Gülten ALTIN*, Selçuk KIRLI** ÖZET. pecya SUMMARY

Transkript

1 Alkol Bağımlılığında Lateralite Defektinin Kognitif Y ıkım İle ilişkisi Gülten ALTIN*, Selçuk KIRLI** ÖZET Bu çal ışmada alkol bağıml ılarında hemisferik lateralizasyonun özellikleri ara ştırdm ıştır. Bu amaçla DSM-III-R kriterlerine göre alkol ba ğıml ıs ı tanısı almış 47 erkek hasta, 25 sağlıkl ı kontrolle karşılaştırdmıştır. Alkol ba ğıml ıs ı grup kısa kognitif muayene de ğerlerine göre iki gruba ayrılızu ştır. Hemisferik lateralizasyonu araştırmak için alkol bağıml ıs ı ve kontrol gruplarına el, ayak, göz ve kulak tercihini belirlemek için lateralite testleri uygulanmıştır. Alkol ba ğıml ıları ile kontrol grubu karşılaştırıldığında el ve kulak de ğerleri açıs ından non-dominant hemisfer tercihine kay ıştı farkl ılık bulunmu ş, ayak ve göz de ğerleri arasında fark bulunmasına rağmen bu fark istatistiksel olarak bulunmam ıştır. Kognitif duruma göre ikiye ayr ılan alkol bağıml ıs ı gruplar kendi aralarında kıyaslandığında el, ayak, göz ve kulak de ğerleri arasında fark bulunmasına rağmen, non-dominant hemisfer tercihine kay ışta bu fark istatistiksel olarak bulunmam ıştır Anahtar Kelimeler: Alkol ba ğıml ılığı, kognisyon, lateralizasyon Düşünen Adam, 1993, 6(1-2): SUMMARY In this study, we examined hemispheric lateralization characteristics in Alcoholics. For this reason we compared 47 male alcoholics who diagnosed with DSM-III-R criteria with 25 male healthy controls. Alcoholic group divided into two subgroups depends on KKM. In controls and alcoholic groups we examined hemispheric lateralization with dillerent hand, lower extremity, eye and ear preference tests. We found a signllicant shift to nondominant hemisphere in hand and ear preference in Alcoholic group in comperation with healty controls but not in eye and lower emtremity preference. When we compared lower performance alcoholic group with higher performance alcoholic group, we found a shift to nondominant hemisphere with hand, lower extremity, eye and ear preference in lower kognitif performans group but it is not significant. Keywords: Alcohol dependance, Kognition, lateralization. Düşünen Adam, 1993, 6(1-2): GİRİŞ : Birçok Psikiyatrik tabloda geni ş olarak ara ştırılmış olan hemisferik spesiyalizasyonun Alkolizm ile olan ilişkisini ilk olarak Bakan (1973) ara ştırmıştır. Bakan kronik alkoliklerle normalleri sa ğ el, sol el kullanımı aç ısından kıyaslamış ve alkoliklerin normallere nazaran sol ellerini daha fazla kulland ıklarını rapor etmi ş ve bu beyin patalojisinin alkolizmin pre- kürsörü olduğunu ileri sürmü ştür. Nasrallah (1983) alkolizmde sensori-motor lateralite değişmesinin s ıklığını ölçmek için alkolik erkeklerde el, ayak, ve göz dominans ını araştırmıştır. Bulgular "ambidekstrozite"nin artmas ı ve sol göz tercihinin artmas ı ile karakterize olarak alkolizmde sol hemisfer dominans ınm hasara uğradığına işaret etmi ştir. Duyusal ve motor lateralizas- Bakırköy Ruh ve Sinir Hastahldan Hastanesi AMATEM Birimi ** Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi I. Psikiyatri Birimi 39

2 Alkol Ba ğımül ıg'ında Lateralite Defektinin Alan, Kirli yonda soldan sağa değişme, etanolün serebral etkisi veya eninde sonunda alkolik olan erkeklerde daha önceden bulunan bir yap ısal özelliğin her ikisinede yorumlanabilir demi ştir. Kirli (1985) akut alkol kullamm ımn normal insanlarda hemisferik spesiyalizasyona etkisinin HDT, dinamometre de ğerleri, EEG, işitsel ve görsel uyaran testleri kullanarak ara ştırmış ve alkolün akut etkisi ile serebral dominansta dominant hemisferden nondominant hemisfer yönüne reversibl bir kay ışın olabileceği sonucuna varm ıştır. Kirli (1986) kronik alkolik erkeklerde hemisferik spesiyalizasyon özelliklerini ara ştırmış ve alkolik grubun kontrol grubuna göre daha fazla sol el, sol ayak ve sol göz tercihi gösterdi ği ve "ambidekstrozitenin" belirgin şekilde arttığını vurgulamıştır. Kirli (1987) alkolizm için yüksek risk ta şıyan alkol bağımlısı hastaların birinci derecede akrabalarmda alkol bağımlılarına benzer ve şizofreni ve şizofrenlerin birinci derecede akrabalar ından özellikle el dominansı alanında farklı, alkol kullammmdan etkilenen fakat tamam ıyla alkolün etkisine ba ğlanamayan bir motor-duyusal lateralizasyon sapmas ı olduğunu belirtmi şve bu lateralizasyon defektinin alkolizmin preldirsödi olabilecek faktörlerden birisi oldu ğunu ileri sürmü ştür. Bizim bu çalışmadaki amac ımız alkolizmin prekürsörü olabilecek faktörlerden birisi oldu ğu ileri sürülen lateralizasyon defektinin, alkol ba ğımlilarında ortaya ç ıkmas ı muhtemel olan kognitif y ıkım ile oluşup oluşmadığının veya değişikliğe uğrayıp uğramadığmm ortaya konulmas ıdır. MATERYAL VE METOD: Çahşmamıza Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıktan Hastanesi AMATEM (Alkol ve madde ba ğımlıları Araştırma ve Tedavi Merkezinde) de yatarak tedavi gören ve DSM-III-R kriterlerine göre alkol ba ğımlısı tanısı almış 47 yaka almmıştır. Hastalar ın seçimi yap ılırken; -Hastalarda yoksunluk bulgusu olmamas ı için en az 15 gündür alkol alm ıyor olması, - Şizofreni, mizaç bozuldu ğu, hezeyanl ı bozukluk, atipik psikoz gibi başka DSM-III-R birinci eksen tanısı olmamas ı, - Annet'in soru listesindeki primer aktivitelerinde kesin sağ elini kullanıyor olması, - Erkek olmas ı, -Kulak ve göz şikayetlerinin olmamas ı, göz önüne almmıştır. Kontrol grubu olarak DSM-III-R kriterlerine göre psikoaktif madde kullan ım bozukluğu tanısı kriterlerini doldurmayan (nikotin hariç) sa ğlıklı 25 gönüllü erkek seçilmi ştir. Her iki grubada k ısa kognitif muayene, el, ayak, göz ve kulak tercihini belirleyecek a şağıdaki laterali- te testleri uygulanm ıştır. (Nachsson ve arkada şları 1983'te el, ayak ve göz tercihini serebral dominans ile ilişkili bulumşlardır). - El üstünlüğünün belirlenmesi için; Annet'in soru listesi Hand Dominanz Test (10) Dinamometre Testi - Ayak üstünlü ğünün belirlenmesi için; Topa vurma sırasmda seçilen ayak ve sek sek yürüme sıras ında seçilen aya ğın yönünün sağ ya da sol olması (9). - Göz üstünlüğünün belirlenmesi için; Luria metodu Dürbün metodu (6) - Kulak üstünlüğünün belirlenmesi için; Dikotik işitme testleri (5). - Her iki grubun kognitif durumu " K ısa Kognitif Muayene" testi ile tespit edilmi ştir. BULGULAR: Bulgular ve sonuçlar ın değerlendirilmesi Tablo- 1-27'de özetlenmi ştir. Bu çalışmaya al ınan 47 alkol bağımlısı erkek hasta K ısa Kognitif Muayene (KKM) skorlanna göre iki gruba aynlm ıştır. Bunlardan KKM skoru 50'den küçük olan grupta 21 yaka, 50'den büyük olan grupta26 yaka mevcuttur. KKM skorlan 50'den küçük olan vakalann ya şlara arasmdaydı. Yaş ortalamas ı ± 8.37 idi. Alkol kullanım süresi y ıl arasındaydı ve ortalama alkol kullanım süresi ± idi. KKM skorlan 50'den büyük olan vakalann ya şları aras ında idi. Yaş ortalamas ı ± 8.33 idi. Alkol kullanım süresi 6-40 yıl arasmdayd ı ve ortalama alkol kullan ım süresi t 7.75 yıldı. Kontrol grubunun ya şları aras ındaydı ve yaş ortalamalan ± 4.84 idi. EĞİTİM ilkokul Ortaokul Yüksekokul Tablo-1. olan hastaların eğitim durumları n 40

3 Alkol Ba ğıml ılk ında Lateralite Defektinin Alt ın, K ırlı TEST ADI Ortalama Std. Sapma Min KKM HDT Dinamometre Tablo-2. olan hastalarda KKM, HDT ve dinamometre de ğerleri AYAK Sağ Sol Ambidextrosite Tablo-3. olan hastaların ayak n GÖZ Sağ Sol Ambidextrosite Tablo-4. olan hastalar ın göz TEST ADI Ortalama Std. Sapma MM Max Sağ kelime Sol kelime Sağ rakam Sol rakam SAĞ SOL n Tablo-5. olan hastaların kulak 41

4 Alkol Ba ğımhl ıg-ında Lateralite Defektinin Kognitif Y ıkım Ile ilişkisi Alt ın, Kirli EĞİTİM n AYAK n % ilkokul Ortaokul Lise Yüksekokul Sağ Sol Ambidextrosite Tablo-6 olan hastalar ın eğitim durumları TEST ADI Ortalama Std. sapma Min Max KKM HDT Dinamometre Tablo-7. olan hastalarda KKM, HDT ve dinamometre de ğerleri KKM >50 Tablo-8. olan hastalar ın ayak AYAK n % Sağ Sol Ambidextrosite Tablo-9. olan hastalar ın göz TEST ADI Ortalama Std. Sapma Min Max Sağ kelime Sol kelime Sağ rakam Sol rakam SAĞ SOL Tablo-10. olan hastalar ın kulak 42

5 Alkol Ba ğıml ılıguıda Lateralite Defektinin Kognitif Y ıkım Ile ilişkisi Alt ın, K ırtı EĞİTİM n % Lise Yüksekokul Tablo-11 Kontrol grubunun e ğitim durumlar ı TEST ADI Ortalama Std. sapma Min Max KKM HDT Dinamometre Tablo -12. Kontrol grubunun KKM, HDT ve dinamometre AYAK n % Sağ Sol Ambidextrosite Tablo-13. Kontrol grubunun ayak AYAK n % Sağ Sol Ambidextrosite Tablo-14. Kontrol grubunun göz TEST ADI Ortalama Std. Sapma Min Max Sağ kelime Sol kelime Sağ rakam Sol rakam SAĞ SOL Tablo-15. Kontrol grubunun kulak de ğerleri ile TEST ADI t p Anlamhhğı KKM " Çok ileri derecede anlamli HDT anlamsız Dinamometre anlamsız Tablo-16. ile 'nin istatistiksel kar şılaştırma sonuçları 43

6 Alkol Ba ğımhlkf ında Lateralite Defektinin Alt ın, Kirli ile TEST ADI t p Anlamliliğı Sağ kelime İleri derecede anlamh Sol kelime Anlams ız Sağ rakam Anlams ız Sol rakam Anlams ız SAĞ Anlamsız SOL Anlams ız Tablo-17. ile 'nin istatistiksel karşılaştırma sonuçları AYAK SAĞ SOL + AMB İBEKS 13 8 % 61.9 % 38.1 % 26.5 % % 69.2 % 30.8 % 37.7 % 34.8 KONTL RO GRUBU 18 7 % 72.0 % 36.7 % 28.0 % % % % % 68.1 % 31.9 % Tablo-18 Ayak nin istatistiksel kar şılaştırma sonuçlar ı GÖZ SAĞ SOL + AMBİBEKS % 76.2 % 23.8 % 29.2 % 30.8 % % 61.5 % 38.5 % 36.1 % 30.8 % 50.0 KONTROL GRUBU 20 5 % 80.0 % 38.5 % 20.0 % % % 72.2 % 27.8 % Tablo-19 Göz nin istatistiksel kar şılaştırma sonuçlar ı

7 Alkol Bag ıml ılı,g- ında Lateralite Defektinin Alt ın, K ırh ile TEST ADI t p Anlamlihğt KKM HDT İleri derecede Dinamometre İleri derecede Tablo-20. ile kontrol grubunun istatistiksel karşılaştırma sonuçlar ı ile TEST ADI t p Anlamlılığı KKM HDT anlamh Dinamometre anlams ız Tablo-22. ile kontrol grubunun istatistiksel kar şılaştırma sonuçları ALKOL BAĞIMLILIĞI İLE TEST ADI t p Anlamlılığı KKM HDT İleri derecede Dinamometre ile TEST ADI t p Anlamlılığı Sağ kelime İleri derecede Sol kelime İleri derecede Sağ rakam Sol rakam İleri derecede Sağ Toplam Çok ileri derecede Sol Toplam Çok ileri derecede Tablo-21. ile kontrol grubunun istatistiksel karşılaştırma sonuçlan ile TEST ADI t p Anlamlılığı Sağ kelime İleri derecede Sol kelime anlams ız Sağ rakam anlams ız Sol rakam anlams ız Sağ Toplam ileri derecede Sol Toplam ileri derecede Tablo-23. ile kontrol grubunun istatistiksel karşılaştırma sonuçları Tablo-24. Alkol bağımlılığı ile kontrol grubunun istatistiksel karşılaştırma sonuçlar ı 45

