marte-usarawertiye/mart-nisan more/say : 2 cereme/fiyat: 5 TL

Transkript

1 marte-usarawertiye/mart-nisan more/say : 2 cereme/fiyat: 5 TL e.posta: kirmanciyabeleke@gmail.com fiimdilik ki Ayda Bir Yay nlan r Fiyat : 5 TL.(KDV Dâhil) Sahibi: S rr Öztürk Yaz flleri Müdürü: Esen Tatar Yönetim Yeri ve letiflim: Akb y k De irmeni Sokak No: 33/A Sultanahmet-Eminönü- stanbul Telefon: (0212) Fax: (0212) Posta Çeki No: Banka Hesap No: fl Bankas Ca alo lu fiubesi (1095) Abone: Yurtiçi y ll k: 6 Say - 30 TL. Yurtd fl : Üç kat Yay n ilkelerimizle ba daflmayan ilanlar kabul edilmez Yay n Kurulu Yazarlar ve lkelerimiz D fl nda Yaz Kabul Edilmez Yaz l metinler kaynak gösterilerek kullan labilir Teknik Büro: Sorun Teknik Büro Bask : Ser Matbaac l k Merkezefendi Mah. Fevzipafla Cad. 4. Zer Sanayi Sitesi No: 16/26 Topkap - stanbul Tel: Yay n Türü: Yerel Süreli ISSN X K rmanciya Beleke F/1 1

2 Ç NDEK LER l Sunufl (Türkçe) 5 K rmanciya Beleke Yay n Kurulu l Vatene Virêne (Dersimce) 7 l lgili Tüm Çevrelere Aç k Ça r m zd r 9 K rmanciya Beleke Yay n Kurulu l Hangi Sey R za? 12 Vengê Pelgu l Türkiye de National Bu ld ng (Ulus nflaas ) ve Dersim 49 Mamekiye ra Cihan fiahin l Kaybedilen Da lar n Anahtar ve Belle imiz 55 Kuresê Erz ngan l Dersimce Dil Kursu 2 59 l Yibo, S d ka Avar o Hewnê Ma 67 Mamekiye ra Cihan fiahin l tiqatê K rmanciye de X z r 73 X d r Muz r l Klama Saan A ay 76 2

3 Mustafa Kemal Manevi K z Sabiha Gökçen i Dersim Harekât na kat lmak üzere Ankara dan u urlarken 3

4 4

5 SUNUfi Dergi mizin ilk say s, bekledi imizden daha büyük bir ilgi gördü. Bu durum bizde bir heyecan ve sevinç yaratmakla birlikte büyük bir sorumlulu u da omuzlar m za yüklemifl oldu. Bu sorumluluk ve Dergi nin birçok kesimde yaratt etki, amatörlü ü bir tarafa b rakarak, her say y daha doyurucu ve içeri ini geniflleterek ç karma görevini de bize dayatt. Bundan sonra iflimiz daha zorlaflacak ve beklentiler artt kça Dergi mizi gelifltirmemiz, beklentileri karfl layacak düzeye kavuflturmam z gerekecek. Bunu da ancak dostlar m z n bize verecekleri destek neticesinde baflarabilece- imize inan yoruz. K rmanciya Belekê Dergisi ne desteklerini sunan ve yap c elefltirilerde bulunan tüm dostlara teflekkürlerimizi sunmay bir borç biliriz. Bu elefltirilerin yan s ra kimi olumsuz hatta hakaret içeren mesajlar ve duyumlar da ald k. Yaz ya dökülmedi i için bunlara cevap vermeyece iz. Özellikle kimi dost geçinen güçlerin, kendilerine yak flmayan tarzda Dergi miz hakk nda yorum yapmalar bizde hayal k r kl yaratt. Bu tav r onlar n ideolojik ve s n fsal konumlar na uygun düfltü ü için ciddiye de almad k. Yay n Kurulu imzas yla bu say - da yay nlad m z ça r metni, geliflen ilkesiz ve düzeysiz son tart flmalara ve yap lan haks z ithamlara yönelik bir aç klamad r ve bu tutumlara karfl bizim duruflumuzun ne oldu unu belirterek tüm çevrelere yapm fl oldu umuz bir ça r d r. kinci say n n ana konusunu Sey R za ve e ay rd k. lk say da Sey R za Kimdi? bafll kl yaz yla giriflini yapt m z Sey R - 5

6 za n n baz kitap ve yaz larda tan t lma flekline, bu say da genifl yer verdik. Yine 38 katliam ndan belle imizde ve anlat mlarda kalanlar yans tan bir yaz da bu say da bulunuyor. Devletin Dersim e iliflkin haz rlad raporlardaki mantaliteyi aktarmaya çal flan bir di er Türkçe kaleme al nm fl yaz ise Türkiye de Ulus nflaas ve Dersim. Hemen belirtelim Dergi mize gelen elefltirilerden biri, yaz larda herhangi bir Kaynakça bölümünün olmamas yd. lk say da büyük bir hata yap larak eklenmemifl olan Kaynakça bölümlerinden dolay okuyucular m zdan özür dileriz. Bu say da, Dersimce (K rmanc ki) iki yaz m z var. Biri 38 den sonra Dersim bölgesini Türklefltirme çabas n n en belirgin ve etkili arac olan Y BO lar konu al rken di eri, Dersim inanc nda çok büyük yeri olan X z r inceliyor. Dergi mize gelen elefltirilerden biri de Dersimce yaz lan yaz lar n Türkçe olarak neden yaz lmad na yönelikti. Daha önceki Dersim dergilerinden biliyoruz ki, Dersimce yaz lar n Türkçesi de yaz ld takdirde sadece Türkçeleri okunarak Dersimce yaz okunmadan atlan yor. Ayr ca Dersimce nin geliflmesine yönelik çabas olan bizler, yaz lar n Türkçe çevirisinin yap lmas n do ru bulmamaktay z. Tüm bu sebeplerden ötürü bundan sonraki say lar m zda da Dersimce kaleme al nm fl yaz lar n Türkçe çevirilerinin yer almayaca n belirtelim. Dil kursunun 2. bölümünü ilk say ya göre daha k sa tuttuk. Zira gelen elefltirilerle çok fazla konuyu tek say da ifllememizin yerinde olmad n anlad k. Bunun yan s ra, dil kursunun 1. bölümünde verdi imiz birkaç örne in zamanlar nda hata yapt m z fark ettik. lerleyen say larda Dersimce de zamanlar bölümüne geldi imizde yapt m z o hatalar n neler oldu unu gösterece iz. Bir sonraki say da buluflmak dile iyle K rmanciya Belekê Yay n Kurulu 6

7 VATENA VIRÉNE Mabe xêr, Amora diyine de onca piyarime. Amore veren xeyle alaqadariye diye hete milete mara. Na alaqadariyere ma zaf sa bime. Raa ma xeyle çetiniya zaneme. Zaneme ke no gure, gurewo de q flkek niyo. Ç me sari ma serowo. Raver s mare wefliya xo vajime ç ra ke s ma xeyle phoflt dê ma. Onca tayine ki serva perloda ma nata bota qeseykerd. Çhi hef kê ni mare dost asene hama hete ju de ki peye ma de qeseykene. Kam savano vazero ma Raa K rmanciya Beleke ra ranêcerime. Ma raa pi-khal kunê xora ranêcirime. Usar nawo onca ame. Vere ma usaro. Usar yeno welate ma beno fliren. Guli tede çiceg dane. Vora kou vileflina ro, derura lafler sene. Harde Dewrefli beno qêwe. Ma welatê xo de endi herv nêwazeme. Her sere waxto ke usar yeno koune ma de teyyareyi feteline jiyare ma bombakêne. B rrane ma ad r nanepa vesnene. Ma vame ke; endi kes welate ma de herv mekero. Ma welate xo de herv nêwazeme. Çhekunê xo b ne hardi kere! Sarê Dês m hervra zaf on to. Sarê ma hafltiye wazeno. Awa Muz ri sero wazeneke bendu v razere. Wazene ke Venge Muz ri b xeneknere. Destane xo Muz ri sera boncere! Onca koune ma de serva zernu hard k nene eve siyanürira. Gereke ma welate xore wayiren bikerime. Dismen bendura, eve siyanürira welate ma keno x rave. Endi waxtê v nitene niyo! Peyser bêre welatê xo. 7

