pecya ÖSS'ye Girecek Olan Lise Ö ğrencilerirıde Uyku Problemleri ve Kayg ı Düzeyleriyle ili şkisi

Transkript

1 ÖSS'ye Girecek Olan Lise Ö ğrencilerirıde Uyku Problemleri ve Kayg ı Düzeyleriyle ili şkisi Mehmet Y. AĞARGÜN*, Hayrettin KARA*, Hasan BILGIN**, Fevzi KINCIR** ÖZET ÖSS'ye girecek olan lise ö ğrencilerinde sınav stresine bağlı olarak ortaya çıkan uyku şikayetlerinin s ıkl ığım ve uyku düzensizlikleri ile kayg ı düzeyleri arasındaki ilişkiyi araştırmak amac ıyla 188 birey, bir uyku şikayetleri formu ve Durumluluk ve Sürekli Kayg ı Envanteri kullan ılarak değerlendirildi. Bireyler arasında, yüksek bir insomni semptom yüzdesi bulduk. Ayn ı zamanda, insomnisi olan bireylerde olmayanlara göre daha yüksek Durumluluk ve Sürekli Kayg ı Envanteri skorları tespit ettik. Bu bulgular, literatür ışığında tartışılm ıştır. Anahtar kelimeler: Stres, anksiyete, uyku, insomni, s ınav Düşünen Adam; 1995, 8 (3): SUMMARY To examine the prevalence of sleep complaints due to the ÖSS stress and the association between sleep disturbances and anxiety levels in high school students, we evaluated 188 subjects. This wa ş done by using a sleep complaint questionnaire and State-Trait Anxiety Scale. We found a high percentage of insomnia symptoms among subjects. We also found that the scores of State-Trait Anxiety lnventory in the subjects with insomnia were higher than those without. These fndings are discussed with relevant literature. Key words: Stress, anxiety, sleep, insomnia, examination GIRIŞ 1984 y ıl ında oluşturulan bir konsensus, insomnileri; geçici, kısa dönem ve uzun dönem olmak üzere üç tipte ele alm ıştır (16). Bu taksonomiye göre; geçici insomniler birkaç gün; k ısa dönem insomniler 1-3 hafta ve uzun dönem insomniler 3 haftadan daha uzun bir süreyi kapsar. Bu yakla şım tarz ı Uyku Bozukluklar ı Merkezleri Birli ği (ASDC) taksonomisinden bir dereceye kadar farkl ıdır. ASDC, sürenin 3 haftadan daha uzun ya da daha k ısa olmas ına göre insomnileri geçici ve kal ıc ı olmak üzere iki kategoride ele al ır (2). DSM IV'de ise insomniler aras ında bu tür bir zamansal ayr ımdan bahsedilmez. DSM IV, primer insomni için 1 ayl ık bir süreyi esas al ır (I). Bununla birlikte, insomnilerin süre itibariyle bu şekilde kategorize edilmesi, insomni nedenlerinin daha aç ık bir şekilde ortaya konulmas ı ve tedavi yaklaşım ı aç ıs ından önemlidir. Epidemiyolojik çal ışmalarda psikolojik stresin uyku bozukluklar ı ile s ık olarak bir arada bulundu ğu gösterilmi ştir (It). Stres geçici ve k ısa dönem insomnilerin en s ık nedenlerinden biridir ( 18). Stresin bu tür insomnilerin geli şiminde de rolü oldu ğu ileri sürülmektedir. Gerçekten DSM IV, primer insomnilerin ortaya ç ıkmas ından önce; psikolojik, sosyal veya t ıbbi bir stresin varolabilece ğini ve stresörlerin * Yüzy ıl Üniversitesi T ıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal ı 35

