlarına geldiği görülmektedir. Bal ve bal üretiminin tahrir defterlerine farklı olarak kaydedilmesinde adı geçen yerlerin Osmanlı öncesi yönetim durumlarının ve kayıtlarının etkin olduğu tahmin edilebilir. Bugün biliyoruz ki, Osmanlı Devleti fethettiği bölgelerde fetih sonrası derhal tahrirler yaparak kendi hukuki düzenlemelerini getirmiyor, istimâlet politikası çerçevesinde bir süre fethedilen bölgenin kendi örfünü ve hukukunu aynen tatbik ediyor (Örnek olarak Uzun Hasan kanunlarını ve Alaüddevle Bey kanunlarını verebiliriz.), kısmi düzenlemeler yapıyor, daha sonra Osmanlı hukuku hayata geçiriliyor. Osmanlı hukukunun tatbik edilmesinde de fethedilen bölge ahalisinin kendi taleplerinin olduğunu görmekteyiz tarihli Dulkadirli Eyaleti nin tahriri sırasında Dulkadirliler kendi PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 349 Bildiriler, İstanbul 1989, s.214 vd.; Arif Bilgin, Osmanlı Saray Mutfağı, İstanbul 2004, s Ö. Lütfi Barkan, XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye de Fiyat Hareketleri, Belleten XXXIV/136, Ankara 1970, s Bu hususta detaylı bilgi için bakınız; Editörler: Suraiya Faroqhi-Christoph K. Neumann, Soframız Nur Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak, İstanbul 2006, s.47 vd; Muhammed bin Mahmûd Şirvanî, 15. Yüzyıl Osmanlı Mutfağı, Hazırlayanlar: Mustafa Argunşah-Müjgan Çakır, İstanbul 2005, s.86 vd. 6 Bahaeddin Yediyıldız, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara 1985, s.120; M.Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ), Ankara 1989, s.123; Aynı yazar, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara 1999, s.113; İsmet Miroğlu, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası, Ankara 1990, s ; Yılmaz Kurt, XVI. Yüzyıl Adana Tarihi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara 1992, s.141; Ali Sinan Bilgili, Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara 2001, s.446; M.Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadî Hayat, Ankara 2002, s.520.

4 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 350 hukukları içerisinde bazı bid atlerin olduğunu belirterek, bölgeye Osmanlı hukukunun tatbik edilmesini istemişlerdir 7. Osmanlı kanunnâmelerinde arıcılıktan genellikle öşür bazen de resm alındığı 8, vergilendirmenin temel şartlarından birisinin arıların üretim yapması olduğu, yani arı kovanlarının mahsulünün olması gerektiğidir. Eğer kovanlarda arı bal yapmamış ise herhangi bir şekilde vergi alınmaz, yani üretim var ise bunun karşılığında vergi alınır, üretim yok ise reâyâdan vergi talep edilerek zulüm yapılmasının önüne geçilmeye çalışılır. Bu durum Divriği kanunnâmesinde açıkça izah edilmektedir. Amma öşür mikdarı bal eyleyen kovanlardan alına. Öşür mikdarı eylemeyen kovanlardan hesabınca resm alına, artık alınmaya 9. Öşrün veya Resmin Nasıl Alındığı Meselesi Resm-i kovan aynî olarak alındığı gibi nakdî olarak da alınmaktadır. Bu durum bölge ve dönem şartlarına göre değişebilmektedir. Arıcılıkla uğraşanlar kovanlarını günümüzde olduğu gibi geçmişte de farklı bölgelere mevsimsel özelliklere göre daha fazla verim elde edebilmek adına dolaştırmaktadırlar. Bugün bu durum çok ciddi problem çıkarmasa da, verginin kime ve nasıl ödeneceği hususu Osmanlı döneminde bazı sıkıntılar meydana getirmiştir. Vergi, arıların beslendiği timarın sahibine mi yoksa reâyânın bağlı olduğu sipahiye mi verilecek. Kovanların sahibi reaya, arılarını beslemek için bağlı olduğu sipahinin timarının haricinde başka bir timara götürür ise o zaman ödemekle mükellef olduğu verginin yarısını kendi sipahisine diğer yarısını ise kovanlarının bulunduğu sipahiye vermekle mükellef idi. Bu husus Aydın kanunnâmesinde şöyle açıklanmaktadır; Bu raiyyet kangı toprakda raiyyet kaydolunmuşsa, kovan resmi dahi ol raiyyet yazıldığı köyün sipahisine hâsıl kaydolunmuşdur. Liva-i Aydın ın reâyâsı ekseriyâ kovanların asıl yazıldıkları yerden bir âhar sipahinin tımarında koyub kovan kangı toprakda bal eylerse resm anda vermek 7 Mukaddema fermân-ı hümâyûn üzere Vilâyet-i Maraş tahrîr olundukda Kânûn-ı Zül-Kadriyye deyü icrâ olunan kavanîn-i kabâyil-i re âyâ ve tavâif-i tüccâr ve ahâli-i memâlik-i mahrûsada ba zı bedâyi ât olub pâye-i serîr-i a lâya arz olundukda, cenâh-ı hüsrevâninin zılâlet-i adâlet ve sâye-i merhamet-bahşları zuhûr bulub vilâyet-i mezbûre halkına dahi Rum Kanûnu emr olunub mûceb-i emr il -âlî defter-i cedîde kayd olunub İbrahim Solak, XVI. Asırda Maraş Kazâsı ( ), Ankara 2004, s Vilâyet-i Karaman da asel kovanından şer-i şerîf muktezâsı üzere öşür kayd olunmuşdur. Amma müddet-i medîdeden beru reâyâ sipahisine her kovana ikişer akçe resm-i kevâre deyu verü gelüb öşür alınmak mu tâdları olmaduğuna binâen rızaları üzre resm alınmak dahî tecvîz olundu. Akgündüz, Kanunnâmeler, C.3, s Divriği Kanunnâmesinden naklen, Ahmet Akgündüz- Sait Öztürk- Yaşar Baş, Darende Tarihi, İstanbul 2002, s.330

