MAMURATÜLAZİZ VİLAYETİ MAARİF MÜDÜRÜ AHMET FEYZİ EFENDİ NİN FAALİYET VE SUİSTİMALLERİ Yrd. Doç. Dr. Ünal TAŞKIN 1

Transkript

1 Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ Mayıs MAMURATÜLAZİZ VİLAYETİ MAARİF MÜDÜRÜ AHMET FEYZİ EFENDİ NİN FAALİYET VE SUİSTİMALLERİ Yrd. Doç. Dr. Ünal TAŞKIN 1 Geçmişi eski devirlere kadar uzanan Harput, Türklerin Anadolu ya girişinden Osmanlı hâkimiyeti tesis edilene kadar birçok Türk devleti ve beyliği arasında el değiştirmiştir. Doğu Anadolu da Osmanlı-Safevî rekabeti sonucunda ele geçirilen Harput, Diyarbakır Eyaleti ne bağlı bir sancak merkezi olarak teşkilatlandırılmıştır yılından 1845 yılına kadar Harput, Diyarbakır Eyaleti ne bağlı bir sancak merkezi olma statüsünü korumuştur. Özellikle 1580 yılından itibaren Harput, bizzat Diyarbakır eyalet beylerinin yakın adamları tarafından idare edilmiştir 2. Harput sonraki dönemlerde idarî açıdan Diyarbakır Eyaleti ne fakat malî açıdan Maden-i Hümâyûn Emaneti ne bağlı bir merkez haline gelmiştir yılında eyalet itibar edilen Harput, 1867 de Mamuratülaziz adını alarak tekrar Diyarbakır a bağlanmıştır yılında müstakil mutasarrıflık, 1879 da ise vilayet olarak teşkilatlandırılmıştır 5. Daha çok Harput adıyla meşhur olan ve XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra Mamuratülaziz olarak isimlendirilen vilayet, kabaca bugünkü Elazığ, Tunceli, Malatya ve Adıyaman illerinin içinde bulunduğu bir idari birimi ifade ediyordu. Osmanlı devletinde medrese dışında okulların açılması ve bu yeni açılan kurumların idaresinin ne şekilde olacağı meselesi, XIX. yüzyılın ilk yarısından beri üzerinde düşünülen konulardan biriydi yılında eğitimi teşkilatlandıran devlet, bu işi yürütmek üzere bir bakanlık teşkil etti. Maarif-i Umumiye Nezareti olarak adlandırılan bu kurum, eğitimin sevk ve idaresi konusunda yetkilendirilmişti. Her ne kadar eğitim meselesi bir bakanlığa kavuşmuş olsa da vilayetlerde bu teşkilatın uzantısını görmek hemen mümkün olmamıştır. Teşkilatın işlerlik kazanabilmesi için her vilayette bir maarif müdürlüğü kurulması düşünülmüştür yılında uygulamaya geçilmiş ve 1882 yılında ise bu müdürlüklerin kuruluşunun gerekçeleri 1 Adıyaman Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü/ADIYAMAN 2 İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (Fizikî, İdarî ve Sosyo-Ekonomik Yapı), Ankara, 1995, s. 123 vd. 3 İbrahim Yılmazçelik, Malî ve İdarî Bir Birim Olarak Diyarbakır Voyvodalığı, XIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler 4-8 Ekim 1999, III/3, Ankara, 2002, s BOA, A. MKT. MHM., 374/57, 13/L/ Ahmet Aksın, 19. Yüzyılda Harput, Elazığ, 1999, s Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1988, s. 123