2 ÖSS'ye Girecek Olan Lise Öğrencilerinde Uyku Problemleri ve Agargün, Kara, Bilgin, Kulcu. Kayg ı Düzeyleriyle ilişkisi insomninin gidi şini etkileyebilece ğini kabul eder. Primer insomnialdarda psikofizyolojik testlerin yüksek uyar ılma durumu (artm ış kas gerilimi ve strese karşı aşırı fizyolojik reaktive) gösterebilece ği ve stresle ilgili psikofizyolojik problemlerin bulunabileceği ileri sürülmektedir. Öte yandan, stresle ilgili olarak ortaya ç ıkan insomnilerin kal ıc ı psikofizyolojik insomni geli şimi için temel olu şturdu ğu belirtilmektedir (2). İnsomniye neden olabilecek stres nedenleri çeşitlidir. Bu nedenler aras ında; sevilen bir ki şinin kaybı, boşanma, doğal afetler, çe şitli travmatik olaylar, cerrahi stres ve s ınav gibi trajik, negatif ya da pozitif deneyimler önde gelenlerdendir (8,15,18,20). Ülkemizde her y ıl tekrarlanan Ö ğrenci Seçme S ınav ı (ÖSS) ve Öğrenci Yerle ştirme S ınav ı (ÖYS), yüzbinlerce lise ö ğrencisi için önemli bir stres kayna ğı olma özelliğindendir. Bu çal ışmada, ÖSS'ye girecek olan lise son s ın ıf öğrencilerinde s ınav stresinin neden olabilece ği insomni semptomlar' ve bu semptomlarla kayg ı düzeyleri aras ındaki ili şki araşt ırılm ıştır. MATERYEL ve METOD Örneklem: Çal ışma örneklemi, Van'da bulunan bir lisenin son s ınıf öğrencileri aras ından seçilen bireyleri kapsamaktad ır. Örneklemin mümkün olduğu kadar homojen bir grubu temsil edebilmesi amac ıyla ayn ı lisenin son s ın ıf öğrencileri de ğerlendirilmi ştir. ÖSS'ye ilk kez girecek olan, fiziksel ve mental olarak sağlıkl ı, herhangi bir psikiyatrik bozukluk öyküsü olmayan ve çal ışmaya gönüllü olarak kat ılmak isteyen 188 birey, tesadüfi örnekleme yoluyla seçilmi ştir. Örneklem 149'u erkek (% 79.3) ve 39'u k ız (% 20.7) ö ğrenciden olu şmaktad ır. Veri toplama araçlar ı A. Durumluluk ve Sürekli Kayg ı Ölçeği (DSKÖ): Spielberger ve ark. taraf ından 1970 y ıl ında geli ştirilen bu ölçek, ki şinin o anda ya şadığı kayg ıy ı (DA) ve ki şilik özelliği olarak ya şadığı kayg ıy ı (SA) ortaya ç ıkarmak amac ıyla kullan ılmaktad ır. Ölçe ğin Türkçeye çevirisi ve güvenirlilik çal ışmas ı Le Compte ve Öner ( 13) tarafından, geçerlilik çal ışmas ı Öner (17) tarafından yap ılm ıştır. B. Uyku Problemleri Ara ştırma Formu (UPAF): Bu form, Pittsburgh Uyku Kalitesi İndeksi (PSQI) esas al ınarak, yazarlar taraf ından geli ştirilmiş bir formdur. PSQI, 1989 y ılında Buysse ve ark. (4) tarafından, klinik çal ışmalarda kullan ılmak üzere geli ştirilmi ş bir indekstir. Uyku kalitesi, uyku latensi, uyku süresi, uyku etkinli ği, uyku bozukluğu, uyku medikasyonu kullan ım ı ve gündüz disfonksiyonu olmak üzere 7 komponent ve 19 kendini de ğerlendirme sorusu içerir. Bu indeks esas al ınarak yazarlar tarafından geli ştirilen form, bireylerin son 1 ay içindeki yatağa yat ış saatleri, uykuya dalmak için harcanan süre, yataktan kalk ış saatleri, uykuya dalma güçlüğü, sabah erken uyanma, gece s ık uyanma, kötü rüyalar görme, gündüz uyuklama, uyku problemi nedeniyle uyku ilac ı alma gibi özellikler ve bu özelliklerin haftal ık s ıklığı ile ilgili 15 soruyu içermektedir. Formda ayr ıca, bireylerin söz konusu uyku problemlerinin s ınav stresi ile ne düzeyde ili ş- kili olduğunu belirtmeleri ve uyku