5 üzere bal eylediği yerde dört kovana bir kovan vermek maslahatı içün tımar kovanların göçürme ederler. Asıl raiyyet yazılduğı yerde sipahi reâyâsından yazılduğı üzere hâsıl kaydolunan kovan resmin taleb eyledikde, senün toprağında kovanım bal eylemez, sana ne vereyin deyu teallül eder. Bu takdirce kovan resminden hâsıl kayd olunduğu tımara naks lazım geldi. Ol sebebden Asitâne-i Devletde bu tafsîl arz olunub şöyle mukarrer olundu ki; bir kovan balına iki akçe resim bağlana, bir akçesin raiyyet kaydolunduğu yerde vere ve bir akçesin kimin toprağında bal eylerse ol bal eylediği toprağın sipahisine vere. Ol sipahi kovan başına ikişer akçe dahi ben alırım demeye. Heman kovan başına bir akçe alınub, ziyâde alub teaddî olunmaya. Ve kovanı olan raiyyet kovanın göçürmeyüb yazılduğı yerde balın alursa, kovan başına ikişer akçe dahi sahibine vere 10. Kanunnâmede belirtilen bu oran da sancakdan sancağa değişmektedir. Diğer taraftan eğer kovanlar kendi tâbi olduğu timarın haricinde bir yerde kışlar ise o zaman kışladığı yere kışlak ya da otlak hakkı vermekle de sorumludur. Bu durum kanunnâmede Ve kışladığı yere kışla hakkı verilir. Amma liva-i Hamid de otlak resmi deyu sâhib-i arz bazı yerde dört kovandan ve bazı yerde üç kovandan resm-i otlak deyu bir akçe alır 11 şeklinde açıklanmaktadır. Verginin alınma zamanı ise genellikle temmuz ayının sonudur. Ve resm-i kovan dahi resm-i asiyâb gibi Temmuz un ondokuzuncu günü ki, eyyâm-ı bâhurdur (Eyyâm-ı bâhur Ağustos ayının ilk haftası 12 ), evvel ki günü alınur 13. Arıların kovanlarda bal faaliyeti büyük ihtimalle sona ermeye başladığı için öşrün alınması bu tarih olarak belirlenmiştir. Arıcılıktan alınan öşür oranı, Osmanlı İmparatorluğunun tamamında aynı şekilde uygulanmamaktadır. Eyaletten eyalete, sancaktan sancağa değişiklikler görülmektedir. XVI. yüzyılda, resm-i kovan veya öşr-i kovan bazı sancaklarda kovan başına 1 14, bazılarında 2 kovana 1 15, bazılarında kovan başına 2 16, bazıların- PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI Akgündüz, Kanunnâmeler, C.2, s Akgündüz, Kanunnâmeler, C.4, s.383; Kütahya kanunnâmesinde ise otlak resmi otlak resmi dört kovana bir akçadır şeklinde belirtilmektedir. T. Gökçe, Denizli, s Heyet: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, Türdav, İstanbul 1992, s Akgündüz, Kanunnâmeler, C.5. s Kenan Ziya Taş, Tapu Tahrir Defterlerine Göre 16. Yüzyılda Bolu Sancağı, Ankara 1993, s.154.; Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara 1999, s M. Acıpınar, XVI. Yüzyılda Balat Kazası, İzmir 2005, s.249; B. Karaca, XV. Ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Isparta 2002, s Aydın da kovan başına 2 akçe alındığı kanunnâmede Bir kovana iki akçe resm bağlanmışdır, Akgündüz, Kanunnâmeler, C.2, s.159.; Diyarbekir de Der beyân-ı resm-i zünbûri: her peteğe ikişer akçe alınmak üzere kayd olundu. Akgündüz, Kanunnâmeler, C.5, s.447.