2 708 Ünal TAŞKIN, Mamuratülaziz Vilayeti Maarif Müdürü Ahmet Feyzi Efendi nin Faaliyet ve Suistimalleri resmen ilan edilmiştir 7. Her vilayette maarif meclislerinin oluşturulması ve bu meclislerde kimlere sorumluluklar yükleneceğine açıklık getirilmiştir 8. Bu tarihten itibaren de her vilayet merkezine maarif müdürü gönderilmeye özen gösterilmiştir. Yukarıda da izah ettiğimiz üzere 1879 yılından itibaren vilayet olarak teşkilatlandırılan Mamuratülaziz, bu teşkilatlanma içerisinde yılında Murad Efendi adlı ilk maarif müdürüne kavuşmuştur yıllarında vilayetin maarif müdürlüğüne Abdulkerim Efendi getirilmiştir. Becayiş usulüyle Mehmed Bey den bu görevi devralan Abdulkerim Efendi daha evvel Erzurum maarif müdürlüğü yapmaktadır. Değişim gerçekleşmeden evvel Mehmed Bey in tutuklu olduğunu yazışmalardan öğreniyoruz 10. Mehmed Bey in bu tutukluluk hali 1316 ( ) yılında son bulmuş 11 ve yer değişikliği gerçekleşmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla Ahmed Feyzi Efendi nin Mamuratülaziz maarif müdürlüğünden önce de vilayet teşkilatında birtakım şikâyete konu hadiseler cereyan etmiştir yılında Mamuratülaziz Maarif müdürü Abdülkerim Bey in yer değişikliği isteğine karşılık boş yer olmadığından herhangi bir yere gönderilemeyeceği bildirilmiştir 12. Vilayette kanunî hizmet süresini dolduran Abdulkerim Efendi, 1321 ( ) yılında yine tayinini istemiş ancak bu isteği de geri çevrilmiştir 13. Fakat çok geçmeden o sıralarda Adana Maarif Müdürlüğü görevini yürüten Ahmed Feyzi Efendi ile becayişleri uygun görülerek görev yerleri değiştirilmiştir. Ahmed Feyzi Efendi nin Özgeçmişi ve Mamuratülaziz Vilayeti ne Tayini Ahmed Feyzi Efendi, Murtaza Beyefendi nin oğlu olarak 1280 ( ) yılında Yanya ya bağlı Narda kasabasında doğmuştur. Kasabada sıbyan ve rüşdiye mekteplerini bitirdikten sonra Sultanî mektebine devam etmiş ve 1302 ( ) yılında mezun olmuştur ( ) yılında 23 yaşındayken maaşsız olarak Hariciye Nezareti nde çalışmaya 7 Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul, 1338, s BOA, Y.A.RES., 14/48 26/S/1299; BOA, Y.MTV., 47/154, 18/C/ Ünal Taşkın vd., Elazığ Eğitim Tarihi, Elazığ, 2010, s Mehmed ve Abdulkerim in becayişi ile Mehmed in tutukluluk durumu hakkında bkz. BOA, MF.MKT., 374/51, 10/C/1315; BOA, MF.MKT., 408/58, 06/Ra/ BOA, Y.PRK.UM., 43/2, 18/Ra/ BOA, MF.MKT., 511/36, 05/Ra/ BOA, MF.MKT., 715/29, 27/Ra/1321

3 Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ Mayıs başlamış ve 1304 ( ) yılında 400 kuruş maaşla Tabii ve Kimya hocalıkları ile 750 kuruş maaş karşılığı Yanya İdadisi nin müdürlüğüne atanmıştır ( ) yılında Yanya Vilayeti Maarif Müdürü olan Ahmed Feyzi Efendi, dirliksizliğinden ve liyakatsizliğinden dolayı 1309 ( ) yılında Maarif Meclisi kararıyla bu görevinden azledilmiştir. Maarif Meclisi kararı gereği başka bir vilayete gönderilmesi kararlaştırılan Ahmed Feyzi Efendi, Erzurum Vilayeti Maarif Müdürlüğü ne atanmıştır. Burada 2500 kuruş maaş alan Ahmed Feyzi Efendi nin rütbesi salise olarak tevcih edilmiştir ( ) yılında Van Maarif Müdürlüğü ne becayiş yoluyla nakledilmiştir. İki yıl kadar burada bulunduktan sonra 1312 ( ) yılında Kimya ve Kavanin hocalığı yanı sıra Konya Maarif Müdürlüğü ne atanmıştır. Çok geçmeden üzerinde bulunan Kimya ve Kavanin dersleri alınarak bunların yerine Fransızca dersleriyle sorumlu kılınmıştır ( ) yılında Türkçe ve Kitabet-i Resmiye dersleri hocalığı ve Adana Maarif Müdürlüğü görevine tayin edilmiştir ( ) yılında uhdesindeki Türkçe muallimliği alınarak yerine Fransızca muallimliği