kalitelerini subjektif olarak "çok iyi 1, oldukça iyi 2, oldukça kötü 3 ve çok kötü 4" şeklinde derecelendirmeleri istenmi ştir. Verilerin toplanmas ı : DSKÖ ve UPAF, ö ğrencilere ÖSS'ye girecekleri günden 3 gün önce ayn ı lisenin konferans salonunda toplu olarak ve ayn ı anda uygulanm ıştır. Bireylerden cinsiyetleri ve ya şları dışında kimlikleriyle ilgili bilgi vermeyecekleri belirtilmiştir. Verilerin analizi: Çal ışmada elde edilen bulgular ın değerlendirmesi ve sonuçlar ın yorumlanmas ı SPSS for Windows v5.01 program ı kullan ılarak yap ılmıştır. BULGULAR Çal ışmaya kat ılan bireylerin yaş ortalamas ı 17.47± 1.23 (yaş s ınırlar ı 15-21)'tür. Tablo 1'de görüldü ğü gibi bireylerin 84'ü (% 44.7) s ınav stresi nedeniyle hemen hergün uykuya dalma güçlü ğü (en az ından 30 dakika süreyle); 74'ü (% 39.4) hemen hergün gece s ık uyanma ve tekrar uykuya dalma güçlü ğü; 75'i (% 39.9) sabah erken ya da yorgun uyanma tarif ettiler. Toplam olarak 97 birey (% 51.6) s ınav stresi nedeniyle hemen hergün uykuya dalma güçlü ğü, hemen hergün gece s ık uyanma ve tekrar uykuya dalma güçlüğü ve sabah erken ya da yorgun uyanma 36

3 ÖSS'ye Girecek Olan Lise Öğrencilerinde Uyku Problemleri ve Agargün, Kara, Bilgin, Kulcu - Kayg ı Düzeyleriyle Ilişkisi Tablo 1. ögrencilerde tesbit edilen uyku problemleri ve uyku kalitesi Uyku problemi Uykuya daima güçlüğü Gece s ık uyanma Sabah erken uyanma Gündüz uyuklama Kötü rüyalar görme Uyku ilac ı alma Uyku kalitesi çok iyi oldukça iyi oldukça kötü çok kötü Tablo 2. insomni semptomlar' olan ( İ. olan) ve olmayan ( İ. olmayan) bireylerin DSAO ve uyku kalitesi (UK) skorlar ı İ. olan (no=97) No İ. olmayan (no=97) Analiz DA 30.37± ±7.44 t=9.27, p<0.05 SA 30.8± ±6.43 t=8.87, p<0.05 UK 2.51±0.9I 1.59±0.63 t=7.99, p<0.05 şikayetlerinden en az birisine sahip olduklar ını belirttiler. 10 birey (% 5.3) hemen hergün gündüz uyukladığını ya da herhangi bir aktivite s ıras ında uyku bast ığın ı, 39 birey (% 20.7) hemen hergün kötü rüyalar gördü ğünü ifade etti. 18 birey (% 9.6) mevcut uykusuzluk şikayeti nedeniyle haftada bir ya da iki kez uyku ilac ı aldığını (reçeteli veya reçetesiz) bildirdi. Bireylerin 61'i (% 32.4) uyku kalitesini "çok iyi", 65'i "oldukça iyi", 51'i (% 27.1) "oldukça kötü" ve 111 (% 5.9) "çok kötü" olarak nitelendirdi. S ınav stresinin neden oldu ğu anksiyetenin insomni ile ilişkisini irdelemek amac ıyla, s ınav stresi nedeniyle hergün uykuya daima güçlü ğü, hemen hergün gece s ık uyanma ve tekrar uykuya dalma güçlüğü ve sabah erken ya da yorgun uyanma şikayetlerinden en az birisine sahip oldu ğunu bildiren 97 birey (bu bireylerden olu şan grup, s ınav stresine bağlı olarak ortaya ç ıkan insomni şikayeti olan bireylerin olu şturduğu grubun prototipini temsil etmekte ve s ınav stresine ba ğlı olarak ortaya ç ıkan uyku problemi olan tüm bireyleri kapsamaktad ır) diğer bireylerde DA ve SA skorlar ı aç ısından kar- şılaştınlmıştır. Tablo 2'de görüldüğü gibi insomnisi olan bireyler, di ğer bireylere göre anlaml ı derecede daha yüksek DA (t=9.27, p<0.05) ve SA (t=8.87, ji<0.05) skorlarma