6 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 352 da ise âlâ kovandan 2, ednâ kovandan 1 17, bazılarında 4 kovana 1 akçe alınırken, bazılarında ise kovan başına 1 nügi (bir çeşit kepçe olup, 200 dirhemlik-yarım okka- bir ölçüyü ifade eder) 18, bazılarında ise 1/10 olarak tahsil edilmiştir 19. XIX. yüzyılda ise Tanzimat la birlikte genel bir düzenleme yapılarak, arıcılıktan 1/10 oranında öşür alınmaya başlanmıştır. Fakat bu genel düzenlemeye rağmen bazı yerlerde öşrün farklı şekillerde alındığını da görmekteyiz. Örneğin, Bolu da kovan başına 5 20, Demirci de 8 21, Bayburt ta ise kuruş alınmıştır. Şimdi burada farklı sancaklardaki kanunnâme örneklerinden öşr-i kovanın, yani arıcılıktan alınan verginin nasıl uygulandığına bakalım. Vilâyet-i Karaman da; Asel kovanından şer-i şerîf muktezâsı üzere öşür kayd olunmuşdur. Amma müddet-i medîdeden beru reâyâ sipahisine her kovana ikişer akçe resm-i kevâre deyu verü gelüb öşür alınmak mu tâdları olmaduğuna binâen rızaları üzre resm alınmak dahî tecvîz olundu. Lakin reâyânın bazısı kevârelerini olduğu mahalden âhar sınura ve yaylağa iledüb anda oğul hâsıl etmeğin resm alunduğu takdirce bir akçesin sâhib-i raiyyete ve bir akçesin kovan hasıl olduğu arz sipahisi ala geldüğü üzere mukarrer kılındı 23. Divriği de; Ve resm-i kevvâre kadîmül-eyyâmdan kovan başına ikişer akçe alınır imiş. Yine öyle alına. Ve resm-i kevvâreyi sâhib-i mülk ile sâhib-i timar üleşeler 24. Kütahya da; Öşr-i asel şer le arza tabi dür ve ba zı vilâyetlerde amel bu minvaldedür amma bu sancakda kovan gayrın toprağında olmak kalîl ve nadir olmağın raiyetin kovanından köhne defterde öşr-i asel sâhib-i raiyyete yazılmışdur benâ ber ân defter-i nevde dahi böyle yazıldı hem bu sancakda kovan kıymetlü olub yigirmibeş akçaya satılmağın bedel-i öşr bu vilâyetde kovandan kovana ikişer akça kaydolunmuştur ammâ aşağa illerde kovan başına bir akça ve otlak resmi dört kovana bir akçadır Erzurum da Öşr-i aselden bedel â lâ kovandan iki akçe ve ednâsından bir akçe alına. Akgündüz, Kanunnâmeler, C.5. s.539); M. Karatay, Tahrir Defterlerine Göre Kelkit Kazası nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( ), Trabzon 2005, s.64; Yediyıldız, Ordu, s.120; Bostan, Trabzon, s Ünal, Harput, s kovanda bir kovan veya kovanın kıymeti ne ise o kadar akçe alınır, Hadiye Tuncer, Osmanlı İmparatorluğu Arazi Kanunları, Ankara 1963, s M. Karakaş, Maliye Nezareti Temettüat Defterlerine Göre 1844 Yılında Bolu Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durumu, İstanbul 1995, s E. Gökmen, Tanzimat tan II. Meşrutiyete Demirci Kazası, Ankara 2000, s Y. Özger, Temettuat Defterlerine Göre Bayburt ve Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Erzurum 2001, s Akgündüz, Kanunnâmeler, C.3, s Divriği Kanunnâmesinden naklen, Akgündüz-Öztürk-Baş, Darende, s T. Gökçe, Denizli, s.382.

