GENÇ OSMANLI DÜŞÜNCESİNİN DOĞUŞU TÜ R K İY E DE SİYASAL DÜŞÜNCELERİN MODERNLEŞMESİ

Transkript

1 GENÇ OSMANLI DÜŞÜNCESİNİN DOĞUŞU TÜ R K İY E DE SİYASAL DÜŞÜNCELERİN MODERNLEŞMESİ ŞERİF M A R D İN merika da Princeton Üniversitesi Bay Şerif Mardin in çok önemli bir kitabını yayınladı: The Genesis of Yoııng Ottoman Thougt, A Study in the modernisation of Turkish Political İdeas. Genç OsmanlI düşüncesinin doğuşu, Türkiye de siyasal düşüncelerin modernleşmesi 456 sayfa, 10 dolar. Şerif Mardin in yıllardan beri üzerinde çalıştığını bildiğimiz kitabının yayınlanması siyaset ve düşünce tarihimiz üzerinde çalışacaklara büyük bir yardım sağlayacaktır. Zira genç bilim adamımız, tarihimizin çok üginç bir yönünü incelerken olaylara şimdiye kadar yapılan çalışmalarda daha değişik ve verimli bir açıdan bakmasını bümiştir. Kitap yeni sosyolojinin getirdiği imkânlardan nasıl yararlanmak gerektiği konusunda örnek olacak niteliktedir. Şerif Mardin in bütün dünya daki türkologlar arasmda geniş yankılar uyandırmıya başhyan eserinin Türkiye de de ügi uyandıracağına güveniyoruz. Bunun için Kitap Belleten lier zaman olduğu gibi, bu önemü kitabı tanıtırken yazarını da tanıtmak istemiştir. Bu düşüncemizi Sayın Şerif Mardin e açtık, biyografisini ve çalışmalarını, özellikle yayınlanan kitabında yapmak istediklerini, kendi kalemiyle okuyuculara üetip Uetemiyeceğini sorduk. Bizi anlayışla karşılayarak aşağıda okuyacağınız yazıyı hazırladı: Bu arada şunu da belirtelim. Adı geçen kitap Princeton Üniversitesi nin Türkiye ile ügüi ilk yayım değüdir. Türkiye ile ügili şu kitapları da aynı Üniversite yayınlamıştır. Ernest Edmonson Ramsaur, Jr. The Young Turks: Prelüde to the Révolution of Kemal Karpat, Turkey s Politics: The Transition to a Multy - Party System. Stanford J. Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt,

2 10 Kendi Kalemiyle ŞERİF M ARDİN İN BİYO G RAFYA VE B İBLİYO G RAFYASI a 927 yılında İstanbul da doğdum. Türkiye de başlıyan ilk öğreni- I mimi babamın memur olarak bulunduğu Mısır ve Yugoslavya da tamamladım ile 1944 yıllan arasında Galatasaray Lisesinde okudum da Amerika Birleşik Devletleri ne hareket ettim ve liseyi orada bitirdim. Washington and Lee Üniversitesi nde bir buçuk yıl kadar bio-kimyaya hazırlık derslerini okudum da Stanford Üniversitesi ne geçtim ve seçmiş olduğum konuyu değiştirerek 1948 yılında, siyasal bilgilerden B. A. derecesini elde ettim yılında Stanford da M. A. derecesi için çalışmalara başladım. O sıralarda çalışmalarımı tarih alanında yapmayı düşünüyordum yılında Johns Hopkins Üniversitesinin bir bölümü olan Uluslararası Yüksek Etütler Okulu na girerek 1950 de Uluslararası münasebetler diplomasim aldım (M. A. derecesi). Bundan sonra yeniden Stanford Üniversitesine yazılarak 1952 de doktora imtihanlarımı bitirdim, sıra doktora tezimin yazılmasına geldi. O zamanlar, Amerika da siyasal bilgiler alanında yapılan çalışmalar yeni bir yönde ilerlemeye başlamıştı. Eski müessesevî siyasal bilgi çalışmaları yetersiz görülüyordu. Siyasal vetireleri, siyasal dinamiği incelemek için yeni usuller aranıyordu. Bir kısım araştırmalarda siyaset olayının çeşitli kültür çevrelerinde aldığı değişik şekillerin tahlili yapılıyordu. Ben, daha M. R. derecemi alırken Türkiye üzerinde çalışmaya başlamıştım. Tezimi hazırlarken bu yeni metotların Türkiye deki olaylara uygulanması konusunda Stanford da bulunan profesörlerden teşvik gördüm de Türkiye ye döndüm yıllan arasında askerlik ödevimi yaptım. Bu arada gerek dışişleri imtihanına, gerekse Siyasal Bügiler Fakültesi asistanlık imtihanlanna girerek her ikisini de kazandım. Askerliğimin bitiminde Siyasal Bilgiler de asistanlık yapmaya karar verdim ve doktora tezi çalış,malanma başladım. Siyasal bilgüerin, sağlam bir tarih bilgisini gerektirmeyen bir değerlendirme tarzı olduğu şeklindeki inancın yaygınlığı gözüme derhal çarpan noktalardan biri oldu. Bu bakımdan, üzerinde çalışmaya karar verdiğim Yeni Osmanlılann düşünsel yapıtlan konusunu incelemek için önce sağlam bir tarih bilgisi temelinin elde edilmesi zorunluluğu ile karşılaştım. Tarihçüerimiz ve edebiyat tarihçilerimiz 1940 ve 50 lerde çeşitli makalelerde bu işi yapmışlardı fakat hiçbir kimse bu bilgilerden siyasal bilgiler açısından yararlanmayı düşünmemişti. Oysa, memleketimizde 19 uncu yüzyıldaki siyasal yapı değişmelerinin nedenlerini araştırırken herşeyden önce olayların bir şemasının çıkarılması gerekiyordu. Bu objektif verilerin toplanmasımn ve anlaşılmasının çok uzun zaman alacağım o zaman anladım.

3 1956 yılında Prof. Turhan Feyzioğlu nun vekâlet emrine alınması üzerine Siyasal Bilgiler Fakültesi nden istifa ettim. Bir yıl kadar Hürriyet Partisi Merkezi nde genel sekreterük müşavirliği yaptım seçimlerine Hürriyet Partisi Eskişehir adayı olarak katıldım sonunda Princeton Üniversitesi nden Üniversite kadrosuna araştırma asistanı olarak katılma teklifi aldım. Bu ödevde bir buçuk yıl kadar kaldım ve sonra Hanvard Üniversitesi tarafından da, ayni sıfatla çalışmak için Harvard a gelmeye çağrıldım. Harvard da birbuçuk yıl kaldıktan sonra Türkiye ye döndüm den beri Siyasal Bilgiler Fakültesi nde Anayasa Hukuku Asistanıyım. Amerika da bulunduğum günlerde Yeni OsmanlIlar la ügili olayların tarihsel şemasını çizmiye çalışmıştım, bu konudaki araştırmalarımı bitirmiş bulunuyorum. Fakat başlangıçta yapmak istediğimi pek yapamadım. Yeni siyasal bügi metotlarının bu olaylara uygulanması konusunda istediğim kadar çalışamadım. Genel olarak en çok ilgilendiğim konu, siyasal ideolojilerin ve politika adamlarının düşünce ürünlerinin sosyolojik olarak tahlilidir. Bu konuyu Yeni OsmanlIlar açısmdan tam olarak işleyemedim. Öyle sanıyorum ki, yayınlanan kitabımla bunun ilerde başkaları tarafından başarılması için bir başlangıç yapmış bulunuyorum. Yeni OsmanlIlar hakkmdaki çalışmamda, Rönesans dan sonra batı düşünce akımlarının dışında kalmış bir uygarlık kavramından ilerlemek isteyen aydınların düşüncelerinin nasıl yavaş yavaş değiştiğini göstermiye gayret ettim. Kitabın her bölümü bu değişmenin başka bir açıdan değerlendirilmesidir. Meselâ ikinci bölümde Yeni OsmanlIlar Cemiyeti nin bir siyasal teşekkül olarak ne gibi merhalelerden geçtiğini araştırdığım görülecektir. Üçüncü bölüm Yeni Osmanhlar ın kullandıkları islâmi kavramların, başarmak istedikleri işe ne derece elverişli olduğu sorusunu işliyor. Dördüncü bölüm Yeni OsmanlIlar ı bir seçkin aydınlar grubu olarak ele almaktadır. Beşinci bölüm Y e ni OsmanlIlar m Tanzimat hakkmdaki düşüncelerinin köklerini incelemiye çalışmaktadır. Altıncı bölüm Yeni Osmanlılar hareketinin doğrudan doğruya etkilendiren, onu meydana getiren müessesevî değişiklikleri tahlü etmektedir. Yedinci bölüm Şinasi nin getirdiği yeni görüşün Yeni Osmanlılar m görüşüne nasıl etki yaptığına ayrılmıştır. Bütün bunlarla Yeni Osmanlılar a ait bazı özellikleri ortaya çıkarabildiğime inanıyorum. Fakat bu özellikler aslında daha çoktur ve Türkiye nin modernleşmesindeki zikzaklan belirleyen anlamlan taşırlar. Modernleşmede Türkiye nin kendine özel bir yol izlemiş olduğunda şüphe yoktur. Önemli olan, bu özelliklerin bilimsel olarak açıklanmasıdır. Yeni Osmanlılar konusundaki araştırmalarıma başladığım zaman / fikrî gelişme ve modernleşmemiz konusundaki çalışmalarda ge 11

4 nel olarak klişeleşmiş düşüncelerin büyük yer tuttuğunu gördüm. Meselâ modernleşme vetiremizde Ulema nın rolü iki zıt yönden ele alınıyordu: 1 Ulema modernleşmeye hiçbir şeküde engel olmamıştır. Oysa çalışmalarımın daha başında anladım ki, gerçek böyle kaba klişelerle kesüip atılmaz. Benim yaptığım kabul edilmiş klişeler yerine problemler koymak oldu. Meselâ yine ulema konusunda problem i şöyle koyabilirdik: 1 Ulema dendiği zaman mütecanis bir kütle ve davranış düşünülüyor. Böyle bir mütecanislik gerçekten var mıdır? 2 Ulema arasında modernleşme vetiresine ilgi gösterenler kimlerdir? Bunlar nasıl bir ilgi göstermişlerdir? 3 Bütün bu ilgiye rağmen Ulema nm modernleştirici bir unsur olarak çalışamamasına sebeb olan strüktürel - sosyal unsurlar hangüeriydi? Ben modernleşme tarihimizin incelenmesinde Uk olarak ele alınması gereken bu tip soruların yalnız birkaçmı ortaya çıkardığıma inanıyorum. Bu bakımdan, modernleşmemizi anlamadan önce yapılması gereken ilk işlem böyle bir sorular listesi hazırlamaktır. Tersi yapılırsa, Fransız metotlarının alıştırdığı, yüzeyde kalmış bir rasyonalizm Ue yetinilirse nereden gelip nereye gittiğimizin anlaşılmasına imkân olmayacaktır. Kitabımda ortaya çıkarmıya çalıştığım iki soru da şunlardır: Gazetecilik - dü mihverinin modernleşme tarihimizde bu kadar önemli yer tutuşunun anlamı nedir? Batının modernleşmesi vetiresinde buna benzer unsurlara raslanabilir mi? Batı feodalizminin tipik özelliklerine bizde raslanmaması, sınıfların yapısı üzerinde icra ettiği etki bakımından modernleşme vetiremizi başka uluslardakinden ayrı yollara götürmüş müdür? Bana öyle geliyor ki, Türkiye de Kanun-u Esasî nin Abdülhamid devrinde uzun yıllar kaldırılmayan bir Şal la örtülmüş olması büyük bir felâket olmuştur. Yoksa o zamanın aydınlarının hazırladıkları Batı -.İslâm sentezi nitelik bakımından o kadar düşük bir şey değüdi. Parlamanter hayatın pratik çalışmaları bu çerçeveyi yavaş yavaş değiştirip bize demokratik bir çerçevenin esaslarını pekâlâ hazırlayabilirdi. Oysa Abdülhamid in kısa görüşlülüğü, Ittihad ve Terakki nin cahilliğ i basitliği ve kendini beğenmişliği, memleketin demokratik hareketlere katılmasını adamakıllı geciktirmiştir. Kitabımın İngilizce olarak yayınlanmasının başlıca nedeni Amerikan vakıflarının gösterdiği kolaylıklardır. Tezimin niçin ini memleketimizde anlatmakda büyük zorluk çektiğim bir sırada Amerikan bilim çevreleri tezime büyük ilgi gösterdiler. Kitabımın türkçeye çevrilmesini de isterim. Princeton University Press ile bu konudaki yazışmalarımız başlamış bulunuyor. Yukarıda tanıtmaya çalıştığım kitabımdan başka yayınlanmış bir kitabım yoktur. Ancak uzun bir süreden beri makaleler yazmaktayım. Bunlardan bir kısmının ayrı basımları yapılmıştır. Aşağıda bazı makalelerimin künyesini veriyorum: 12

5 Tabiî hukukun gelişme safhaları hakkında bir not, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Haziran 1955, s The mind of the Turkish reformer The Western Humanities Review Vol. X IV, No. 4, Autumn 1960, pp Some notes on an Early Phase of the modernization of Communications in Turkey, Comparative Studies in Society and History, Vol. m, No. 3, April 1961, pp Some explanatory notes on the Mecelle, The Muslim World, Vol. LI, No. S 3-4, July, October 1961, pp. 189, The Middle East Journal in önümüzdeki sayısında Libertarian Movements in the Ottoman Empire , başlığı altında bir makalem yayınlanacaktır. Şu anda Forum dergisi yazı kurulunda bulunuyorum. Bu dergide imzalı imzasız yazılarım çıkmaktadır. Doçentlik tezimin hazırlıkları da ilerlemiştir. Tezimin konusunu yılları arasında Türkiye dışında çıkan Jön Türk yayınlarının muhtevası teşkü etmektedir. Kişise! Arşivlerde İstanbul Belleği