8 Alkol Ba ğıml ılıg-ında Lateralite Defektinin Alt ın, K ırtı ALKOL BAĞIMLILIĞI İLE TEST ADI t p Anlamliliğı Sağ kelime Çok ileri derecede Sol kelime anlamh Sağ rakam anlams ız Sol rakam İleri derecede Sağ Toplam Çok ileri derecede Sol Toplam Çok ileri derecede Tablo-25. Alkol bağındılığı ile kontrol grubunun istatistiksel karşılaştırma sonuçlar ı AYAK ALKOL BAĞIMLILARI KONTROL GRUBU SAĞ 31 % 66.0 % % 72.0 % % 68.1 SOL + AMBİBEKS 16 % 34.0 % % 28.0 % % 31.9 Tablo-26 Ayak nin istatistiksel kar şılaştırma sonuçlar ı GÖZ ALKOL BAĞIMLILARI KONTROL GRUBU SAĞ 32 % 68.1 % % % 72.2 SOL + AMB İBEKS 15 % 31.9 % % 20.0 % % 27.8 Tablo-27 Göz nin istatistiksel kar şılaştırma sonuçları 47 % % % % % %

9 Alkol Ba ğımhlig ında Lateralite Defektinin Altan, Kuk TARTIŞMA: Sonuç olarak bulgular ımıza bakıldığında, konrol grubu ile alkol ba ğımlısı grup kıyaslandığında el tercihi açısından gerek el kuvvetini ölçen dinamometre gerekse el becerisini ölçen HDT de ğerleri aç ıs ından non-dominant hemisfer tercihine kay ışta farklılık bulunduğu ortaya ç ıkmıştır. Bu bulgu geçmiş literatür bulgular ı ile uyum içindedir (1,2,3,4,8). Benzer şekilde dikotik stimulasyon testi ile değerlendirilen kulak avantaj ında istatistiksel - l ık düzeyine ulaşan non-dominant hemisfer tercihine kayış yönünde bulgu elde edilmi ştir. Önceki çalışmalarda alkol bağımlısı hastalarm dikotik stimulasyon tetkiki bulunmadığından bu bulgumuzu literatür ile kıyaslama imkanımız olmamıştır. Ancak motor lateralizasyonu ifade eden el tercihi bulgusu ile duyusal lateralizasyonu ifade eden kulak tercihi bulgusunun tutarl ılığı orijinal ve bir bulgu olarak dikkatimizi çekmi ştir. El tercihi ve kulak tercihindeki bu nondominant hemisfer tercihine kay ış kısa kognitif muayene skoru 50'den küçük olan grup ve k ısa kognitif muayene skoru 50'den büyük grup k ıyaslandığında, kısa kognitif muayene skoru 50'den büyük olanlarda kulak tercihi ve HDT aç ısından benzer bulgular elde edilmi ştir. KKM skoru 50'den küçük olan grup kontrollerle kıyaslandığında gerek el tercihi ve gerekse kulak tercihi aç ısından non-dominant hemisfer tercihine kay ışta istatistiksel olarak l ık dikkati çekmi ştir. istatistiksel lık düzeyi KKM skoru 50'den küçük olanlarda daha belirgindir. Hen ne kadar yukar ıda sözü edilen bulgular aç ı- s ından, KKM skoru 50'den küçük olan grup non-dominant hemisfere daha kayış gösteriyor olmakla birlikte, KKM'si 50'den küçük ve büyük olan gruplar kendi aralar ında kıyaslandığmda, bu farkl ılığın istatistiksel lık düzeyine ula şan bir farkl ı- lık olmadığı görülmü ştür. Asl ında her iki grup aras ında istatistiksel olarak düzeyde bir farkl ılık olmasada bir fark ın gözlenmi ş olması yaka say ıs ı artt ırıldığı takdirde bu bulgunun lık düzeyine ulaşabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Yine motor lateralizasyona dahil olan ayak ve duyusal lateralizasyona dahil olan göz tercihleri aç ı- s ından yap ılan tüm kıyaslamalar istatistiksel aç ıdan bir farkl ılığa işaret etmemi ştir. Göz tercihini tesbit etmekte kullan ılan Luria yönteminin teknik aç ıdan anlaşılmas ı zor bir yöntem olmas ı, özellikle kognitif seviyesi dü şük olan vakalarda anla şılmas ın ı güçle ştirmi ş olabilir. Bu sonuçlar ın sağlıkl ılığı açısından bir handikapt ır. Ayak de ğerleri göz önüne al ındığında kontrol grubunda sağ ayak tercihinin %72, sol ayak ve ambidekstrozite tercihinin %28 oldu ğu gözlenmi ştir. KKM skorlan 50'den büyük olan grupta sa ğ ayak tercihi %69.2, sol ayak ve ambidektrozite tercihinin %30.8 olduğu gözlenmiştir. KKM skoru 50'den küçük olan grupta ise sa ğ ayak tercihi %61.9,sol ayak ve ambidekstrozite tercihinin %38.1 oldu ğu gözlenmiştir. Görüldüğü gibi istatistik lık düzeyine ulaşmamalda birlikte, kısmen el ve kulak tercihindeki bulgulara benzer bulgular elde edilmi ştir. Bu da yaka say ıs ı artt ırıldığı takdirde muhtemelen bulgular elde eden edilebilece ğini düşündürmüştür. Benzen yorum göz tercihi içinde yap ılabilir. Yalnız bu yorum özellikle kontrol grubu ile KKM skoru 50'den büyük olan grup aras ında yap ılan kıyaslamada geçerlidir. Her ne kadar ayak ve göz tercihi aç ıs ından bulduğumuz sonuçlar geçmi ş literatür bulgular! ile uyu ş- muyor görünüyorsa da (3,8), bu uyu şmazlığın yaka sayısının yeterli olmamas ından kaynaklandığı düşünülebilir, Sonuç olarak biz, bu çal ışma grubunda motor ve duyusal lateralite aç ısından, özellikle el ve kulak tercihinde belirgin olmak üzere alkol ba ğıml ıları ile kontrol grubu k ıyaslandığında literatür bulgular ı ile geniş ölçüde uyu şan bulgalar elde ettik. Kognitif y ıkımın, alkol bağımhlarında hemisferik lateralizasyon şiftine etkisi aç ısından farkl ılık gözlemedik. Bu bulgu alkol bağımhlannda bulunan ve diğer psikiyatrik rahats ızlıklardagözlenmediği iddia edilen (4) lateralizasyon özelli ğinin alkol bağımlılarında geli şen kognitif y ıkımla ortaya ç ıkmadığı ve değişmediği yönündedir. Ancak bu bulgunun yine de daha geni ş gruplarda ara ştırılmasının gereği göz önüne al ınarak ihtiyatla kar şılanmas ında yarar vardır. KAYNAKLAR 1- Bakan,P.; Left-handedness and Alcoholism. Perceptual Motor Skills. 1973, 36: K ırl ı,s.; insanda Alkolün Akut Uygulanmas ının Serebral Lateralizasyona Etkisi. Uzmanl ık tezi, Bursa, K ırlı,s., Kirli S., Kavakl ı, N., Şenol,G.: Alkolik Erkeklerde Hemisferik Spesiyalizasyon Ara ştırmas ı. XXII.Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi.s:76-82, Kirli, S., Kırlı,S.; Alkolizm için yüksek Risk Taşıyan Erkeklerde Hemisferik Spesiyalizasyon Ara ştırmas ı. XXIII.Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi.s: , Kimura,D.; The Asymmetry of the Human Brain. Progressif Psychobiology. Readings from Scientific American W.H. Freeman and Company, San Fransisco, Luria,A.R.; Die Hoheren Kortikalen Fonktionen Des Nenchen Und İhre Störungen Bei Ötlichen Hirnschadiguhgen. VEA Dr.Verl.F.Wissensch, Berlin, Nachsson,I., Denno,D.,Aurand,S.;Lateral preferences of Hand, Eye and Foot: Relation to Cerebral Dominance. İnternıNeuroscience. 1983,18: Nasrallah, H.A., Keelor,K.,Mc Calley-Whitters,M.; Laterality Shift in Alcoholic Males. Biol. Psychiat.1983,18: Natale,M.,Gur,R.E.,Gur,R.C;hemispheric Asymmetries in Processing Emotional Expressions Neuropsychologia : Steingruber,H.J.,Lienert,G.A; Hand Dominanz Test. Verlag Für Psychologie. Göttingen,