7 Dağlarda varlığı bilinen balın sipahiye ait olduğu, fakat bilinmeyen bir bal ya da kovan ilk defa bulunuyor ise, bal av hükmünde olup, onun bulana ait olduğu, kimsenin buna müdahale etmemesi gerektiği kanunnâmelerde; Dağlarda bulunan bal ki, sipahiye hâsıl yazılmışdır. Sipahi ala ve mevkufçularındır, eğer kadimden ballık değil ise sayd kısmından olur, kimesne dahl eylemeye bulanındır 26, şeklinde açıkça izah edilmektedir. PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 353 Balın Fiyatı Elimizdeki bazı kaynaklardan gerek XVI., gerekse XIX. yüzyılda balın fiyatının ne kadar olduğunu öğrenebilmekteyiz. Bilhassa Ö.L. Barkan ve Mustafa Öztürk hocaların Osmanlı dönemi fiyat hareketleri hususundaki çalışmaları ve kendi incelediğim kaynaklar yardımcı olmaktadır. XVI. ve XVII. Yüzyıldaki bal fiyatlarına bakıldığı zaman, balın okkası da 3.9, kantarı 28 (kilosu 7 akçeye tekabül eder) da 401, 1616 da ise 12.5 akçedir 29. Bir başka kaynağa göre ise; 1 batman 30 bal 1560 yılında ortalama 32 akçedir 31. XIX. yüzyıl geneline bakıldığı zaman balın kıyyesinin 32 Harput ta 160, Ankara da 140, Kayseri de 180 ve Sivas ta 170 para olduğu görülmektedir 33. Diğer taraftan XIX. Yüzyıl boyunca Harput ta balın okkasının 3.3 ile 6 kuruş arasında değiştiği de görülmektedir 34. Silifke de ise 1 okka bal 2 kuruş, 1 kg bal 1.6 kuruş olduğu görülmektedir 35. Bunların haricinde XIX. yüzyıla ait incelediğimiz bazı kaynaklarda da 1 kovanın kıymeti ile ilgili bilgilere ulaşabiliyoruz. Buna göre Ayaş ta 1 kovan 15 36, Çay da 1840 ta 23.7, 1844 te kuruştur. Bal Üretimi Yukarıda verilen bilgilerden sonra Osmanlı Anadolu sunda 26 Akgündüz, Kanunnâmeler, C.4, s okka gr 28 1 kantar 56.4 kg 29 Barkan, Fiyat Hareketleri, s batman kg 31 Şerafettin Turan, 1560 Tarihinde Anadolu da Yiyecek Maddeleri Fiyatlarını Gösteren Bir İran Elçilik Heyeti Masraf Defteri, AÜDTCFD, C.22, S.3-4, Ankara 1964, s kıyye 56.6 kg 33 Mustafa Öztürk, XIX. Yüzyılda Harput ta Fiyatlar, Belleten, C.53, s Öztürk, Harput ta Fiyatlar, s Ayhan Yalçın, Temettuat Defterlerine Göre Silifke, Mersin 2001, s A.F.Karaman, XIX. YY. Ortalarında Ankara Vilayetine Bağlı Ayaş Kazası nın Sosyal ve İktisadi Durumu, Ankara 2006, s A. Soylu, 1256 ve 1260 Tarihli Temettuat Defterlerine Göre Çay Merkez Kazası nın Sosyal ve İktisadi Yapısı, Ankara 2005, s.80.

8 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 354 XVI. ve XIX. yüzyıllarda öşr-i kovan daha çok nerelerde ve ne kadar alınmıştır. Öncelikle şunu söyleyebilirim ki Anadolu da arıcılığın yapılmadığı yer hemen hemen yok gibidir, az ya da çok bu coğrafyanın birçok köyünde arı kovanlarına rastlanılmaktadır. Fakat Anadolu nun geneline bakıldığı zaman bazı sancak ve kazaların öşr-i kovan hususunda diğerlerine göre öne çıktığı, arıcılığın buralarda daha fazla yapıldığı görülmektedir. Aşağıda tablo 1 ve 2 de üretim yerleri, buralardan ne kadar öşür alındığı ve kovan sayıları hakkında bilgiler bulunmaktadır. Tablolara göre XV. yüzyılda arıcılığın en fazla yapıldığı ve öşür alındığı yer tablo 1 de görüldüğü gibi, Trabzon 16976, Canik ve Ordu 7147 akçe, XVI. yüzyılda, hemen yüzyılın başında tarihleri arasında Beyşehir 9235, Aksaray 7203, Muğla 6931, de Adıyaman 42413, Trabzon 29601, Bolu 26314, de Trabzon 40161, Adıyaman 35725, Ordu 34569, da Çankırı 63444, Bolu 43386, Malatya 40704, de Kemah 27030, Erzincan ve Aksaray Sancağı ndan akçe öşür alınmıştır. XIX. yüzyılda ise arıcılığın en fazla yapıldığı ve öşrün en çok toplandığı yerler olarak Anadolu da, Ayaş 47791, Menemen ve Bayburt un kuruşla diğer sancak ve kazalara göre öne çıktıkları görülmektedir (Tablo 2). XX. yüzyılın başlarında da ülkenin içerisine düştüğü bütün olumsuz şartlara rağmen tarım ve hayvancılığın aksatılmadan yapıldığını görmekteyiz. Bu tarihte Anadolu da 1.3, Rumeli de 0.3 milyon arı kovanı bulunmakta ve ortalama olarak bir arı kovanından 4-6 kg. bal ile gr. balmumu alınabilmektedir 38. Günümüzde ise 2007 yılı verilerine göre Türkiye deki kovan sayısı , üretim miktarı ise tondur 39. Sonuç Osmanlı mutfak kültürünün vazgeçilmez unsurlarından birisi baldır. Arıcılık için çok çeşitli ve zengin bitki florasının bulunması gerekmektedir, Anadolu bu anlamda zengin bir bitki örtüsüne sahiptir. Osmanlı da hayvancılık içerisinde arıcılığında yapıldığı, incelenen kaynaklarda hayvancılıktan elde edilen gelirler içerisinde arıcılığın oranı ortalama %1 civarındadır. XVI. yüzyılda öşür en fazla Adıyaman, Trabzon, Bolu, Malatya ve Ordu dan 38 Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, İstanbul 1998, s