8 Hardê Dewrefli cameverdere. Endi phepug mewano welate ma de! Sewda domanu bero gose ma Na amore de serva Sey R zay ve 38 sero v ndeme. Cengdarê na kulturi, itiqat u kamiye 71 serre nara ravêr fli xapa dare. Xapa xo, eve xo este v lê xo, nêverda dismenê xo sa bo. S ma na amor de serva Pilunê K rmanciye ju nuste wanenê. Hata n ka, kami ke serva Pilunê K rmanciye sero nusno, inu tedine ki politika xora gore nusno. Rafltiye pêro kerda jure. Serva Sey R zay ju nusteo de derg nufliyo, wanenê. Qurse Zonê Ma berdevam keno. Onca na amore de It qatê X z ri sero ju nuste nufliyo. Roze X - z ri s mare b mbarek bo! X z r welate mare hastiye qome mare r ndiye biyaro. Raa ma raa K rmanciya Beleka Raa K rmanciye xo vira mekere 8

9 LG L TÜM ÇEVRELERE AÇIK ÇA RIMIZDIR Son bir ayl k süreç içerisinde belirli çevreler aras nda yaflanan kimi tart flmalara tan kl k ettik. nternette dolaflan metinlerden, günlük gazetelerde yay nlanan makalelere kadar haddinden fazla ilkesiz ve düzeysiz itham, tespit, karalama içeren yaz bombard - man na maruz kald k. Her ne kadar TRT den, Dersimce yay n yapacak yeni bir televizyon kanal n n talep edilecek olmas temel sorun gibi görünse de meselenin özü çok daha derinlerde, yak n tarihte aranmal d r. Özellikle 1980 lerin bafl yla ayyuka ç kan Dersim tart flmalar, gelinen noktada tekrardan alevlenmifltir. 38 katliam ndan sonra kimliksel-kültürel anlamda s k nt yaflayan, kendini tan mlama noktas nda dahi sorunlar olan bir halk n ve co rafyan n üzerinde her çevrenin kendi ideolojik ve s n fsal konu ve ç kar na göre belirlemeler yap p, kararlar ald bir ortam yarat ld. Bu s k nt lar n yaflanmas n n en temel sebebi ise Dersim halk n n 38 den sonra kendi kültürel-kimliksel tan mlamalar n yine kendilerinin gerçeklefltirememifl olmas ndan kaynaklanmaktayd. Bir dönemin, örgütlenme alanlar Dersim co rafyas ndan ibaret devrimci hareketleri, s n fsal mücadele ad na, Dersim kimli inin ve kültürünün yok oluflunu görmezlikten gelebildiler. Hemen akabinde, gün be gün güçlenen Kürt özgürlük hareketinin kültürel ve kimliksel alanlarda yaratm fl oldu u rüzgâr n etkisini hisseden bir Dersim gerçe i gösterdi kendini. Fakat Dersim in özgün yap s - n görmeyerek, Kürt co rafyas yla bir tutan hatal ve eksik anlay fl, 9

10 Dersim in yok olan kimlik ve kültürüne bilimsel-ilerletici soluk getiremedi. flte tam da bu koflullar alt nda, Kürt hareketine karfl oluflturulmaya çal fl lan bir Zazac grup piyasaya ç kart ld. Dersim veya kendi tan mlamalar yla Zaza kimli ine sahip ç kma s n rlar, Kürt hareketine düflmanl k s n r ndan daha öteye geçmeyen bu türden baz gruplar, Kürt hareketine ve devrimcilere düflmanl k üzerinden devam eden anlay fllar n sürdüre geldiler. Avrupa da yaflamalar ve çok büyük bir bölümünün Zaza olmay p Zazalar ad na mücadele yürütmeleri gibi belirleyici birkaç özelli e sahip Dersim kökenli bu gruplar, Dersim kimli ine ve kültürüne sahip ç kma mücadelesini o kadar kirlettiler ki günümüzde bu amaç için çabalayan dürüst ve ilkeli insanlar da ayn ithamlara maruz kalabilmektedir. Bu noktadan bak l nca yurtsever Kürt hareketinin vermifl oldu- u kimi tepkiler anlafl l r olmaktad r. Ancak Dersim kimli ine, tarihine ve kültürüne yönelik kendi bak fl aç s d fl nda kalanlar n hiçbirine yaflama hakk tan mayan Kürt hareketi, gelinen aflamada Dersim kimli i ve kültürünün yaflat lmas için tutarl bir tarih ve s n f bilincine dayal ciddî çal flmalar yapan kimi kurumlar direkt hedef göstererek kadrolar zan alt nda b rakacak ithamlarda bulunabilmektedir. Yeri gelmiflken Dergi olarak Dersimce bir kanal n aç lmas na yönelik TRT den böyle bir talepte bulunulmas n yanl fl buldu umuzu belirtmek isteriz. Dersim dilinde yay n yapan ve yay n politikalar n yine Dersimlilerin belirleyebildi i bir tek televizyon kanal yokken devletten böyle bir istekte bulunman n, Dersim halk n devletin kuca na oturtmak anlam tafl yaca aç k ve nettir. Her ne kadar TRT 6 in aç lmas n demokratik ad m olarak niteleyenler de olsa bu birilerinin devlet ajan oldu unu göstermez. Ya da Kürt hareketini bölmek istediklerinin kan t olarak da görülemez. 10

11 Bu gibi belirlemelerin ve tespitlerin yay n hayat na henüz bafllam fl olan ve Dersimli üniversite gençli inin tamamen kendi kültürüne, co rafyas na, tarihine, diline ve kimli ine sahip ç kma kayg s n tafl yan K rmanciya Beleke Dergisi hakk nda da söylendi ini biliyoruz ve duyuyoruz. Bunu önemli yerde duran baz kurumlar n sözcülü ünü yapan insanlar n yap yor olmas ise ayr ca düflündüren bir nokta. nsanlar hakk nda devletin ajan, bölücü vb. deyimler kullanmak çok kolayd r. Ama dostlar m za hat rlatmak isteriz ki bu deyimler size de yabanc olmasa gerek. Birileri de ayn ithamlar hâlâ sizlere söylüyor. Dergi mizin konumu ve arkas nda durdu u ilke ve tezlerimiz bilimsel yönteme dayal elefltirel katk lara elbette aç kt r. Bunu birinci say m zda da özellikle vurgulad k. Son bir ayl k zaman diliminde Dersim e iliflkin fazlas yla gündem oluflmuflken, Dersim için mücadele etti ini iddia eden güçler birbirleriyle didiflmekte ve son derece hayatî sorunlar -geliflmeleri görememektedir. Dersim milletvekili fierafettin Halis in, Tunceli ad n n Dersim olarak de ifltirilmesine iliflkin TBMM ye vermifl oldu u kanun teklifi ne yaz k ki büyük bir sessizlikle hepimiz taraf ndan izlendi. Dersim edebiyat yapan birçok kesimin bu konuda ne kadar samimi oldu u da asl nda aç k bir biçimde ortaya ç km fl oldu. Hepsi bir tarafa Adalet Bakan fiahin in verilen kanun teklifine çok piflkin bir biçimde Dersim ad n kullanmak bölücülüktür aç klamas na da Alibeyköy Tuncelililer Derne i d fl nda kimse tepki vermedi. K rmanciya Belekê Dergisi olarak tüm duyarl, samimi, dürüst ve ilkeli dostlara ça r m zd r; Dersim in t ls m n ve da lar n anahtar n koruma mücadelesini birlikte yürütmeye var m s n z? K rmanciya Belekê Yay n Kurulu 11

12 Sey R za 12

13 Vengê Pelgu HANG SEY RIZA? Dersim için Sey R za n n ne kadar önemli bir yerde durdu unu bilmeyen yoktur. Dersim tarihiyle ilgili ç kan hemen her yaz veya kitapta ad ndan en çok söz edilen kiflidir. Hepimiz e er Dersim tarihinden bahsedeceksek mutlaka ondan söz eder ve hemen hepimiz onun bir sözünü belle imizde tafl r z. Sey R za dan bu kadar bahsedilmesine sebebiyet veren birçok neden var elbette ancak biz bu nedenlerin neler oldu una de inmeden ve Sey R za n n gerçek kiflili i ve kimli ini tart flmadan önce, Dersim tarihiyle ilgili yay nlanm fl belirli kitap ve yaz lar Sey R za y ele al fllar çerçevesinde incelemeye çal flaca z. Zira ad ndan sürekli bahsedilen, sözleri dilden dile dolaflan, Dersim in önderi kabul edilen Sey R za y ne yaz k ki birço umuz bu kaynaklar arac l yla tan yoruz ve ad geçen kaynaklar n her birinde farkl birer Sey R za karfl m za ç kar l yor. Genellikle as l kimli inden, tarihsel ve sosyal gerçekli inden soyutlayarak Sey R za y tan mlayan, tarihsel kifliliklere yeni karakterler biçmede marifetli bu yazarlar n ço u, belirli çevreler taraf ndan ön plana ç kart l p önemsenen ve Dersim le ilgili yaz lan di er birçok kitap ve yaz da da kaynak olarak gösterilen kiflilerden oluflmaktad r. lk say m zda Dersim i kuflatan 3 temel resmî tarih anlay fl ndan bahsetmifltik. Bunlardan Sey R za y en çok kitaplar na tafl - yanlar Kürt resmî tarih yazarlar d r. O nedenle bu yaz da do al olarak en çok o cephedeki yazarlar ifllenecek. Zaza resmî tarih ya- 13

14 zarlar ndan ise bu yaz da sadece Ebubekir Pamukçu da Sey R za y ele alaca z. Son olarak, Türk resmî tarih yazarlar nda Sey R za incelemesini de ileride yay nlayaca m z Sanat ve Edebiyatta Dersim bafll kl dosya konumuzda tart flaca z. Kürt Resmî Tarihinin Dersim Referans veya Hayalperver Bir Tarih Yaz c s M. Nuri Dersimi nin, Seyit Riza s Nuri Dersimi nin Kürdistan Tarihinde Dersim ve Hat rat m kitaplar nda Sey R za y ele al fl biçimine bafllamadan, Nuri Dersimi nin kendisinin ve kitaplar n n genel bir de erlendirmesini Dergi mizin ilerleyen say lar nda Nuri Dersimi genel bafll alt nda yay nlayaca m z belirtelim. Dersim tarihine iliflkin yaz l kaynaklar n yok denebilecek kadar az oldu unu daha önceki yaz lar m zda dile getirmifltik. 20. yy. n ilk 40 y l n n Dersim ini yaflayan biri taraf ndan yaz lan Nuri Dersimi kitaplar, yaz l kaynak fukaras Dersim tarihi için paha biçilmez eserler olarak özellikle de Kürt resmî tarihçileri taraf ndan yo un bir ilgiyle karfl land. Dönemin Dersim inde yaflam fl olup da an lar n kitaplaflt rabilmifl kifliler olmad için Nuri Dersimi, dönemine iliflkin alabildi ine öznel ve çarp t lm fl, hayal ürünü bir tarih yazma f rsat kendince yakalam fl oldu. stedi i gibi at koflturabildi i Dersim tarihindeki kiflilikleri de kendi ç karlar do rultusunda yeni bafltan yaratt. Ancak çok sonras nda yay nlanan kimi dergi ve kitaplarda -ki bu 90 larla birlikte bafllad - dönemin tan insanlarla yap lan röportajlar, Nuri Dersimi nin yazd tarihin hiç de gerçekle örtüflmedi ini kimi yönleriyle ortaya koyabildi. Nihayet 2007 y l nda Kalan Yay nc l k taraf ndan bas m yap lan dönemin bir di er tan Kârerli Mehmet Efendi nin Yaz lmayan Tarih ve An lar m kitab, ez- 14

15 beri bozdu ve toz kondurulmayan Nuri Dersimi hakk nda hiç de al fl k olmad m z iddialarda bulundu. Yukarda da bahsetti imiz gibi Nuri Dersimi ile ilgili ileriki say lar m zda daha detayl bir bafll k açaca m z ve bu yaz m zda sadece Sey R za y ele al fl biçimiyle kitaplar n irdeleyece imiz için konuyu flimdilik burada kapat - yoruz. Nuri Dersimi nin Sey R za s en baflta belirtmek gerekir ki, Kürdistan n ba ms zl mücadelesine yaflam n adam fl bir Kürt yurtseveridir. Öyle ki hayat n n her alan nda ve gitti i her yerde Kürtlük davas üzerine konuflan, yaflam n, Kürt ulusal perspektifiyle anlamland ran biridir. 1. Dünya Savafl nda Dersim (Sey R za Erzincan a Neden Gitti?-Ermenilerle Sey R za Savaflt m?) N. Dersimi, Sey R za n n 1918 y l nda Erzincan a Ermeniler e karfl savafl için gitti ini iddia etmektedir ve bu durumu bile Kürtlü e ba lamaktad r. Bunlar, bir hafta zarf nda Dersimden Erzincana imdat kuvvetleri yetiflmedi i takdirde umum Erzincan kürtlerinin ermeniler taraf ndan imha edilmek tehlikesine maruz bulunduklar n Seit R zaya tebli ederek, mumailehin milli duy ular n heyecana getirdiler ve Seit R za afliretiyle birlikte Erzincan üzerine harekete geçti. Seit r zan n bu hareketi yaln z kürtleri korumak maksad na münhas r bulunuyordu... (M. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 118, Dilan Yn.) Sey R za n n 1918 y l nda Erzincan dan Erzurum a kadar olan bölgede Ermenilere karfl savaflt na yönelik N. Dersimi yi kaynak olarak alan birkaç yazar n kitab d fl nda hiçbir veri bulamad k. Zaten Ermenilerle olan iliflkisi babas ndan beri çok iyi olan Sey R za n n onlara karfl canla baflla hele de Kürtlük ad na mücadele ediyor olmas pek mant kl görün- 15

16 memektedir. Halk anlat mlar na göre de Sey R za n n Erzincan a Ermenilere karfl de il Ruslara karfl savafla gitti i söylenmektedir. Bu Sey R za n n 1918 y l de il de daha öncesinden Erzincan a gitmifl olabilece i kan s n do urmaktad r. Kimi kaynaklarda ise Sey R za n n Dersim in ba ms zl için yine Dersim in bir bölgesi olan Erzincan koruma amaçl oraya gitti i söylenmektedir. Ki ilerde bahsedece imiz üzere bu durumun do ru olma ihtimali daha yüksektir. Çünkü Dersimliler henüz o dönemde Ermenilerden de etkilenerek Dersim in ba ms zl için mücadele etmeye bafllam fllard r. Dersimlilerin Ermenilere karfl de il ama bir k s m afliretlerin Ruslara karfl savaflt klar do rudur ve bu çat flmalar esnas nda Rus taraf nda yer alan Ermeni gruplar da vard r. Ancak Dersimlilerin ne için savaflt klar sorusunun cevab önemli bir yerde durmaktad r. Verdikleri bu savafl iddia edildi i gibi Kürtlük ad na de il, Dersim in ba ms z yap s n korumaya yöneliktir. Ruslar, Dersim içlerine girmeye çal flt klar andan itibaren Pülümür afliretlerinin büyük direnifliyle karfl laflm flt r. K saca belirtmek gerekir ki, K rmanciye (Dersim) topraklar na hangi d fl güç girerse girsin Dersimliler bu güçlere karfl her dönem direnmifllerdir. 1. Dünya Savafl patlak verdikten sonra savafltan önce oldu u gibi savafl s ras ve sonras nda da Osmanl -Dersim çat flmalar aral ks z devam etmifltir. Osmanl lar bir taraftan Dersimlileri kendi cephelerinden Ruslara karfl savafla sokmaya çal fl rlarken di er taraftan da Dersim e seferler düzenlemeyi eksik etmemifllerdir. O dönemin askeri yaz flmalar ndan da anlafl ld kadar yla Osmanl - lar, Ruslardan çok Dersimlileri kendilerine tehlike olarak görmekteydiler. Ruslar savaflta Osmanl lar karfl s nda zafer kazanarak Dersim s n rlar na geldikleri vakit hem Osmanl lar hem de Ruslar, Dersimlilerle görüflmelerde bulunmufllard r. Zira Dersim her iki taraf için 16

17 de çok önemlidir. Dersimliler ise her iki tarafla iliflkilerini sürdürüp kendi ülkeleri K rmanciye için en iyi seçimi yapmaya çal fl yorlard. Fakat yine de Osmanl lardan çok Rus ve Ermenilere yak n durduklar birçok kaynak taraf ndan do rulanmaktad r. Savafl n sürdü ü bir dönemde, 1916 y l içerisinde Rus güçlerin bilgisi dâhilinde merkezi Ovac k olmak üzere K rmanc-ermeni ittifak yla bir hükümet kurulmufltur. Bu hükümetin varl çok uzun sürmemifltir ve bizzat Cibranl Halit Bey öncülü ündeki Kürt-Zaza Hamidiye Alaylar taraf ndan Osmanl lar ad na ortadan kald r lm flt r. Kürt tarihçilerinin ulusal kahraman olarak ilan ettikleri Cibranl Halit Bey in Dersimlilere karfl giriflti i ilk eylem bu de ildir. Hem Halit Bey in hem de Dersimlilerin Kürt oldu u iddas ndan dolay Ovac k hükümetine son verilmesi esnas nda herhangi bir çat flman n yaflanmad ndan sevinçle bahseden Kürt yazarlar, öncesinde yine Halit Bey in yapm fl oldu u katliamlar görmezden gelmeye çal flmaktad rlar. Hamidiye Alaylar n n komutanlar ndan Cibranl Halit in Dersimli K z lbafllara ve Ermenilere yapm fl oldu- u katliamlar öylesine a rd r ki sonras nda Dersim mebusu olacak olan Hasan Hayri, bu katliamlara daha fazla dayanamay p ordudan istifa etmek istemifltir. fiimdi, Ovac k taki K rmanc-ermeni halklar n n ittifak yla kurulan hükümeti devirmekle görevlendirilmifl olan Cibranl Halit in, Ovac k a girdi i s rada herhangi bir çat flman n yaflanmamas n Dersimlilerin de Kürt olmas na ba layan yazarlara sormak lâz m, yine Cibranl Halit in Pülümür de yapm fl oldu u katliamlara ne diyorlar acaba? Yoksa Dersimliler 1916 da Kürttü de ondan birkaç y l önce Kürt de iller miydi? N. Dersimi, yine Ermenilerin Kürtlere yapt mezalimleri ve Sey R za n n bu mezalime verdi i tepkiyi di er kitab nda dile getiriyor. Seyit R za bana aynen flu vakay anlatm flt : Erzincan dan itibaren felakete maruz kalmakta olan Kürtleri Ermeni mezalimin- K rmanciya Beleke F/2 17

18 den kurtarma a bafllayarak......gayet büyük ve ahflaptan mamul bir binan n içerisinde binlerce erkek, kad n, k z çoluk-çocu un mezkur binaya doldurularak müthifl bir surette atefller ve canh rafl bir tarzda atefl dumanlar içerisinde yatmakta oldu unu......binlerce felaketzede insanlar n Kürt olduklar n ve hiç olmazsa insan olduklar n görerek ve bilerek hüngür hüngür a lamaktan kendimi zapt edemedim demiflti. (M. Nuri Dersimi, Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hat rat m, s. 5, 52, Özge Yn.) Dikkat edilirse N. Dersimi, geçmiflte yaflanm fl konuflmalar ses kay t cihaz yla kaydetmifl gibi noktas virgülüyle tam olarak yaz yor. Ancak ilerde bahsedece imiz gibi konuflmalar ayr nt s yla hat rlayan yazar, önemli olaylar n yafland kimi tarihleri unutarak yanl fl veriyor. Bu küçük ayr nt bile Dersimi nin hayal ürünü bir tarih yaz m içerisinde oldu unu gösterir niteliktedir. N. Dersimi, Sey R za y kullanarak, yazd tarihin inand r c l - n kuvvetlendirmek istiyor. Kendisinin söylemek istedi i cümleleri Sey R za ya kurdurtarak yazd klar n n, tarihi gerçeklikler oldu- unu ispatlamaya çal fl yor. Burada k saca de inmekte fayda var; Kürt resmî tarih anlay fl n n emireri N. Dersimi tertemiz, hatas z bir Kürt tarihi oluflturmak, Ermeni katliam nda Kürt afliretlerin oynad büyük rolü örtbas etmek için daha do rusu Kürtlere leke sürülmesini engellemek u runa Ermenilerin de Kürtlere çok büyük katliamlar yapt n anlatmaya çal fl yor. Kürtlerin Ermenilere karfl göstermifl olduklar iyilik dolu hizmetlerine mukabil Ermenilerin Kürtlere karfl reva gördükleri mezalimden bahsedelim. (M. Nuri Dersimi, Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hat rat m, s. 49, Özge Yn.) Kitapta buna benzer birçok ifade kullan l yor hatta birçok çeliflkili söylemleri de mevcut. Kitaplar nda yer alan, Kürtlerin Ermenilere karfl göstermifl oldu u iyilik örneklerinin çok büyük bir bölümünü yine Kürt olarak tan tmaya çal flt Dersimlilerin icraatlar oluflturmaktad r. Mese- 18

19 lâ. Dersimlilerin 1915 senesinde say s oldu u söylenen Ermeni yi ölümden kurtar p bir evlat muamelesiyle Dersim de muhafaza etmifl olduklar Türk hükümetinin bütün srarlar na ra men Dersimliler Ermeniler i asla teslim etmeyerek muhafaza etmifller ve 1917 senesinde mezkur Ermeniler i Sovyet hükümetine teslim etmifllerdi. (age. s. 46) N. Dersimi, 1917 de 2 y l boyunca koruduklar Ermenileri sa salim Sovyetlere teslim etti ini söyledi i Dersimlilerin birdenbire hemen bir y l sonras nda onlara karfl Sey R za öncülü ünde savafl bafllatt n ileri sürüyor. Bunun nedeni olarak da yukarda al nt s n yapt m z üzere Sey R za daki Kürt millî duygular n n kabarmas n gösteriyor. Rusya da 1917 y l nda yaflanan Sovyet Devrimi nden sonra Rus askerleri bir bir cepheleri b rakarak geri çekilmifllerdir y l n n sonunda Erzincan ve Erzurum bölgesinde bir tek Rus askerine rastlanmaz. Rus askerlerinin çekilmesinden sonra bölgede kimi Ermeni gruplar n kald do rudur fakat bunlar n orda yaflayan halklara bahsedildi i gibi zulmedecek, katliamlardan geçirebilecek güçlerinin olmad bilinen bir gerçektir. Yaflanm fl kimi münferit olaylar vard r, fakat Ermenilerin yo un bir biçimde Kürtlere veya Türklere zulmetti i iddias do ru de ildir. Hele hele iliflkilerinin çok iyi oldu u Dersimli K rmanc lara karfl bu tarz eylemlere girifltiklerini söylemek çok büyük bir çarp tmad r. Dikkat edilirse Ermenilerin mezalim yapt n söyleyen kifli veya çevreler resmî tarih yaz c lar ndan baflkas de ildir. Resmî tarihin bafl na ister Türk ister Kürt koyun fark etmez. Ermenilerin katledilmesinde as l rol sahibi olan Türk yönetimi ve Kürt gruplar d r. Ancak bu geçmifli örtmek u runa kimi resmî tarih yaz c lar, tarihlerini temize ç kartmak ve yapm fl olduklar na da hakl gerekçeler bulmak ad na bu tarz söylemler ortal a saçmaktan geri durmamaktad rlar. 19

20 Bir yanda Ermenileri katleden Kürtler, di er yanda Ermenileri kurtaran Dersimliler, öte taraftan Kürt resmî tarihinin emretti i gibi Kürt tarihini apak gösterme kayg s ve Dersimlilerin de Kürt oldu u zorlama teorisini ispatlama çabas. flte bu 4 ana faktör N. Dersimi ye çeliflkili olaylar, tarihler vb. kulland rmaya itiyor. Kürtlerin Ermenilere yard m etti ini göstermek için, Dersimlilerden örnek veriyor ama ard ndan Kürtlerin Ermenileri katletti i gerçekli- ini örtemedi i için buna geçerli bir neden ar yor ve Ermenilerin de Kürtlere mezalim uygulad dâhiyane fikrini ortaya at yor. flte tam da bu noktada Dersimlilerin önderi Sey R za n n Kürt millî aflk yla yan p tutufltu u safsatas n Dersimlileri Kürt olarak göstermede bulunamaz bir f rsat bilip Sey R za y Kürtlere mezalimler uygulayan Ermenilerin üstüne yolluyor. Sey R za, Erzincan a gitmifltir da Ovac k ta kurulan yukar da bahsetti imiz hükümet ad na ve Dersim in ba ms zl için görüflmelerde bulunmak amac yla Erzincan da bulundu u söylenmektedir. Ruslar n Dersimlilerin ba ms zl n tan yaca n söylemesi nedeniyle o dönem Dersimliler, Rus ve Ermenilerle çok yo un bir görüflme trafi i içerisindedir. Hatta ayn dönem içerisinde Ruslarla iliflkisi bulunan Aliyê Gaxi, onlardan ald teminatlarla Dersim in bir çok bölgesindeki Osmanl güçlerini kovmufl kendi ba- ms zl n ilan etmek için çabalam flt r. Fakat özellikle Palu bölgesinden gönüllü Zaza birlikleriyle ba ms z Dersim kuvvetlerine çok kalabal k bir güçle sald ran Osmanl lar, ancak direnifli durdurabilmifllerdir. Belirtti imiz gibi Dersimliler, 1. Dünya Savafl s ras nda kendi ç karlar için ele geçen f rsatlar de erlendirmeye azami gayret göstermifllerdir. Ruslar henüz geri çekilmeden önce Ermeni ve Ruslarla kendi ba ms zl klar n tan malar kayd yla anlaflmalar yapm fllar ve Osmanl lara karfl kullanmak için birçok silah temin etmifllerdir. Bu dönemde Hozat afliretleri Hozat basarak hükümet görev- 20

21 lilerini oradan göndermifllerdir. Sonras nda Ruslar n savafltan çekilmesiyle birlikte yap lan anlaflmalar da ortadan kalkt için bu sefer Dersimliler, Osmanl lardan ayn güvenceleri alarak (Dersim in ba ms zl yla ilgili) ayn Hozat afliretleri Osmanl n n yan nda yer alaca n belirtmek için Hozat a gitmifller ve bu sayede yine birçok silah Osmanl dan temin edebilmifllerdir. Bu dönem zarf nda Kürtlerde bile böyle bir düflünce geliflmemiflken Sey R za n n Kürdistan n ba ms zl mücadelesi için çaba sarf etti ini söylemek tarihi ters yüz etmektir. Sey R za Ad na Gönderilen Mektuplar ve Tarihsel Gerçeklikler N. Dersimi, kitaplar nda Sey R za n n sürekli Ankara ya mektuplar gönderip telgraflar çekti inden ve bu telgraf ve mektuplar n, Kürdistan n ba ms zl n isteyen ve Kürtlerin temel haklar n n tan nmas n talep eden içerikte oldu unu bildirmektedir. Öncelikle Sey R za n n tarihsel duruflu ve tarihi olaylarda verdi i tepki ve kararlar incelemek gerekiyor. Gerçekten bir bütün Kürdistan n ba- ms zl m, yoksa K rmanciye nin yani Dersim in yüzy llard r gelen yar ba ms z-özerk yap s n korumak için mi mücadele veriyor? 1937 ye kadar olan Dersim tarihini incelersek e er, Sey R za ve Dersimlilerin, Dersim in herhangi bir bölgesine yap lan sald r larda genellikle ortak hareket etti ini, afliretler aras nda varsa bir husumet sald r s ras nda bu anlaflmazl klar bir tarafa b rak p birbirlerine kenetlendiklerini devletin raporlar da dâhil olmak üzere tüm kaynaklar söylemektedir. Koçgiri direnifli ve sonras nda yaflanan katliam s ras nda Sey R za ve iç Dersimli afliretlerin Koçgiri ye verdikleri destek türkülere bile konu olmufltur. K fl n ortas nda Munzurlar afl p K rmanciye nin bir baflka bölgesine yard ma giden Dersimliler ayn durumu 21

22 ne fieyh Said isyan nda ne de di er Kürt isyanlar nda göstermifllerdir. Göstermelerini beklemek de zaten ham hayal olurdu zira baflta Sey R za olmak üzere di er Dersimliler vatan olarak Kürdistan de il K rmanciye olarak adland rd klar Dersim i bilmifllerdir. K - v lc m Viyale arkadafl n ilk say m zdaki Resmî Tarihler Kuflatmas nda Dersim bafll kl yaz s nda bu konuya iliflkin yeterince aç klama yap lm flt r. Her ne kadar N. Dersimi, Sey R za n n Ankara ya yollad mektuplarda Kürt ve Kürdistan vurgusunu yapt n söylese de kitaplar n n birçok yerinde Dersimli önderlerin, Dersim in mevcut yar ba ms z-özerk durumunu devam ettirmek için mücadele etti- i gerçekli ini söylemek zorunda kalm flt r. Kald ki Sey R za ve Dersim afliretleri ad na Ankara ve Avrupa ya gönderilmifl olan mektup vb. materyalleri Sey R za ve di er Dersim ileri gelenlerinin kaleme almad yine N. Dersimi nin itiraf yla ortaya ç kmaktad r. Aliflan Bey in cezaland r lmas n önlemek maksad ile Ankara hükümetine, Mustafa Kemal Pafla ya ve Türk Millet Meclisi ne, Dersim afliretleri nam na telgraflar ve mazbatalar yazma a ve göndermeye bafllad m. Seyit R za bana imza benim, fakat umum Dersim nam na sana selahiyat veriyorum. Her ne suretle yazarsan z, yaz n z demekte oldu undan çok etkili telgraflar, mazbatalar yazma kendime bir görev bildim. (age. s. 112) Bir kere bu al nt dan da çok aç k bir biçimde anlafl l yor ki N. Dersimi Ankara ya Dersim ad na gönderilmifl olan bir çok belgeyi kendi görüflleri do rultusunda yani Kürt ve Kürdistan tan mlamalar yla süsleyerek göndermifltir. Ve bahsetti i Sey R za ile olan konuflmas da hayal mahsulüdür. Zira Sey R za özellikle Dersim in tamam hakk nda bir karar verme yetkisini kendisinde hiç bir dönem bulmam flt r....böylece hapishaneden kurtulan Nuri... Burada Aliflir le birleflerek Dersim a alar ad na ve onlar n malumat d fl nda Ankara 22

23 hükümeti, ihtilaf devletleri ve Lozan a yaz lar yaz p, Kürtlere muhtariyet tan nmas konusunda teller çektikleri duyulur. Çevre insanlar n tepkisiyle karfl lafl nca Ovac k ta tutunamayarak Hozat a gelir. Bu tepki Hozat ta da yank lanmaya bafllay nca oray da terk edip Pilvenk aflireti reisi Süleyman Köso lu na s n r. (Kârerli Mehmet Efendi, Yaz lmayan Tarih ve An lar m, s. 334, Kalan Yn.) 1887 do umlu dönemin tan bir insan n anlat lar, N. Dersimi nin gerçekli ini ortaya koyuyor. Yukarda verdi imiz al nt lar N. Dersimi nin Sey R za n n Ankara ya telgraf çekti ine yönelik söylemlerinin gerçe i yans tmad n ve bahsetti i bu telgraflar bizzat kendisinin gönderdi ini net gösteriyor. flte Ankara ya N. Dersimi nin yapm fl oldu u ancak Sey R za ad n kulland bu müracatlardan biri de fieyh Said syan sonras ndaki sürece tekabül etmektedir. fieyh Sait hadisesi dolay s yla merhametsizce tatbik edilen ölüm cezalar n durdurmak için, Seit R za taraf ndan Ankaraya yap lan müracaatlar hiç bir fayda temin etmemifl... (Kürdistan Tarihinde Dersim, M. Nuri Dersimi, s. 190, Dilan Yn.) Tarihi kaynaklar çok aç k bir biçimde göstermektedir ki fieyh Said isyan s ras nda ve sonras nda Dersimliler isyana herhangi bir destek sunmam flt r. fieyh fierif, Dersim mebusu Hasan Hayri arac l yla her ne kadar Dersim ile iliflki kurmaya çal flm flsa da bunda baflar l olamam flt r. Asl nda Dersimlilerin bu tepkisi flafl r lmas gereken bir durum da de ildir. Yukar da da belirtti imiz gibi Dersimliler kendi ülkeleri sayd klar Dersim (K rmanciye) d fl nda zaten hiçbir dönem savaflmam fllard r. Bunun tam tersini düflünmek asl nda çok büyük bir yan lg olurdu. Dersimlilerin ve baflta da Sey R za n n, fieyh Said isyan na destek vermemesindeki temel sebebi, fieyh Said isyan na kat lm fl biri olan Hasan Hiflyar Serdî bak n nas l dile getiriyor; Harput cephesinin son anda Seyit R za ile görüflme giriflimleri de sonuçsuz kalm fl ve Dersim güçlerinin Sivas hatt n denetleme konusundaki 23