sahiplerdi. İki grup aras ında uyku kalitesi skorlar ı aç ıs ından varolan fark da anlaml ıydı (t=7.99, p<0.05). TARTİŞMA Bu çal ışmada, ÖSS'ye girecek olan lise son s ınıf öğrencilerinde s ınav stresine ba ğlı olarak ortaya ç ıkan uyku problemleri subjektf olarak ara ştırılmıştır. Bireylerin yandan fazlas ı s ınav stresine ba ğl ı olarak, son bir ay içinde uykuya daima güçlü ğü, gece s ık uyanma ve tekrar uykuya daima güçlü ğü veya.sabah erken ya da yorgun uyanma şikayetlerinin oldu ğunu bildirmi şlerdir. Bireylerin be şde biri s ıklıkla kötü rüyalar gördüklerini belirtmi şlerdir. Bu bireylerin de bir k ısmında bir parasomni de bulunuyor olabilir. Li şe ve yüksek okul ö ğrencilerinde s ıklıkla belirgin insomni ve parasomni şikayetleri oldu ğu belirtilmektedir. Leyine ve ark. ( 14) sağlıklı genç bireyleri normal, sa ğ- l ıklı yaşlı bireylerle kar şılaştırdıkları bir çal ışmada, özellikle yüksek okul ö ğrencilerinde uyku latenslerinin daha k ısa olduğu sonucuna varm ışlardır. Bu bulgu, büyük ölçüde bu grup bireylerde s ınav stresi ve akademik performans ile ilgilidir. Koulack ve Nesca ( 12), yüksek okul öğrencilerini çal ışma stilleriyle ilgili olarak Tip A ve Tip B şeklinde gruplandırmışlar ve Tip A öğrencilerinin Tip B ö ğrencilerine göre daha yüksek uykuya dalma güçlü ğü oran ına, daha fazla rüya anksiyetesi bozuklu ğuna ve daha kısa uyku süresine sahip olduklar ın ı göstermi şlerdir. Hayer ve Hicks'de (9) Coren İnsomni Skalası kullanarak yapt ıkları bir çalışmada, Tip A öğrencilerinin Tip B öğrencilerine göre daha yüksek oranda uyku problemleri ya şad ıklarını bildirrnişlerdir. Nagata ve ark. (15), üniversite giri ş s ınav ına bağlı olarak ortaya ç ıkabilecek mental stresin derecesini tesbit etmek amac ıyla lise ve üniversite öğrencileri aras ında yaptıkları karşılaştırmal ı bir çalışmada, üniversite ö ğ- rencilerinde daha ziyade somatik semptomlar ın ön planda oldu ğunu, buna karşılık; üniversite giri ş s ı- nav ına girecek lise öğrencileri aras ında depresyon, 37

4 ÖSS'ye Girecek Olan Lise Ö ğrencilerinde Uyku Problemleri ve Kaygı Düzeyleriyle ilişkisi Ağargün, Kara, Bilgin,!Cincir anksiyete ve insomni semptomlar ının daha ön planda olduğunu göstermi şlerdir. Çal ışmam ızda, belirgin insomni şikayeti olan bireylerin hem DA hem de SA skorlar ın ın diğer bireylerden belirgin olarak yüksek oldu ğu tesbit edilmiştir. Asl ında bu bulgu, DSAÖ ve UPAF ile elde edilen bulgular!'" birbirini destekledi ğini ve örtüştüğünü göstermektedir. Ba şka bir ifade ile, insomni semptomlar ının hem s ınav stresine bağlı olabileceği doğrudan s ınanm ış hem de DSAÖ arac ılığıyla anksiyete skorlar ı ile insomni semptomlarının varlığı aras ında bir ili şki olduğu gösterilmi ştir. İnsomni semptomlar ı olan bireylerin SA skorlannın da yüksek olu şunun anlaml ı çok aç ık olmamakla birlikte, bu bireylerin ki şilik özelliği olarak yaşad ığı kayg ıların ın yüksek oldu ğu ve insomniye daha yatkın olduklar ı ç ıkarsamas ını yapmak daha sağlıklı gibi gözükmektedir. Schindler ve ark. (19), stres düzeyinin ve yetersiz