9 alınırken, XIX. Yüzyılda ise Ayaş, Menemen ve Bayburt tan alınmıştır. İncelenen kaynaklarda üretim durumu tam olarak belli olmadığı, vergilendirmenin kovan üzerinden yapılması dolayısıyla toplam üretimin ne kadar olduğu belirlenememiştir. PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 355

10 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 356 İdari Birim Tablo I: XVI. Yüzyılda Anadolu da Bazı Sancak, Kazâ ve Yörelerde Arıcılıktan Alınan Öşür Miktarı ve Kovan Sayıları Ürünler ADANA-S. Öşür Kovan 6697 ADIYAMAN-Y. Ö K. AKSARAY-S. Ö K AKŞEHİR-S. Ö K ALAİYE-S. Ö K AMASYA-S. Ö K ANTEP-S. Ö K AYASULUĞ-K. Ö K BALAT-K. Ö K BERGAMA-K. Ö 3048 K 1524 BEYŞEHİR-S. Ö K BİRECİK-S. Ö K BOLU-S. Ö K CANİK-S. Ö K ÇANKIRI-S. Ö K ÇEMİŞGEZEK-S. Ö K ÇORUM-S. Ö K DARENDE-K. Ö DENİZLİ-K DİVRİĞİ-K. Ö K ELBİSTAN-K. Ö K 8878 EREĞLİ K. Ö K ERZİNCAN-K. Ö K ERZURUM-K. Ö 28938

11 K HARPUT-S. Ö K HOMA-K İÇEL-S. Ö K KARAHİSAR-I SAHİB-S Ö K KARAMAN-K PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 357 KAYSERİ-K. Ö 5756 K 2878 KELKİT-K. Ö 420 KEMAH-S. Ö K KİLİS-S. Ö K KOCAELİ-S. Ö 4636 K KOYULHİSAR-K. Ö K KULP-S. Ö 8182 K 4091 MALATYA-S. Ö K MANİSA-K. Ö K MARAŞ-K. Ö K MUĞLA-Y. Ö K ORDU-K. Ö K RUHA-S. Ö K TARSUS-S. Ö K TAVAS-K. Ö K TEKE-S. Ö K TRABZON-S. Ö K UŞAK-K. Ö K ZAMANTU-K. Ö 7447 K 3723 K.kaza, S.sancak, Y.yöre.

12 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 358 Tablo II: XIX. Yüzyılda Anadolu da Bazı Sancak, Kazâ ve Nâhiyelerde Arıcılıktan Alınan Öşür Miktarı (Kuruş) ve Kovan Sayıları İdari Birim ACIPAYAM-Y. Öşür 8 Kovan 83 AKŞEHİR-KS. Ö 368 ALANYA-K. K 1710 ANKARA K. Ö 1482 K 506 AYAŞ K. Ö K 3183 ATABEY-K. Ö 1584 K 352 BAYBURT Y. O K 1082 BAYINDIR-K. Ö 398 K 409 BAYRAMİÇ-K. Ö K BEYDAĞ-K. Ö 9520 K 635 BEYŞEHİR-Y. Ö - - K BİRECİK S. Ö K 9680 BOLU K. Ö K 1622 BOZDOĞAN-K. Ö 147 K 1655 BURDUR-K. Ö 35.5 K 71 BURSA-K. Ö K ÇAY-K. Ö K ÇORUM-S. Ö 25 K 28 DARENDE-K. Ö 614 K 187 DENİZLİ-K. Ö 68 K 49 DEMİRCİ K. Ö 324 K EĞİRDİR-Y. Ö 439 K 878 ERZURUM Ş. Ö 655 K 131 GÜLNAR-K. Ö - K 123 HAVZA K. Ö 1016 K 518