24 planlar da tutmam flt. Çünkü Seyit R za, Dersim m nt kas d fl ndaki bölgelerde savafla ifltirak etmeye niyeti yoktu. (Görüfl ve An lar m, Hasan Hiflyar Serdî, s. 221, Med Yn.) Gerçekten de olmas gerekti i gibi Sey R za n n Dersim d fl nda savafllara girmeye niyeti yoktu çünkü Sey R za ve Dersimliler için kendi ülkeleri d fl ndaki di er tüm ülkeler ne anlam ifade ediyorduysa Kürdistan da o anlamdan daha fazlas n ifade etmemekteydi. Kürt tarihçilerin, anlamak istemedi i ve dü ümlendikleri nokta tam da buras oluyor. Dersimliyi Zaza ve buna ba l olarak Kürt, Dersimi de Kürdistan n bir parças olarak gördükleri için Dersim in Kürt-Zaza isyanlar na destek vermemesini anlayam yor veya anlamak istemiyorlar. Hasan Hiflyar Serdî, Sey R za n n isyana ifltirak etmemesini o kadar dert edinmifl olmal ki, ona iftira atmay da kendine görev bilmifl. Ne zaman ki fieyh Said ve 48 kiflilik merkez komitesi Diyarbekîr m nt kas nda ayr ld klar nda Seyit R za bir heyet ile birlikte Diyarbekîr a giderek Türk faflistlerini baflar lar ndan dolay kutlad. (age. s. 222) Tarihi bilen bilir. Sey R za n n b rak n Diyarbak r a devlet yetkililerini kutlamaya gitmesini, yan bafl ndaki Hozat a gelen devlet görevlilerinin davetlerinin ço una bile kat lmaz. Hatta bu konu o kadar bilinen yayg n bir durumdur ki bak n devletin kalemflorlar ndan Naflit Hakk Ulu ne diyor; O öyle her valinin, her kumandan n aya na kolay kolay gitmez. Bir mutasarr f, bir vali geldi mi, di er afliret a alar sürülerle önüne akarken Seyit ten haber ç kmaz, bu Dersim e yay l r. Seyit R za yeni bir vesileden istifade etmifltir. (Naflit Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, s. 40, Kalan Yn.) Sey R za, zaten bu karakterinden ötürü Dersimlilerden sayg görür. Dersim in yüzy llar bulan direnifl ruhunun dönemindeki temsilcilerinden ve o ruha halel getirmeden yaflatanlardan biri ve en önemlilerindendir. Basit bir iki cümleyle onun devlet görevlilerine tebrik amaçl ta Diyarbak rlara gitti ini herhangi bir kan t göstermeden söylemek iflte Dersim in bu ruhunu tan yamamak- 24

25 tan da öte, yüzy llar bulan bir eme in ürünü bu direnifl ruhunu bir ç rp da yok saymak anlam na gelmektedir. Mahabad tan Sey R za n n Kona na Kürdistan Bayra n N. Dersimi mi Ifl nlad? Ve A dat kona nda Tujik Da karfl s nda, taraf m zdan tertiplenen K rm z, yeflil, beyaz renkli Kürdistan bayra da dalgalan yordu (Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hat rat m, M. Nuri Dersimi, s. 114, Özge Yn.) Kürdistan bayra n n tarihte ilk kullan m A r syan s ras nda olmufltur ve o bayrak, gökkufla - n n renklerinden esinlenilerek sar, k rm z, yeflil renklerin birlefltirilmesiyle oluflturulmufltur. N. Dersimi nin kitab nda bahsetti i, üzerinde k rm z, yeflil, beyaz renklerin oldu u ve günümüzde de Kürtlerin kulland Kürdistan bayra ise ilk kez 1946 y l nda ran s n rlar içersinde kurulan Mahabad Kürt Cumhuriyeti taraf ndan kullan lm flt r. Bu bayra n henüz 1920 lerde Dersim in iç bölgelerinde kullan l yor oldu unu düflünmek abesle ifltigaldir. Dönemin tan, A dat da Sey R za n n di er konaklar n da görmüfl olan Dersimli yafll larla yap lm fl olan hiçbir konuflmada veya röportajda bu bayraktan bahsedenle karfl laflmad k ki böyle bir bayrak A dat ta as l olsayd herkes bunu bilir ve anlat l rd. Aç k bir biçimde görünüyor ki, N. Dersimi nin bu söylemi, K rmanciye yi Kürdistan n bir parças olarak göstermenin nafile ve bir o kadar da temelsiz çabas ndan baflka bir fley de ildir. N. Dersimi nin Elaz ve Suriye ye Gidifli N. Dersimi, yapm fl oldu u birçok prati in sebeplerini kitaplar n okudu unuzda görece iniz gibi Sey R za n n kendisini yönlendirmesine ba lamaktad r. flte evlili inden tutun da Elaz a yerleflmesine yurtd fl na ç kmas ndan tutun da bahsetti imiz gibi An- 25

26 kara ya Dersim ad na telgraflar çekmesine kadar. Asl nda bu pratiklerin birço u tamamen kendi istemine ve flartlar n zorunlulu una ba l d r. Kendi kitab nda yazd üzere N. Dersimi, 1926 y l nda Sey R - za n n uygun görmesi nedeniyle Elaz a yerleflmeye karar verdi ini iddia etmektedir. Ancak Kârerli Mehmet Efendi nin kitab ndan yukar da yapm fl oldu umuz al nt da ise bu durumun farkl oldu- unu yani N. Dersimi nin Dersim i kimi nedenlerden dolay terk etmek zorunda kald n ö reniyoruz ve halk anlat mlar da Mehmet Efendi yi do rulamaktad r. Halk anlat mlar nda M. Nuri Dersimi yi di er dosyam zda iflleyece iz y l ndan itibaren Elaz da yaflamaya bafllayan ve Dersim ile anlatt klar n n aksine pek bir münasebeti kalmayan N. Dersimi, yurt d fl na ç kma teklifini de yine Sey R za dan 1936 y l içersinde ald n belirtmektedir. Ancak N. Dersim i bu konuda da birbiriyle çeliflen aç klamalarda bulunuyor. Kürdistan Tarihinde Dersim adl kitab nda yurtd fl na ç kma tavsiyesini, Elaz a Abdullah Alpdo- an la görüflmeye gelen Sey R za dan bizzat ald n belirtirken (age. s. 269); Hat rat m da yurtd fl na ç kmas n söyleyenin Sey R - za de il de onun taraf ndan gönderilen hususi adam n n oldu unu belirtiyor. (age. s. 184) N. Dersimi, Suriye ye geçifl tarihini 11 Eylül 1937 Sal olarak vermektedir. Fakat burada tarihlerde bir çeliflki var. 11 Eylül 1937, Sal gününe de il Cumartesi gününe denk gelmektedir. Bunun yan s ra daha önemli bir tarihi çeliflki var. 1. say m zda Sey R za Kimdi? bafll kl yaz m zda bahsetti imiz ngiltere ye Dersim Generali Seyit R za imzas yla gönderilmifl olan mektup, 30 Temmuz 1937 tarihlidir. Frans zca kaleme al nm fl olan mektubun, Suriye den gönderildi i hat rlayaca n z üzere bizzat ngiliz kaynaklar taraf ndan aç klanm flt. N. Dersimi, olaylar çarp tt gibi tarihleri de yanl fl veriyor. Mektubun ngiltere ye gönderilifl tarihinden de 26

27 anlafl l yor ki N. Dersimi, Suriye ye 30 Temmuz 1937 tarihinden önce ç km flt r. Sey R za n n dam Tarihi ve Son Sözleri Sey R za n n idam tarihi oldukça tart flmal bir konudur. Yaz - n n ilerleyen bölümlerinde bu konuya ayr nt l bir biçimde de inece imiz için sadece N. Dersimi nin Sey R za lar n idam tarihi olarak 18 Kas m 1937 gününü verdi ini belirtmekle yetinelim. Gelelim Sey R za n n son sözleri mevzusuna. N. Dersimi, hiçbir kaynak göstermeden Sey R za n n söyledi i sözleri kelimesi kelimesine yazmaktad r. dam olunurken Seit Riza yüksek sesle 75 yafl nday m, flehit oluyorum, Kürdistan flehitlerine kar fl yorum. Dersim ma lup oluyor, fakat kürtlük ve Kürdistan yafl yacakt r, kürt genci intikam alacakt r, kahrolsun zalimler! kahrolsun kahbe ve yalanç lar! sözlerini Zaza diliyle söylemifl ve bu emsalsiz kürt kahraman fütürsüz ölümü karfl lam flt r. Bu arslan n yavrusu Resik Hüseyin dahi babas na dönerek: Baba, kürt milleti sa olsun! demifltir. (M. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 290, Dilan Yn.) Dedi imiz gibi N. Dersimi ayr nt l bir biçimde verdi i son sözlerin kayna n belirtmiyor. Zaten vermesi de beklenemez. Bugüne kadar Sey R za n n son sözlerini bilebilece imiz tek bir kaynak vard o da hsan Sabri Ça layangil in her ne kadar ço u bölümünü maniple ederek ve gizleyerek anlatsa da yazm fl oldu u an lar d r. Onun d fl nda Sey R za n n fluan ki verilerimizle idam sehpas na giderken neler söyledi ini bilmemiz imkâns zd r, çünkü di er tan klar n hiçbiri bu konuda herhangi bir veri ortaya sunmam flt r. Tüm bunlar n bilinmesine ra men y llard r N. Dersimi taraf ndan aktar lan bu sözlerin gerçek oldu u kabul edilerek enstitülerin yay nlad kitaplarda dahi bu flekliyle yay nlanm fl olmas vahim bir durumdur. 27

28 N. Dersimi nin Yolunda lerleyenlerin Kürt Seyit R za s Bu bafll k alt nda irdeleyece imiz yazarlar n birço u N. Dersimi nin 1950 lerde yaratt Sey R za karakterini sorgulamadan, farks z biçimde günümüze tafl yan tarih yaz c lar ndan oluflmaktad r. Ayn ideolojik temelden beslenen bu yazarlar n N. Dersimi den daha s k resmî tarih anlay fl na sar ld klar n belirtebiliriz lerde Suriye de yaz lm fl bir kitab 1990 larda ve günümüzde hâlâ herhangi bir sorgulama sürecinden geçirmeden oldu u gibi referans almak, yaz lanlar elefltiri süzgecinden geçirmeden, o dönemin koflullar na, sosyal yap s na uygunlu unu araflt rmadan, yorumsuz bir biçimde do ru kabul etmek, gerçek tarihçilerin yapaca bir ifl de ildir. Bahsetti imiz bu yazarlar n tamam 1. Dünya Savafl ile 38 Katliam aras ndaki Dersim tarihini aktar rken temel kaynak olarak N. Dersimi kitaplar n göstermektedirler. Bunu yaparken de yukarda bahsetti imiz gibi herhangi bir elefltiri süzgecinden geçirmeden, oldu u gibi kendi kitaplar nda yazmaktad rlar. Asl nda Dersim i Kürdistan n bir parças ve Dersimliyi de Kürt göstermek isteyen yazarlar için N. Dersimi bulunamaz bir f rsat niteli indedir. Bu yazarlar n yazd klar tüm kitaplarda as l amaç, Dersim i Kürt gösterme çabas ndan baflka bir fley de ildir. Öyle ki özellikle romanlar nda Dersimli köylülerin, flimdiki Kürt ayd nlar n n dahi söyleyemedi i, kuramad cümleleri 1930 lu y llarda kurdurup, politik, tarihi konuflmalar yapt rmaktad rlar. Bu roman yazarlar n n bafl nda ise Haydar Ifl k ve Munzur Çem gelmektedir. Munzur Çem in 3 ciltlik Gülümse Ey Dersim ve Haydar Ifl k n Dersim Tertelesi adl romanlar n Sanat ve Edebiyatta Dersim bafll nda tetkik edece iz. N. Dersimi yi referans al p Dersim üzerine yazanlar n bafl nda Faik Bulut gelmektedir. Dersim Raporlar adl kitab nda devlet görevlilerinin yazd raporlar d fl nda kalan bölümlerde daha çok N. Dersimi nin yazd klar ndan yola ç karak belirlemeler yapm flt r. 28

29 Dersim i Kürt ve direnifllerini Kürt syanlar olarak gören Bulut, buna ba l olarak Sey R za y da Kürt önderi olarak göstermektedir. N. Dersimi yi referans alan her yazar gibi o da N. Dersimi nin kitaplar nda yaz lanlar sorgulamadan do ru kabul etmifltir. Bunun yan s ra Sey R za n n emirberi olarak F. Do an isminde bir Dersimli ile yap lan röportaj kitab nda yay nlam flt r. Baba Kürtlük davas na gönül vermifl bir a ayd. Dersim in bütün afliretleri aras nda Kürtlük davas nda genifl çapl ifl gören, propaganda yapan, birlik sa lamaya çal flan tek kifliydi. (Faik Bulut, Dersim Raporlar, s. 184, Yön Yn.) Burada çok önemli bir noktaya de inmekte fayda var. Kürt resmi tarih yaz c lar, Dersimcede Dersim için kullan lan K rmanciye tan m n ve Dersim deki K z lbafl fi x Hesenu-Desimu afliret konfederasyonlar na ait insanlar belirtmek için kullan lan K rmanc tan m n kendi perspektiflerine uygun, anti-bilimsel bir yaklafl mla çok rahat bir biçimde Kürdistan ve Kürt e çevirebilmektedirler. Yukarda al nt s n yapt m z röportaj n asl olan Dersimce (K rmancki) halini okudu umuz zaman bahsedilen Kürtlü ün K rmanciye den dönüfltürüldü ünü çok rahat bir biçimde görebiliriz. Bunu en aç k flekilde Berhem Yay nlar n n bast Dersim Türküleri adl kitapta görebiliyoruz. Dersim halk flark lar nda geçen K rmanc ve K rmanciye kelimelerinin yan na y ld z iflareti koyarak dipnottaki aç klamada K rmanc=kürt, K rmanciye=kürdistan diyebilecek kadar kavramlar n içeri ini de ifltirme yöntemini piflkince yapmaktad rlar. Bunu yaparken de herhangi bir tarihsel aç klama yapma gere i dahi duymamaktad rlar. Dersimliler in K rmanciye olarak tan mlad klar bölge K rmanc yani K z lbafl Dersimlilerin yaflad bölge d fl nda kalan hiçbir yeri kapsamaz. Durum bu kadar aç k ve net iken K rmanciye nin Hakkari den Süleymaniye ye Mardin den Qam slo ya kadar olan tüm Kürt bölgelerini tarif etti i aymazl n aç k bir biçimde yapabiliyorlar. 29

30 Yine bu konuda en baflar l kiflilerden biri de Munzur Çem dir. Her kitab nda olmakla birlikte Tan klar n Diliyle Dersim 38 de daha aleni bu durumu görebilmekteyiz. Kitab n tamam, Dersimli yafll larla yap lm fl röportajlardan oluflmaktad r. Ve bu röportajlar n hepsi de kendisinin de belirtti i gibi K rmancki den Türkçe ye çevrilerek yay nlanm flt r. Kendi dillerinde ifade ederken K rmanc dedikleri yerleri büyük bir maharetle Kürt olarak de- ifltirmekte hiçbir sak nca görmeyen Çem, böylelikle tarihi gerçeklikleri örtebilece ini düflünüyor. Genel anlam yla Munzur Çem de Dersim tarihini anlat rken di er Kürt resmî tarihçileri gibi kendine dayanak olarak N. Dersimi yi seçmektedir. Böyle olunca da Munzur Çem de de Sey R za, Kürdistan mücadelesinin bir neferi olmaktan öteye gidemiyor. Ancak Bat Dersim de durum farkl yd. Orada direnifl büyük ölçüde sevinçle karfl land. Sey R za, haber al r almaz silahl bir baflkald r için haz rl a bafllad. (Munzur Çem, Munzur Dergisi, Say : 23/24, s. 7) Yukar da bahsettik. Bizzat fieyh Said syan na kat lm fl Serdî den al nt yapt k. Dersim in fieyh Said Ayaklanmas na herhangi bir destek sunmad belgelerle de ortadad r. Bunu hem o dönemin askeri yaz flmalar ndan hem halk anlat mlar ndan hem de isyana kat lanlar n kendi aralar ndaki yaz flmalardan da aç k bir biçimde görebilmekteyiz. Munzur Çem de bunlar çok iyi biliyor fakat buna ra men Sey R za n n ve Bat Dersim in isyan büyük bir sevinçle karfl lad n söylemesi, bahsetti imiz kayg lardan baflka bir anlam ifade etmemektedir. Dersim Direniflleri adl kitab n yazar M. Kalman, birçok belgeyi, gazete kupürünü vb. materyalleri kitab nda bir araya getirip özellikle e iliflkin dönemine göre iyi bir çal flma yapm fl olmas na ra men o da N. Dersim i referansl resmî tarih yaz c l ndan kendisini kurtaramad için ayn Sey R za onda da karfl m za ç kmaktad r. En az ndan M. Kalman, di er resmî tarihçilerden farkl olarak, N. Dersimi nin vermifl oldu u 18 Kas m idam tarihini, tet- 30

31 kikten geçirerek 15 Kas m olarak de ifltirebilmifltir. Fakat Sey R - za n n son sözlerini Suriye de yaflayan N. Dersimi nin daha iyi bilece ini düflünebilecek ve onun bu konuda yazd klar n do ru olarak kabul edecek kadar da N. Dersimi ye yani resmî tarihe ba l d r. Bunun d fl nda N. Dersim i Sey R za için ne diyorsa afla yukar M. Kalman da kitab nda ayn lar n söylemektedir. Son dönemde bahsetti imiz bu kervana yani Kürt resmî tarih cephesine kat lan yazarlar n bafl nda ise Do an Munzuro lu gelmektedir. Ona göre Sey R za, belli bir döneme kadar afliretler aras çat flmalarda taraf olan ve Kürt ulusal bak fl aç s olmayan biriydi. Fakat Arser (Alifler) ve N. Dersimi ile iliflkiye geçtikten sonra düflüncelerinde bir de iflim oldu unu Kürt ulusal düflüncesiyle donand n ifade etmektedir. fakat düflüncesini de ifltirmede en büyük etki Alifler e ve Baytar Nuri ye aittir. Kürt ulusal mücadelesi gibi kavramlarla bu iki insan arac l yla tan flm flt r. Arser (Alifler), Koçkiri syan ndan sonra Dersim e gelmifl, yaklafl k 15 y l kalm flt r. Baytar Nuri s k s k Seyit R za n n evine gelmekte ve aylarca kalmaktad r. Seyit R za n n bu dönemde afliret ç kar n afl p Dersim i hatta tüm Kürt bölgelerini içine alan düfller kurdu unu söylemeliyiz. Yörede anlat lanlar da 30 lu y llardan sonra S. R za n n de iflti ine dairdir. (Do an Munzuro lu, Munzur Dergisi, Say :16, s. 35,36) fiimdi Munzuro lu na birkaç soru sormak gerekiyor. 1- Sey R za n n bahsetti i dönem içerisinde tüm Kürt bölgelerini içine alan düfller kurdu unu neye dayanarak söylüyor? 2- Yörede anlat lan hangi örnek, Sey R za n n Kürt ulusal bak fl aç s na sahip oldu unu gösteren de iflimler yaflad n ortaya koymaktad r? Ne yaz k ki Munzuro lu yaz s nda bunlar ortaya koymam fl. Yeri gelmiflken belirtelim; N. Dersimi ve Arser in Kürt ulusal düflünceleriyle Kürt Teali Cemiyeti arac l yla tan flt klar söylenegelen bir durumdur. Fakat N. Dersimi nin anlatt kadar yla yo un bir iliflkilerinin olup olmad n bilemiyoruz. Zira elimizde bu yönlü net 31

32 bilgiler yok. Ayr ca Arser, Kürt cemiyetleriyle olan münasebeti kadar Ermeni gruplarla da iliflkiler kuran biridir. Dersim de oldu u süre içerisinde ise Arser, hem yapt klar ndan hem de yazd fliirlerden de çok aç k görünmektedir ki Kürt ulusal birli i için de il Dersim in birli i için mücadele etmifl bir Dersim yurtseveridir. Kürt cemiyetleriyle olan iliflkisi ise Ermeni gruplarla olan iliflkisinden ileri de ildir. Arser ve yoldafl Zarife nin kimlikleri ve mücadelelerinin amaçlar bafll bafl na ifllenmesi gereken bir konudur. Düflünün ki Arser in yazd birçok fliir bir iki kalem oynatmas yla düzenlenmekte ve Kürdistan kelimesi sanki o fliirlerde mevcutmufl gibi gösterilmektedir. Bu konu da ilerde bu Dergi sayfalar nda ifllenecektir. Dönelim Munzuro lu nun iddialar na. De indi imiz gibi Arser Dersim de bulundu u süreçte Kürt ulusal birli inden de il Dersim in birli inden bahsetmifl ve yoldafl Zarife ile bu amaç için mücadele etmifllerdir. O nedenle de Dersimliler taraf ndan sayg ve sevgi görmüfllerdir. Ancak ayn fleyi N. Dersimi için söyleyemiyoruz. Halk n N. Dersimi yi çok sevmedi i ve önemsemedi i bilinen bir gerçektir y l ndan itibaren Elaz da ikamet eden Dersimi nin kitaplar nda bahsetti i gibi Sey R za ve Dersim ile de çok iliflkisi kalm yor. Sey R za 1920 lerde nas l düflünüyorduysa 1930 larda da ayn düflünceye sahipti da Ermenilerle Ovac kta kurduklar Hükümet s ras nda da, 1921 Dersim in Koçgiri bölgesinde yaflanan direniflte de, 1925 fieyh Said syan s ras nda da, 1937 Dersim Direnifli döneminde de hep ayn Sey R za idi. Dersim in bütünlü ünü ve ba ms zl n sürdürme yolunda mücadele eden bir kifliydi. Dersim de birçok afliret lideri, S. R za y örgütledi i için Arser e k zg nd r. Afliret ç kar yerine Dersim ve Kürt ç kar gözetti i için k zg nd r. (age.) Munzuro lu, Arser in yaflam n iç Dersim de Sey R za ile birlikte geçirdi i süreçte, Kürt ulusal ç kar n gözetti i- 32

33 ne dair bir tek örnek verebilir mi? Veremez çünkü böyle bir durum söz konusu de il. Arser genellikle Dersim K z lbafl ögelerle süslü, Dersim birli ini savunan fliirler yazmakta ve Dersim in birli ini savunan konuflmalar yapmaktad r. Bu fliirleri Arser konusunu ilerde açt m zda bolca örneklendirebiliriz. Ancak Arser in Kürt birli ini dile getiren bir tek fliirini görebilmek mümkün mü? Kürt ulusal bak fl aç s na sahip birinin bu konuya iliflkin bir tek fliiri olmaz m? Ayr ca yaz n n bafllar nda belirttik, Dersim 1937 Direnifli ne kadar her ne kadar afliret çat flmalar yo un olsa da d flar dan gelen sald - r lara karfl afliretler birlik sa lay p, Dersim in bütünlü ü için savafl yorlard. Asl nda, 1937 y l nda o güne kadar al fl lm fl olan birli in sa lanamamas n n Dersim in düflmesinde çok büyük etkisinin oldu unu herkes kabul etmektedir. Buradan hareket edecek olursak Arser in yapmaya çal flt Dersim birli i afliretlerin pek de yabanc s oldu u bir durum de ildir. Her d fl sald r da Dersimlilerde bir ritüel haline gelmifl bu anlay fltan dolay afliretler neden Arser e k zg n olsunlar ki? Hayalperverlikte N. Dersimi yi Aratmayan Kahraman Aytaç ve Ahmet Kahraman n Seid R za s Bu bafll k alt nda irdelenmesi gereken bir kitap daha var ki di- erlerinden daha farkl olarak yeni tarihsel gerçeklikler ortaya atmaktad r. Ahmet Kahraman n Kürt syanlar adl kitab bu cephe içerisinde gelinen son aflamad r. Zira N. Dersimi yi referans alman n yan s ra Dersim i Kürt olarak gösterme çabas nda dudak uçuklatan tarihsel aktar mlarla doldurulmufl bir kitapt r. fiimdi Kahraman dan uzun bir al nt yapmak durumunday z çünkü yazd klar hem çeliflkili hem de iddial olaylar. fieyh Said, 1924 yaz nda, Dersim e uzan yor, efsanevi lider Seid R za yla da bulufluyordu fieyh Said, Dersim i ziyaret etmek istedi ini, K rmanciya Beleke F/3 33