verilirken Kitabet-i Resmiye muallimliği maaşına 5 kuruş zam yapılarak devam ettirilmiştir 14. Ahmed Feyzi Efendi nin özgeçmişinde kitabet edecek kadar Rumca ve Fransızca bildiği, bunun yanı sıra Arnavutça, İtalyanca ve Almancaya da aşina olduğu kayıtlıdır. Fakat izahat varakasında sadece Fransızcaya aşina olduğu yazılmıştır. Mülkiye komisyonuna havale edilen tezkirenin görüşülmesi sonucunda Ahmed Feyzi Efendi nin lisana aşina olmadığı ve bu sebepten bulunduğu görevi yürütmeye yeterli olmadığı vurgulanmıştır. Abdulkerim Efendi nin ise Mamuratülaziz in iklimine alışamadığından bahsedilmektedir. Bu sebeplerden dolayı her iki maarif müdürünün görev yerlerinin değiştirilmesi uygun görülmüş ve becayişleri gerçekleştirilmiştir 15. Ahmed Feyzi Efendi nin Faaliyetleri ve Suiistimalleri Ahmed Feyzi Efendi, Mamuratülaziz Vilayeti maarif müdürlüğüne tayin olunduktan sonra sonuca erdirdiği meselelerden biri, vilayette Darulmuallimin (Öğretmen Okulu) açılması olmuştur. Daha önce Abdül - kerim Efendi zamanında Darulmuallimin mevcut şartlardan dolayı açılamamıştır 16. Ahmed Feyzi Efendi kendi müdürlüğü döneminde, merkezdeki idadi bünyesinde bir Darulmuallimin açmaya muvaffak 14 BOA, İ.MF., 06/Za/ BOA, İ.MF., 06/Za/ BOA, MF.MKT., 458/22, 23/Ra/1317

4 710 Ünal TAŞKIN, Mamuratülaziz Vilayeti Maarif Müdürü Ahmet Feyzi Efendi nin Faaliyet ve Suistimalleri olmuştur 17. Bunun dışında Mamuratülaziz Vilayeti nin merkezinde ve kasabalarında kız ve erkeklere mahsus dokuz adet İptidai Mektep (İlk Mektep), İnas (Kız) Rüşdiyesi nde halı ve seccade üretim atölyesi tesis edilmiş ve Hamidiye İdadisi nin sınıflarına iki sınıf daha ilave edilmiştir 18. Muhtemelen Ahmed Feyzi Efendi bu çalışmalarından dolayı taltif almıştır 19. Ahmed Feyzi Efendi nin salise 20 olan rütbesi mütemayize 21 terfi ettirilmiştir 22. Bütün bunlar olduğu sırada vilayet teşkilatında olan bazı hadiseler, Ahmed Feyzi Efendi nin birtakım suiistimallere karıştığını göstermektedir. Mesela, 1322 yılında maarif kitabeti sınavını kazandığı halde işe alınmayan bir şahsın şikâyeti söz konusudur 23. Aynı zamanda Maarif Müdürlüğü nden gönderilen varidat cetvellerinin hatalı olduğu ve bir daha hatalı cetvel gönderilmemesi konusunda müdürlük uyarılmıştır 24. Yine 1323 yılında dışarıdan eğitim aldığından dolayı bir öğrencinin şifahen sınav yapılarak Mamuratülaziz İdadisi nin altıncı sınıfına kaydının yapılması ve bir yıl sonra da şahadetname verilerek mezun edilmesi hadisesi, vilayet teşkilatının başını ağrıtmış gibi görünmektedir 25. Bunlar dışında bizzat Ahmed Feyzi Efendi yi hedef alan şikâyetler bulunmaktadır. Bu şikâyetlerden biri Merkez İnas Rüşdiyesi Muallime-i Ulası Emine Hanım tarafından yapılan şikayettir ki, Ahmed Feyzi Efendi nin usulsüzlüklerinden bahsetmektedir 26. Son olarak yapılan şikâyetlerin tahkiki için Sivas Maarif Müdürü memur edilmiştir. Hazırlanan rapora göre Ahmed Feyzi Efendi ye isnad edilen suçlar hayli kabarıktır. Bu rapora göre; 1321 ( ) yılından itibaren Muhasebe Yevmiye Defteri tutulmamış, 1322 ( ) yılı muhasebe cetveli tanzim edilmemiş ve bu yıllarda maarif akaretinin müzayede kaimeleri ihale edilmemiştir. Giride adlı köydeki kız mektebinin muallimesi Neriman Hanım a hakkı olan 100 kuruş yerine 1322 Martından (1906) 1323 Martına (1907) kadar 50 kuruş verilirken geriye 17 BOA, DH.MKT., 962/23, 24/Ra/ BOA, MF.MKT., 885/29, 03/Ş/ BOA, MF.MKT., 877/34, 22/C/ Mülkî rütbelerden üçüncü kademeyi gösterir unvan. Hamse ve Rabi a rütbelerinden sonra verilirdi. Bkz. Şemseddin Sami, Salise, Kâmûs-ı Türkî, Dersaadet, 1318, s Mülkî rütbelerden birinin adı. Askerî sınıfta Miralay a karşılık gelirdi. Bkz. M. Ali Ünal, Mütemayiz, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul, 2011, s BOA, MF.MKT., 876/22, 15/C/1323; Ayrıca Ahmed Feyzi Efendi ye gönderilen terfi belgesi için bkz. BOA, İ.TAL., 1324/S BOA, MF.MKT., 833/47, 18/Z/ BOA, MF.MKT., 791/49, 04/Ca/ BOA, MF.MKT., 851/30, 28/S/ BOA, MF.MKT., 1047/39, 13/Ra/1326

5 Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ Mayıs kalan 50 kuruşluk miktar ise Burhan-ı Terakki muallimi Hasan Efendi ye verilmiştir. Neriman Hanım, bu 50 kuruşu talep edince sebepsiz olarak azledilmiştir. Bu konu İdare Meclisi ne ve Maarif Komisyonu na aksetmesi gerekirken Ahmed Feyzi Efendi, bu durumu gizlemiştir. Malatya İdadisi Fransızca ve Resim muallimliğine tayin ettiği Lütfi Efendi den maaş senetleri ile ödenmek üzere 17 lira almıştır. Merkez İdadisi hademelerinden olan Mustafa b. İsmail in bir maaş senedini saklamış, Merkez idadisi serhademesi Zülfi, hademe Hüseyin ve aşçı Mustafa Ağa maaşlarının tahkiki için müracaat etmelerine karşın, Ahmed Feyzi Efendi bu şahıslardan rüşvet talep etmiştir. Malatya İdadisi nde Hesap ve Hendese ile Malumat-ı Ziraiyye derslerine giren Mustafa Efendi nin, sınavla alınmasını mektep heyetine tenbih etmesine karşın, bu kişiyi sınavsız olarak tayin etmiş ve Mustafa Efendi nin bu dersleri verecek yeterlilikte olmadığı anlaşılmıştır. Mamuratülaziz merkezine bağlı Hüseynik köyü mektep muallimi Zülfikar Efendi, Darülmuallimin e devam etmekte iken Ahmed Feyzi Efendi ye 10 lira ve bir inek verip Kesrik köyüne tayin olmuştur. Köy halkının şikâyeti üzerine Zülfikar Efendi tekrar Hüseynik e gönderilmiştir. Dersim sancağına bağlı Dere nahiyesi muallimliğine hiçbir mektepten şahadetname ve ehliyetnamesi olmayan Ali adında birisini usulsüzce tayin etmiştir. Merkez İdadisi nin yatılıya dönüştürülmesinden beri burada yemek yediği halde ücretini vermemiş ve 20 Şubat 1322 (1907) tarihinde yatılı kısımdan ayrılan mahdumu Ziya Efendi nin ikinci taksitini ödememiştir yılında Merkez İnas Rüşdiyesi mamulâtından olup mektep adına maarif idaresince düzenlenecek piyangoya gönderilen 1000 kuruş değerindeki seccadenin, piyangoya aynen veya bedelinin teslimi hakkında herhangi bir kayıt bulunamamıştır. Merkez İdadisi nin yatılı kısmının müstahdemleri hakkında Maarif Nezareti nden gelen düzenlemeyi mektebe tebliğ etmemiş, izinsiz olarak mektebe ayrılan şeylerin dağıtımını kendine göre yapmış ve müstahdem sayısını arttırarak tayinlerini kendisi yapmıştır. İdadi hademeleri için ayrılan ödeneğin yirmi kuruşunu Maarif odacısı Yunus Ağa nın maaşına zam olarak vermiştir. Malatya ile Mamuratülaziz Merkez idadileri Fransızca derslerine ayrılan ödenek ile Fransızca dersi Ahmed Feyzi Efendi nin menfaatine olacak şekilde değiştirilmiştir. Malatya idadisi mubassırı 27 ile Farsça muallimliğine sırasıyla zam olarak 28 kuruş, Maarif Nezareti nin onayına sunulmadan verilmiştir. Hekimhan Rüşdiyesi bevvabının 28 vefatı 27 Okullarda öğrencilerin inzibat işleriyle uğraşan görevlilere verilen addır den sonra bu iş Müdür muavinlerine bırakıldığından, mubassırlık ortadan kalkmıştır. 28 Kapıcı

6 712 Ünal TAŞKIN, Mamuratülaziz Vilayeti Maarif Müdürü Ahmet Feyzi Efendi nin Faaliyet ve Suistimalleri üzerine bevvablık hâsılatı olan 70 kuruşun 50 kuruşunu Harput kasabasının İnas İbtidai muavinliğine tahsis etmiştir. Merkez İdadisi nin kaput ücreti için Andre Taşu ile 45 kuruş karşılığında anlaşılmışken mektep tarafından bu miktar 37 kuruş 30 pareye indirilmiştir. Bütün bunlara ek olarak mektep idareleri tarafından gönderilen tezkerelerin çoğuna cevap bile verilmemiş ve mekteplerin düzeni bozulmuştur 29. Bütün bunlardan sonra mahkeme edilmesine karar verilen Ahmed Feyzi Efendi 30, 1327 ( ) yılında görevinden azledilmiştir 31. Ahmed Feyzi Efendi, görevinden azledildikten sonra Mamuratülaziz Maarif Müdürlüğü için Kudüs ve Balıkesir müdürlerine teklif götürülmesine rağmen muhtemelen vilayet teşkilatının içinde bulunduğu durumdan dolayı, bu teklifler kabul görmemiştir 32. Bu sıralarda bu görevi vekâleten Mamuratülaziz İdadisi Müdürü İsmail yürütmüştür 33. Görüldüğü üzere Ahmed Feyzi Efendi nin suç dosyası hayli kabarıktır. Devletin içinde bulunduğu sosyal ve siyasi durumun, bu meseleye ne kadar etki ettiği üzerinde düşünülmesi gereken bir noktadır. Fakat bu mesele hakkında genel bir kanıya varmak için, devletin diğer vilayetlerindeki durumun da tetkik edilmesi gerekmektedir. Devlet her ne kadar yeni düzenlemelerle teşkilat yapısını değiştirmeye çalışsa da birtakım hadiselerin önüne geçememiştir. Ahmed Feyzi Efendi nin ilk maarif müdürlüğü yaptığı Yanya da dirliksizliğinden ve liyakatsizliğinden dolayı, azl edilmiş olması, kişisel bir zaafının olduğunu da göstermektedir. Ayrıca özgeçmişinde bulunan bildiği diller konusunda da bir usulsüzlüğün olduğu anlaşılmıştır. Dolayısıyla Ahmed Feyzi Efendi nin meslekî yeterliliği de tartışma konusudur. Bu durum bir nebze de olsa Osmanlı Devleti nin, son yıllarda hep vurgu yapılan yetenekli devlet adamları eksikliği meselesini açıklar gibidir. Burada şuna da değinmek gerekir ki, devletin modern bir tarzda açtığı okullardan çok sayıda yetişmiş insan da mezun olmuştur. Bu kişiler daha sonra cumhuriyet kadrolarını oluşturacak insanlardır. Diğer taraftan modern tarzda açılan ve yabancı okullar vasıtasıyla eğitim gören bir kısım insan ise devletin karşısında faaliyetlere katılmışlardır. Dolayısıyla bu konunun tamamıyla incelenmesi ve Türk toplumuna ne kadar etki ettiğinin ortaya konulması gerekmektedir. 29 BOA, İ.DH., 1466/1326/R-8, 18/R/ BOA, MF.MKT., 1057/71, 28/R/ BOA, MF.MKT., 1113/21, 14/Ra/ BOA, MF.MKT., 1137/55, 9/B/1327; BOA, MF.MKT., 1162/17, 03/L/ BOA, MF.MKT., 1116/19, 28/Ra/1327