13 HONAZ-K. Ö 100 K 1000 İLBEYLİ K. Ö 3424 K 994 KARAMÜRSEL-K. Ö 250 K 25 KARTAL-K Ö - K 402 KEÇİBORLU-K. Ö 368 K 83 MENEMEN-K. Ö K 1580 NİF-K. O 1637 K 180 OSMANCIK K. Ö 258 K 38 PASİNLER K. Ö 1070 K 222 SAFRANBOLU-K Ö 2742 SİLİFKE-K. Ö 1629 ŞİRAN K. Ö 8 K 1 YALVAÇ K. Ö K 14 YOZGAT KS. Ö 442 K 75 PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 359 S. Sancak, K. Kazâ, Ş.Şehir KS. Kasaba, Y. Yöre.

14 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 360 KAYNAKÇA BOA, (2000), 373 Numaralı Ayntab Livası Mufassal Tahrir Defteri ( ) Ankara. Acıpınar, M. (2005) XVI. Yüzyılda Balat Kazası, (Yüksek Lisans Tezi=YLT), Ege Üniversitesi SBE= SBE, İzmir. Akgül, M. (1989), 16. Yüzyıl Arşiv Kayıtlarına Göre Alâiyye nin Sosyal ve Ekonomik Hayatı İle Nüfus ve İdari Taksimatı, (Doktora Tezi=DT) İÜ SBE, İstanbul. Akgündüz, A. (1990), Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C.1-2,5. İstanbul. Akgündüz, A. Öztürk, S. (2002), Darende Temettuat Defterleri, C.1, İstanbul. Akgündüz, A. Öztürk, S.-Baş, Y. (2002), Darende Tarihi, İstanbul. Akgül, M. (1989), 16. Yüzyıl Arşiv Kayıtlarına Göre Alâiyye nin Sosyal ve Ekonomik Hayatı İle Nüfus ve İdari Taksimatı, (Doktora Tezi=DT) İÜ SBE, İstanbul. Akis, M. (2002), XVI. Yüzyılda Kilis ve Azez Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, DT AÜ SBE, Ankara. Aköz, A. (1992), XVI. Asırda Karaman Kazâsı, DT SÜ SBE, Konya. Akyıldız, A. (1997), XIX. Yüzyılın Ortalarında Pasinler Kazasının Sosyal ve İktisadi Durumu, YLY AÜ SBE, Erzurum. Albayrak, M. (2001), 19. Yüzyılda Şiran Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durumu, YLT İÜ SBE, İstanbul. Arısoy, C.(2002), Bursa Kazasına Bağlı Çağrışan, Panaşar, Değirmenli Kazık, Dobruca, Ahvat, Cambazlar, Göynüklü, Dimboz, Conkara, Soğanlı Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( ), YLT NÜ SBE, Niğde. Arslan, Ö.F (2006), Temettuat Defterlerine Göre ( ) Havza nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, YLT GÜ SBE, Ankara. Ataman, R. (2006), XIX. Yüzyıl Ortalarında Bozdoğan Kazası Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, YLT EÜ SBE, İzmir. Bağdatlı, Z.A. (2001), Tanzimat Dönemi Yozgat Kasabasının Sosyo-Ekonomik Yapısı, YLT MÜ SBE, İstanbul. Barkan, Ö.L.(1979), İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri,Belgeler, IX, 13, Ankara. Barkan, Ö.L. (1970), XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye de Fiyat Hareketleri, Belleten XXXIV/136, Ankara. Bilgili,A.S.(2001),Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara. Bilgin, A. (2004), Osmanlı Saray Mutfağı, İstanbul. Bizbirlik, A. (1992), H /M Tarihleri Arasında Kulp Sancağı, YLT SÜ SBE, Konya. Bostan,M.H.(2002),XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadî Hayat, Ankara. Bulduk, Ü. (1993), XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib Sancağı, DT AÜ SBE, Ankara. Bütün, Ş. (2001), Temettuat Defterlerine Göre Burdur un Sosyal ve Ekonomik Yapısı, YLT SDÜ SBE, Isparta. Çelik, Ş. (1994), Osmanlı Taşra Teşkilatında İçel Sancağı, DT MÜ SBE, İstanbul. Çoban, M.Ç. (2002), Temettu Defterlerine Göre Gülnar Kazası nın Sosyo- Ekonomik Durumu (1845), YLT NÜ SBE, Niğde. Çoruh, H. (1997), Temettüat Defterlerine Göre Erzurum Şehri 1260/1844,

15 YLT MÜ TAE, İstanbul. Doğan, G. (2000), Temettüat Defteri Kayıtlarına Göre Karaağaç-ı Yalvaç Kazasında Sosyal ve İktisadi Yapı, YLT SDÜ SBE, Isparta. Emecen, F.M.(1989a), XVI. Asrın İkinci Yarısında İstanbul Ve Sarayın İaşesi İçin Batı Anadolu dan Yapılan Sevkiyat, Tarih Boyunca İstanbul Semineri, İstanbul, Emecen, F. M. (1989), XVI. Asırda Manisa Kazâsı, Ankara. Erdoğru, M. A. (1998), Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı ( ), İzmir. Ersöz, M. (2002), 19. yüzyılda Cezayir-i Bahr-ı Sefid Eyaletine Bağlı Bayramiç Kazasının Sosyo-Ekonomik Yapısı, YLT İÜ SBE, İstanbul. Ertürk, V.(2007), XVI. Yüzyılda Akşehir Sancağı, DT GÜ SBE, Ankara. Geçili, D. (2002), Temettuat Defterlerine Göre Karamürsel Kazasının Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( ), YLT NÜ SBE, Niğde. Gökçe,T. (2000), XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazâsı, Ankara. Gökmen, E.(2000), Tanzimat tan II. Meşrutiyete Demirci Kazası, DT GÜ SBE Ankara. Gülsoy, E.(1991), XVI. Asrın İlk Yarısında Divriği Kazası( ),YLT MÜ SBE İstanbul. Günay, V. (1999), XV-XVI. Yüzyıllarda Bergama Kazâsı, DT EÜ SBE, İzmir. Güneş, A. (1994), Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyıl Başlarından XVII. Yüzyıl Başlarına Kadar Kocaeli Sancağı, DT AÜ SBE Ankara. Güran, T. (1998), 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, İstanbul. Gürbüz, A. (1993), Toprak Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı, DT AÜ SBE, Ankara. Hepkarşı, D. (2001), 19. Yüzyıl Ortalarında Bayındır Kazasının Sosyal ve Ekonomik Yapısı, YLT EÜ SBE, İzmir. İnan-İslamoğlu, H. (1991), Osmanlı İmparatorluğu nda Devlet ve Köylü, İstanbul. Kankal, A. (1993), Tapu-Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Çankırı Sancağı, DT AÜ SBE, Ankara. İnbaşı, M. (1992), XVI. YY. Başlarında Kayseri, Kayseri. Karabıyık, H. (2005), Temettüat Defterlerine Göre Osmancık Kazası nın Sosyal ve İktisadi Yapısı, YLT GÜ SBE, Ankara Karaca, B. (2002), XV. Ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Isparta. Karagedik, N. (2005), XIX. Yüzyıl Ortalarında Alanya, YLT PÜ SBE, Denizli. Karakaş, M. (1995), Maliye Nezareti Temettüat Defterlerine Göre 1844 Yılında Bolu Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durumu, YLT İÜ SBE, İstanbul. Karaman, A.F. (2006), XIX. YY. Ortalarında Ankara Vilayetine Bağlı Ayaş Kazası nın Sosyal ve İktisadi Durumu, YLT GÜ SBE, Ankara. Karatay, M. (2005), Tahrir Defterlerine Göre Kelkit Kazası nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( ), YLT KTÜ SBE, Trabzon. Karta, N. (1997), 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre Erzurum Kazası, YLT YYÜ SBE, Van. Kaya, R. (1999), XVI. Asırda Koyulhisar Kazası nın Sosyo-Ekonomik Yapısı, YLT AÜ SBE, Erzurum. Korkmaz, Ş. (2003), Çorum un İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısı, DT GÜ SBE, Ankara. Kurt, Y. (1992), XVI. Yüzyıl Adana Tarihi, DT HÜ SBE, Ankara. Kuzucu, K. (1996), XIX. Yüzyıl Ortalarında İlbeyli Kazasının Sosyal ve PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 361

16 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 362 İktisadi Durumu, YLT, AÜ SBE, Erzurum. Küpeli, Ö. (2000), Tahrir Defterlerine Göre XV-XVI. Yüzyıllarda Homa Kazası, YLT AKÜ SBE, Afyon. Kütükoğlu,M.S.(2002), XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisâdi Yapısı, İstanbul. Mete, Z. (2004), XV. ve XVI. Yüzyıllarda Muğla ve Yöresi, DT İÜ SBE, İstanbul. Miroğlu, İ. (1990), Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası, Ankara. Muşmal, H. (2005), XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Beyşehir ve Çevresinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, ( ), DT SÜ SBE, Konya. Öğüt, T. (2008), XVIII. Ve XIX. Yüzyılda Birecik Sancağında İktisadi ve Sosyal Yapı, DT İÜ SBE, İstanbul. Öz, D. (2005), 19. Yüzyıl Ortalarında Menemen Kazası nın Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, YLT EÜ SBE, İzmir. Öz, M. (1999), XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara. Özçelik, S. (2005), XIX. Yüzyılda Honaz Kazasında Sosyal Ve Ekonomik Hayat, Isparta. Özçelik, S. (2005), XIX.Yüzyıl Ortalarında Acıpayam Ve Çevresi, Isparta. Özdeğer, H. (1982), XVI. Yüzyıl Tahrir Defterlerine Göre Antep in Sosyal ve Ekonomik Durumu, Türk Dünyası Araştırmaları, 16, İstanbul, Özdeğer, M. (2001), Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına göre Uşak Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul. Özdemir, A. (2005), Numaralı Temettuat Defterine Göre Keçiborlu Kazası nın Sosyal ve Ekonomik Durumu ( ), YLT SDÜ SBE, Isparta. Özger, Y, (2001), Temettuat Defterlerine Göre Bayburt ve Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, YLT AÜ SBE, Erzurum. Öztürk, M, ( ) XIX. Yüzyılda Harput ta Fiyatlar, Belleten, C.53, Ankara. Solak, İ. (1996), Kanuni Döneminde Elbistan Kazası, YLT SÜ SBE, Konya. Solak, İ. (2004), XVI. Asırda Maraş Kazası ( ), Ankara. Solak, İ. (2007), XVI. Yüzyılda Zamantu Kazâsı nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Konya. Songun, G. (2006), Numaralı Temettuat Defterine Göre Atabey Kazası nın Sosyal ve Ekonomik Durumu ( ), YLT SDÜ SBE, Isparta. Soylu, A. (2005), 1256 ve 1260 Tarihli Temettuat Defterlerine Göre Çay Merkez Kazası nın Sosyal ve İktisadi Yapısı, YLT GÜ SBE, Ankara. Şenel, Ş (2002), XIX. Yüzyıl Ortalarında Ankara Eyalet Merkezinin Sosyal ve İktisadi Durumu, DT GÜ SBE, Ankara. Taş, K.Z. (1993), Tapu Tahrir Defterlerine Göre 16. Yüzyılda Bolu Sancağı, DT AÜ SBE, Ankara. Taştemir, M. (1999), XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kâhta) Sosyal ve İktisadî Tarihi, Ankara. Telci, C. (1999), XV-XVI. Yüzyıllarda Ayasuluğ Kazası, DT EÜ SBE, İzmir. Tuna, İ. (2004), Temettuat Defterlerine Göre Kartal ın Sosyo-Ekonomik Yapısı (1844), YLT MÜ SBE, İstanbul. Turan, A. N. (1993), XVI. Asırda Ruha (Urfa) Sancağı, DT AÜ SBE, Ankara. Turan, N. (2003), XIX. Yüzyılda Denizli Merkez Kazası nın Sosyo-Ekonomik Durumu, YLT PÜ SBE, Denizli. Turan, Ş. (1964) 1560 Tarihinde Anadolu da Yiyecek Maddeleri Fiyatlarını Gösteren Bir İran Elçilik Heyeti Masraf Defteri, AÜDTCFD,

17 C.22, S.3-4, Ankara. Tuş, M. (2007), XIX. Yüzyılın ve Anadolu nun Ortasında Akşehir, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17, Bişkek, Ünal, M. A. (1989), XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ), Ankara. Ünal, M. A. (1999), XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara. Ünal, M. (1999), The Socio Economic Structure Of Safranbolu According To The Temettuat Documents (1844), MT FU ISS, İstanbul. Yalçın, A. (2001), Temettuat Defterlerine Göre Silifke, YLT MÜ SBE, Mersin. Yasak, N. (1996), XIX. YY. Ortalarında Nif Kazasının Toplumsal ve Ekonomik Durumu, YLT EÜ SBE, İzmir. Yediyıldız, B. (1985), Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara. Yeşil, T. (2006), 9930 Numaralı Temettuat Defterine Göre Eğirdir in Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, YLT SDÜ SBE, Isparta. Yıldız, Ö. (2000), 19. Yüzyıl Ortalarında Beydağ (Bayrambolu) Kazasının Sosyal ve Ekonomik Yapısı, YLT EÜ SBE, İzmir. Yılmaz, A (1996), XVI. Yüzyılda Birecik Sancağı, DT İÜ SBE, İstanbul. Yinanç, R.-Elibüyük, M (1983), Kanunî Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Ankara. Yörük, D. (2005), XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı, Konya. Yörük, D. (2009), XVI. Yüzyılda Ereğli Kazası, Konya. PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 363

18 TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 364