ba şa ç ıkma yeteneklerinin de ğişik yaşam olaylar ına bağlı olarak uyku bozukluğu geli şimine zemin haz ırladığını göstermişlerdir. Örneklemimizde bireylerin yar ıs ından fazlas ında s ınav stresine ba ğl ı olarak ortaya ç ıkan insomni semptomları tesbit edilmi ş olmas ına karşılık, ancak üçte biri uyku kalitelerini subjektif olarak "oldukça kötü" ve "çok kötü" olarak derecelendirmi şlerdir. Bu durum ilk bakışta bir çeli şki teşkil ediyor gibi gözükmektedir. Bu iki nedenden kaynaklanabilir. Birinci neden olarak de ğerlendirmenin subjektif olmas ı gösterilebilir. İkinci olarak bu durum, insomniak bireylerde self-report de ğerlendirmelerle klinik ve polisomnografik olarak yap ılan de ğerlendirmeler aras ında kimi zaman çeli şkiler bulunabileceği bulgusuyla aç ıklanabilir (5). Öte yandan, iki grup bireyin uyku kalitesi skorlar ı aras ında anlaml ı bir fark bulunmuş olmas ı söz konusu çeli şkiyi bir dereceye kadar azaltmaktad ır. Yarışma stresine bağl ı uyku problemleri yaln ızca öğrenciler aras ında değil, ayn ı zamanda yarışma olgusunun bulunduğu her türlü durumda ortaya ç ı- kabilmektedir. Örne ğin, atletlerle ilgili olarak yap ılan ara şt ırmalarda yar ışma öncesi stresin insomniye neden oldu ğu ve bu durumun psikomotor performans ı önemli derecede etkiledi ği gösterilmi ştir (7). Örneklemi olu şturan bireylerin % 10'u uykusuzluk nedeniyle, reçeteli veya reçetesiz, bir uyku ilac ı aldıklann ı belirtmişlerdir. İnsomnisi olan bireyler aras ında uygunsuz psikotropik ilaç kullan ım ı sık olmakla birlikte ( 1), özellikle öğrenciler aras ında s ınav öncesi psikotropik ilaç kullan ımı oran ının yüksek olduğu ve s ıkl ıkla uygunsuz bir kullan ım ının söz konusu olduğu bilinmektedir (6). Kuşkusuz, örneklemimizde bireyleri bu tür bir e ğilime iten nedenlerin ba şında mevcut insomninin giderilmesi çabas ı gelmektedir. Ba şka bir deyi şle, insomninin neden olacağı mizaç ve motivasyonda kötüle şme, dikkat, enerji ve konsantrasyonda azalma gibi olumsuz etkiler giderilmeye çal ışılmaktad ır. Gerçekten bireylerin önemli bir k ısm ı, s ınav stresine ba ğlı uykusuzlukların s ınavdaki performanslann ı azaltacağı endi şelerini dile getirmi şlerdir. S ınav stresine bağlı olarak ortaya ç ıkan kayg ı, insomni ile birlikte, s ınav performans ını önemli ölçüde etkileyebilir (3". Konunun bu yönüyle de ele al ınmas ı, bu grup öğrencilerin sınavlanyla ilgili yaklaşımım ızda baz ı önemli ipuçları doğuracakt ır. Uyku problemlerinin s ınavdan sonraki dönemde kal ıcı olup olmaması ve s ınav sonras ı kayg ı düzeyindeki değişiklikle ilişkisinin gösterilmesi konuyu daha detayl ı boyutlarıyla tart ışabilmemize imkan sa ğ- layacakt ır. KAYNAKLAR 1. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, fourth edition. s.557, Association of Sleep Disorders Centers: Diagnostic classification of sleep and arousal disorders. Sleep 2:1-137, Blankstein KR, Flett GL: Watson MS: Coping and academie problem-solving ability in test anxiety. J Clin Psychol 48:37-46, Buysse DJ, Reynolds CF, Monk TH, et al: The Pittsburgh Sleep Quality Index: A new lnstrument for Psychiatric Practice and Research. Psyc Res 28: , Edinger J, Fins Al: Distrubition and clinical significans of sleep time misperceptions among insomniacs. Sleep 18: , Flisher AJ: Pre-examination psychotropic drug use by Sth-year medical students at the University of Cape Town. S Afr Med J 18: , Gremion G, Sutter WC, Rostan A, ForsterA: Physical performance and sedation: Comparative study of the effects of a benzodiazepine (temazepam) and of a non-benzodiazepine hypnotic (zolpidem). Schwez Z Spormed 40: , Hallberg H, Mattsson B: Life after divorce: A study of newly divorced middle-aged men in Sweden Fam Pract 6:9-15, Hayer CA, Hicks RA: Type A-B scores and insomnia among college students: A replication and extension of earlier studies. Percept Mot Skills 77: , Hendren RL: Predicting success and failure of medical students at risk for dismissal. J Med Educ 63: , Hochtrasser B: Epidemiology of sleep disorders. Ther Umsch 50: ,

5 ÖSS ye Girecek Olan Lise Öğrencilerinde Uyku Problemleri ve Ağargün, Kara, Bilgin, Kinci, - Kayg ı Düzeyleri* ilişkisi 12. Koulack D, Nesca M: Sleep parameters of type A and B scoring college students. Percept Mot Skills 74:723-26, Le Compte WA, Öner N: Development of the Turkish edition of "State-Trait Anxiety lnventory, cross-cultural Anxiety" de Spielberger CD, Guerrero RD (ed). Washington DC, Hemisphere Publ Co s.5i-56, Levine B, Roehrs T, Zorick F, Roth T: Daytime sleepiness in young adults. Sleep 11:39-46, Nagata K, Okubo H, Moji K, Takemoto T: Difference of the 28-item general health questionnaire scores between Japanase high school and university students. Jpn J Psyc Neurol 47: , National Institute of Mental Health, Concensus Development Conference: Drugs and lnsomnia. JAMA 251: , Öner N: Durumluluk-sürekli kayg ı envanterinin Türk toplumunda geçerlili ği. Doçerıtlik tezi, Hacettepe Üniv, Ankara, Roehrs TA, Zorick F, Roth T: Transient insomnias and insomnias associated with circadian rhythm disorders. In: Principles and Practices of Sleep Medicine. Kryger MH, Roth T, Dement WC (eds) , Schindler L. Hohenberger SE, Pauli P: Correlates of disordered sleep: A replication study. Z Klin Psychopathol Psychother 36: , Yasum F, Okada T: Sleep disturbances complicated by surgical stress: A questionnaire survey of 50 patients. Masui 38: Sayın Meslekda şımız; Bilindiği gibi 1-4 Ekim 1997'de yap ılacak olan 33. Ulusal Psikiyatri Kongresi'nin organizasyonu 1995 Kongresi genel kurulu taraf ından hastanemize verilmi ştir. Bundan dolayı siz kongre üyelerine te şekkür ediyoruz. Kongrenin Türk psikiyatrisine ışık tutabilmesi için kongrede tart ışılmas ını istedi ğiniz konuların ve kat ılmasını önereceğiniz konuşmac ıların isimlerini en geç tarihine kadar a şağıdaki adrese bildirmenizi rica ederiz. Bu vesile ile en iyi dileklerimizi sunarız. 33. Ulusal Kongre Düzenleme Kurulu Doç. Dr. Duran Çakmak Uz. Dr. Nihat Alpay Doç. Dr. Hüsnü Erkmen Yazışma adresi Kongre sekreterli ği, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi Ba ştabibliği, Bakırköy - İstanbul Faks: