TİSK SOSYAL POLİTİKA GÜNDEMİ TOPLANTILARI 14 GLOBAL KRİZ VE TÜRKİYE PROF. DR. VEFA TARHAN. 5 Kasım 2008

Transkript

1 TİSK SOSYAL POLİTİKA GÜNDEMİ TOPLANTILARI 14 GLOBAL KRİZ VE TÜRKİYE PROF. DR. VEFA TARHAN 5 Kasım 2008 BÜLENT PİRLER- Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonun gelenekselleşen Sosyal Politika Toplantılarından 14 ncüsüne hoş geldiniz, onur verdiniz. Amerika Birleşik Devletlerinde finansal piyasalarında patlak veren, hızla dünya geneline ve reel sektöre yansıyan küresel kriz nedeniyle tüm ülkeler gibi Türkiye de adeta diken üstünde. Küresel krizin ülkemize ve işletmelerimize yönelik muhtelif etkilerini öngörmeye ve gereken tedbirleri almaya odaklandık. Dolayısıyla bu konuda edinilen her bilgi ve katkıda altın değerini taşıyor. TİSK bu toplantıda küresel kriz ve Türkiye başlığı altında konuşma yapmak üzere çok değerli bir bilim adamının, Amerika Birleşik Devletleri Chicago, Loyola Üniversitesi Finans Kürsüsü Başkanı ve Northwestern Üniversitesi Misafir Öğretim Üyesi Profesör Doktor Vefa Tarhan ı konuk ediyor. Dünya çapında seçkin bir ekonomist olan Profesör Doktor Tarhan ın para politikası, kurumsal finansman ve sermaye piyasaları ve reel sektörle ilişkisi gibi alanlarda önemli çalışmaları bulunuyor. ABD Merkez Bankası na danışmanlık yapan, özel sektör kuruluşlarında yöneticilik ve danışmanlık görevleri yürüten Profesör Tarhan, köşe yazarlığı da yapmaktadır. Toplantımız Profesör Tarhan ın görüşlerini açıklamasının ardından soru-cevap bölümü ile devam edecek ve öğle yemeğiyle sona erecektir. Şimdi toplantının açılış konuşmasını yapmak üzere Konfederasyonumuz Yönetim Kurulu Sayın Tuğrul Kudatgobilik i kürsüye davet ediyorum; buyurunuz Sayın

2 Başkanım. TUĞRUL KUDATGOBİLİK (TİSK GENEL BAŞKANI)- Sayın Profesör Vefa Tarhan, hoş geldiniz. Değerli misafirlerimiz, değerli bilim adamları, değerli meslek arkadaşlarım, çok tarihi bir güne uyandık. Dün gece saat 2 ye kadar CNN den Amerikan seçimlerini akıbetini izlerken eşim dedi ki, Tuğrul, Türkiye nin seçimi olsa ancak bu kadar heyecanlanırdın, ne oldu bu ABD seçimi niye seni bu kadar ilgilendiriyor, niye yatağa gelmiyorsun deyince dedim ki, bizim Türkiye olarak yalnız kaderimizi değil, dünyanın kaderine etki yapacak bir seçim gecesi yaşanıyor. Bu sabah bu yeni devreyi öyle sanki planlamışız ki, Amerika da bilim alanında, ekonomi bilimi alanında çok değerli Profesör Tarhan ın hem Amerika bilgisi, hem dünya ekonomisi hakkındaki görüşleri, hem dünya finansını en iyi bilen ekonomistlerden birisi olması dolayısıyla o kadar isabetli bir gün ve konu tayin ettiğimizi bu sabah bende kendi kendime hafif öğünerek, hafif şaşırarak itiraf ettim. Konfederasyonumuz Sosyal Politika Gündemlerini çok önem vererek yapıyor. 14 ncüsünü yapacağız bugün, devam edeceğiz. Dolayısıyla bu konuda TİSK in oynadığı fikir yapıcı, fikir geliştirici rolünü burada takdirlerinize sunarak hepinizi yönetim kurulum ve şahsım adına selamlayarak başlıyorum. Bundan önceki sosyal politika gündemlerimizde de çok değerli bilim adamları, çok değerli bilim insanları, çok değerli tecrübeli yöneticilere yer verdik. Ama bugün hakikaten söylediğim gibi çok değerli bir bilim adamını ağırlıyoruz. Chicago, Loyola Üniversitesi, Ralph Marotta Kürsüsü Finans Profesörü ve aynı zamanda Northwestern Üniversitesi Finans Kürsüsünde Profesör Doktor Vefa Tarhan, lütfettiler, davetimizi kabul ettiler, bu anlamlı günde bizimle beraber oldular, kendilerine teşekkür ve şükranlar sunuyorum; hoş geldiniz Sayın Profesör. Doktor Tarhan ın özgeçmişini size gönderdiğim davetiyenin arkasında gördünüz. Davetiyeye sığmayacak kadar değerli, çok mühim işler başarmış bir Türk, ama dünya çapında iz bırakmış bir bilim adamı. Bu CV yi size tekrar okumayacağım, ama bir şey

3 hatırlatmadan da geçemeyeceğim. Profesör Tarhan, 2000 yılında European Economic Association tarafından bir çalışmada dünyanın en önemli 1000 ekonomisti arasında 107 nci sırada gösterildi. Gerçi bir eski deyişe göre, ekonomi sadece ekonomistlere bırakılamayacak kadar önemli bir konudur derler, ama biz yine son yılın birkaç zamandan beri çektiğimiz dünya krizinin içinde ülkemizi de ilgilendiren bu yeni devrenin yorumunu yapacak çok önemli bir bilim adamını burada ağırlamaktan hakikaten büyük mutluluk duyuyorum. Ama bu dünya değerlendirmesini yaparken, biraz evvel kendisiyle kahve içerken söylediğim gibi, dün gece Amerika da yapılan seçimler sonucunda ortaya çıkan tabloyu bu sabahki gazetelerde göremeyeceksiniz, çünkü sabah 5 te sonuçlandı. Temsilciler meclisinde 338 sandalye elde etti Demokratlar, Cumhuriyetçiler 156, ilk defa bu kadar büyük bir majority oldu. 270 lâzımdı, 338 e çıkardılar. Senatoda da 51 sandalye gerekiyordu, 56 sandalyeye sahip oldular, Senatodaki Cumhuriyetçiler 40 da kaldı. Bu bilgileri bu akşam haberlerde veyahut bu sabah haberlerde hepiniz duydunuz. Popular vote olarak da yüzde 51 Demokratlar, yüzde 47 Cumhuriyetçiler almış oldu. Ama ilk defa Amerika tarihinde bildiğim kadarıyla hem House da, hem Senatoda çoğunluğu yakalamış bir sistem ortaya çıktı. Dünya krizinin şu anda devam ettiği bir devrede ve Amerika dan kaynaklanan bir recession bir durgunluğun açıkça söyleyeyim önüne geçebilecek, üstüne geçebilecek bir sistemi yaratacak bir ümit olarak Obama görüldü mü Sayın Profesör, Obama acaba bu gücüyle, bu arkasındaki Senato ve Temsilciler Meclisi gücüyle Amerikan ekonomisini tekrar rayına oturtabilir mi? İki, bu rayına oturan Amerikan ekonomisi dünya ekonomisine, Avrupa Ekonomisine, Asya ekonomisine ve tabii benim ülkem Türkiye ekonomisine nasıl bir etki yapar? Bugün bu çok değerli misafirlerimin sizden beklediği birinci sual Sayın Profesör bu olacak? Tabii siz bir bilim adamı olarak olaya makro bakacaksınız, impact lerine değerlendirmelerinizin içinde yer vereceksiniz, ama Türkiye nin de bu değerlendirme içindeki yerini göreceğinizi, ortaya koyacağınızı bekliyorum. Obama ne yapabilir, Obama nın yeni kuracağı ekonomik düzen kendisinin seçim sloganı olan We need change Değişime İhtiyacımız Var, Değişim İçin Beni Seçin dediği bir yerde Amerikan ekonomisindeki bu durgunluğu değiştirebilecek mi?

4 Seçim vaadinde Obama, 4 milyon işsize iş bulacağım vaadinde bulundu, yeni enerji türevleri için 750 milyon dolarlık fonlar açacağım dedi, vergileri düşüreceğim dedi, ekonomiye şunu bunu yapacağım dedi. Bir bilim adamı olarak, Amerika da yaşayan, Türkiye yi tanıyan, dünyayı tanıyan bir bilim adamı olarak acaba bu vaatlerin reel ekonomiye impact i, etkisi ne olacak? Bugün sizden bunları duyup öğrenebilirsek kendi kafalarımızı buna göre yapmak imkânını bize verirseniz Sayın Profesör size minnettar kalacağım. Kriz ne zaman bitecek, nasıl sona erecek? Bunu bütün ekonomistler, bütün sanayiciler ve benim de başında bulunduğum TİSK merakla bekliyoruz. Geçtiğimiz Pazartesi günü TİSK olarak katıldığımız ve dokuz hükümet üyesinin başkanı, Başbakanla beraber yaptığımız toplantıda reel sektörün yeni devreye nasıl girmesi gerektiğine dair önerilerimizi hükümete sunduk. Pek çoğu kabul gördü, pek çoğu suratların asılmasına sebep oldu. Ama unutmayın, orada söylediğim için söylemekten çekinmiyorum; geçen beş sene zarfında Türkiye 7.2, konsekütif, her yıl üst üste büyüme elde etmişse bu büyümeyi siyaset adamları değil sizler yaptınız, Türk sanayisinin temsilcileri olarak sizler yaptınız, bizler yaptık, bizim üyelerimiz yaptı, dolayısıyla bu biline. Bunu Başbakanın huzurunda yüzüne karşı söylediğim için burada da paylaşıyorum, hakikaten bugün Türkiye deki yeni gelişmede Türk özel sektörünün, Türk reel sektörünün oynayacağı güç hakikaten karar verici güç olacaktır. Reel ekonomi Türkiye nin yarınını şekillendirecektir. Vergiyi sizler veriyorsunuz, katma değeri sizler yaratıyorsunuz, ihracatı sizler yaratıyorsunuz, istihdamı sizler yaratıyorsunuz, ümidi sizler yaratıyorsunuz. Dolayısıyla süje budur. Orada şikâyet etmek için söylemiyorum, ama bilin diye söylüyorum, bazı konseyde üye bulunan, isim vermeden söyleyeceğim, bazı counterpart larım dediler ki, Tuğrul Bey bu kadar anlatıyorsunuz ama siz oy adedi olarak yüzde 1 bile değilsiniz Türkiye de, biz yüzde 99 uz, o yüzden hükümet sizden yana değil bizden yana çıkmalıdır dediler. Şikâyet için söylemiyorum ama bakış açıları bu, bende kendilerine dedim ki; şayet sanayi teşebbüsü gelişmeyi yaratanın kendiliğinden bir ekonomik veri olduğunu sanıyorsanız bu söylediğiniz doğrudur, oy adedi hakikaten bu kadar, belki bu kadar bile değilizdir sanayiciler olarak Türkiye de, ama istihdamı yaratan, işyerini kuran, vergiyi veren, beyannamenin altına imzayı atan,

5 vergisini anında ödeyen, sigortasını saniyesinde yatıran, ihracatı yaptığı zamanda yere göğe koyamadığınız bu sanayiciler bugün yüzde 1 bile oy vermezsiniz, veremezsiniz diye bir kritik altında tutulmamalıdır, bu yanlıştır. Dolayısıyla olaya oy adediyle bakmak fevkalade hatalı olur dedim, buradan da bunu tekrar ediyorum, içim dolu bu konularda. Çünkü bazı gazeteler yine anlamsız kritikler yaptılar bizim için, yaptığımız tekliflerin pek adil olmadığını dile getirmeye çalıştılar, fakat biz yaptığımızın doğru olduğu kanaatindeyiz ve bundan dönme niyetimiz yok. Sevgili hocam müsaade ederseniz bir kritik yapıldı özel sektöre Türkiye de, siz bir finans profesörü olarak bunu nasıl yorumlarsınız bilmiyorum. Türkiye nin biliyorsunuz 190 milyar dolar küsur bir dış borcu var, bu dış borcun 140 milyar doları özel sektör olarak, reel sektör olarak bizim borcumuz, bizi yarattığımız borç. Siz bunları benden iyi biliyorsunuz özür dileyerek söylemek istiyorum, reel sektöre isabet eden bu 140 milyar döviz borcundaki döviz pozisyon açığı da 85 milyar dolar bankalarla beraber, takribi söylüyorum. Dolayısıyla şunu dediler bazı siyasiler ve bazı muhattaplarım, bu borcun büyüğü özel sektörün borcu, özel sektör yapmış bu borcu biz niye bu borcun muhatabı olacağız Türkiye olarak? Yani, bunu siz yaptınız ve bunun ceremesini siz çekin kritikleriyle karşılaştık. Ama biz bu borcu yemek, içmek için, yat, kat almak için, gezmek için yapmadık, Türk sanayine, Türk sanayi fabrikalarına ilave yapmak için yaptık. Yeni bir çimento fabrikası kurduk, yeni bir otomobil fabrikası kurduk, yeni bir cam fabrikası kurduk, yeni bir deri fabrikası kurduk, yeni bir yatırım yaptık, 126 ülkeye ihracat yapar hale getirdik Türkiye yi. Şimdi kalkıp da bu borç yalnız özel sektörün borcudur bizi ilgilendirmez demek, yine ilk söylediğim haksızlığa bir haksızlık daha ilave ediyor. Dolayısıyla bunu da söyledik, yüzlerine söylediğimiz için bugün arkalarından söylediğimiz gibi anlamamanızı istirham ediyorum, bunu da tekrar ederek ortaya koyuyorum. Burada çok değerli basın mensubu arkadaşlarım var, çok değerli köşe yazarları var. Onları okuyarak biz her sabah aklımızı yerine koyarız, oturturuz, o bakımdan onların da bunu duymasında çok büyük fayda görüyorum. Sayın Profesörün de, bu yaptığım şikâyet gibi almayın ama tespiti acaba bir Amerikan finans sektörünü bilen bir insan olarak nasıl değerlendireceksiniz, bunu da

6 takdirinize sunuyorum. Sevgili Hocalarım, bizim bu söylediğim dış borcun yüzde 25 i kısa vadeli, borcun yüzde 55 i dolar, yüzde 35 i Euro cinsinden. Ama yine açıkça söyleyeyim, bu borcun yüzde i kadarı da önemli sarsıntı geçirmiş yurtdışı finansal çevrelerden yaptığımız borçlar. Biraz kaynağında problem yaşayacağımız şeyler. Buna göre önümüzdeki günlerde beklenen başlıca büyük tehlike biz reel sektör için, vadesi gelen kısa ve uzun vadeli dış borçlarımızın yenilenememe tehlikesidir. Zatıâliniz bu konuları bizden çok daha iyi biliyorsunuz, bu işin bilim adamısınız. Yenilenememeyi de bir tarafa geçtik, yenilense dahi o kadar büyük maliyet getirecek ki, bu maliyeti acaba Türk sanayisinin sırtına yüklemek doğru olacak mı, bu konuda da bir problem? Bu Amerika içinde var, Almanya içinde var, Japonya içinde var, bütün ülkeler için var ama ben kendi ülkemin derdini anlatmaya çalışıyorum, birinci tahminim bu, burada bir maliyet üstümüze gelecek. İkinci tahminimde, özellikle yurtiçi bankalardaki kredi gelişmesini temin edip yurtdışına bu banka borçlarımızı ödemek mükellefiyetinde kalacağız. Hâlbuki benim sanayinin başkanı olarak buradaki arzum, bunun reel ekonomiye, yatırıma, üretime, ihracata gitmesi bu paranın. Şimdi burada bir link, bir akım aksaması olacak, bundan endişe ediyorum. Bu endişemize katılır mı Sayın Profesör, ona da konuşmasında yer vermesini diliyorum. Değerli arkadaşlarım, bu kredi, bu durum önümüzdeki 2009 yılına etki yapacaktır. Sayın Başbakan, ister teğet geçti, ister az dokundu, ister çok dokundu desin, reel ekonomi fizik kaideleriyle ifade edilir. Fizik kaideleri su 99 derecede değil, 100 derecede kaynar, nerede olursanız olun, dünyanın hangi atmosferinde olursanız olun bu böyledir. Yani ekonominin kaideleri de fizik kaidelerine bağlıdır. Siz dün doğalgaza yüzde 22 zam yaptırırsanız, bizde kalkıp bir yıl içinde enflasyon yüzde 6,7 oldu, siz bu geçen 11 ay zarfında yüzde 72 zam yaptınız deriz, buna da gocunmaması lâzım bunu dinleyenlerin. Elektrikte yüzde 60, doğalgazda yüzde 75 artış olmuştur bir yıl içinde. Efendim dünya fiyatları şöyledir, bunların hepsini biz biliyoruz. Petrol fiyatlarının 145 dolardan 200 dolarları beklerken, bugün 59 dolarda fuel oil dolayısıyla artık dolarda geldi 150 lirada durdu. Dolayısıyla artık bütün bunları bahane ederek veyahut bütün bunların arkasına saklanarak bu söylediğim sanayi için değil, kışa girmekte olan vatandaşın tüketicinin de

7 doğalgaz faturaları dolayısıyla çekeceği çileyi bilerek söylüyorum, bu da yanlış olmuştur. Bunu söylemekte, bu teşkilatları idare eden insanların asli vazifesidir. Onun için bu sözlerimize, yöneticilerin alınmamasını diliyorum. Bir şey daha söyledik dün, bu yapılmış olan yüzde 22 zam, doğalgaz fiyatının üzerindeki 2/3 oranındaki vergiyi de yüzde 22 artırdı. Peki, anası arttı eyvallah, anasının üzerine bir şey yaparsanız eyvallah, ama ÖTV, VTV, TTV Biz biliyorsunuz bir de TRT payı ödüyoruz elektrikte, yani şimdi anlamama imkân yok bunları bir sanayi idaresi olarak ve bunları da söylüyorum, Başbakanın huzurunda söyledim bu cümleleri, dokuz tane Bakanım da dinledi. Dolayısıyla sizinle bunları bu şekilde paylaşıyorum. Şimdi bu zammın hemen, öyle dört, beş ay beklemeden, Mart, Nisan dan sonra düzeltmişler hiçbir kıymeti harbiyesi yok. Yapılacak dert bugündür, Türkiye bugün reel sektörünü korumak mecburiyetindedir, Türkiye bugün tüketicisini korumak mecburiyetindedir. Dolayısıyla hemen Ekonomik Kurul un toplanarak, söyledikleriniz doğru bu kadar bunun üzerinde vergi, bu kadar ağırlık varsa bunun üzerine de tekrar yüzde 22 zam yapılıyorsa bunların düzeltilmesi lâzım, bunu talep ediyoruz. Bunu makul, akıllı bir yere getirmelerini, sıfır olmasın demiyorum, tamamen geri alsınlar demiyorum, ama makul, akıllı bir yerlere getirmesi lâzım ve burada da devam etmemiz lâzım diye söylüyorum. TİSK in Yönetim Kurulunda dün açıkça bu konuyu konuştuk, bütün yönetim kuruluma danışarak, bütün yönetim kurulumun gücünü alarak bunu hükümete duyurdum ve bugün de bunun üzerinde ısrarla durmaya devam edeceğim. Değerli Hocam görüyorsunuz Türk sanayicileri dertli, Türk sanayicileri iş yapmak istiyorlar, Türk sanayicileri başladıkları 7.2 büyümeye devam etmek istiyorlar. Ama büyüme ne olacak bu dünya konjektöründe, bu konudaki görüşünüzü istirham ediyorum. İkincisi, bu kriz ne kadar devam edecek ve son olarak da Mr. Obama ve yeni ekonomi kurmayları Amerika yı bu resesyondan çıkarabilecekler mi, yoksa Obama da eski Bush Hükümetinin yolundan mı gidecek, seçim meydanlarında söylenenler seçim meydanlarında mı kalacak? Bu konuda hem Amerika yı, hem Türkiye yi, hem dünyayı bilen bir bilim adamı olarak size tekrar hoş geldiniz derken, bu konularda bizim cehaletimizi bir gidermenizi istirham ediyorum.

8 Size tekrar teşekkür ediyorum, değerli misafirlerim hepinize teşekkür ediyorum ve Profesör Vefa Tarhan ı kürsüye davet ediyorum; buyurun Hocam. PROF. DR. VEFA TARHAN- Her şeyden önce, benim için bir onur sizin önünüzde olmak. Ben genellikle finansal sektörün temsilcileriyle konuşurum, ama Tuğrul Bey tamamen haklı, her ekonominin lokomotifi reel sektördür ve sizler reel sektörü temsil eden, sizin gibi değerli insanların önünde olmak, sizinle konuşabilmek benim için büyük bir onur. Onun için çok çok teşekkür ederim bütün organizasyona, Tuğrul Beye, Bülent Beye, sahne arkasındaki bu programı düzenleyen bütün arkadaşlara çok çok teşekkür ediyorum. Benim konuşma stilim şudur, maalesef çok kalabalık olduğumuz için mümkün olmayacak, ben isterdim ki, tabii daha ufak bir grup ortamında bu mümkün, diyalog olsun. Ama sayımızın çok olması nedeniyle benim konuşma yapıp ondan sonra sorucevap bölümüne geçeceğiz. Ben de sizden bir şeyler öğrenmek istiyorum, benim bir görüşüm var, bir akademisyenim, ama pratik bir akademisyenim. Hem araştırmalarım var, denklemler uçuşuyor falan, ama aynı zamanda dünya nasıl çalışır, eder, az çok görüşlerim var doğru veya yanlış. Bir de Türkiye ye dışarıdan bakıyorum ve değişik bir perspektifim var. Bu demek değildir ki, sizden iyi, sizden kötü değil. Belki benim bir avantajım daha böyle ormanı görebiliyorum, sizde görüyorsunuz ama size oranla, dışarıdan bakma yani relative avantajından bahsediyorum. Siz ağaçları benden çok daha iyi görüyorsunuz, bilgileriniz, işleriniz, çalışmalarınız ve onun için benim de sizden öğrenecek çok şeylerim var, hepimiz öğrenebiliriz. Ben hiçbir zaman için şey değilimdir, yani ben profesörüm bu işi bilirim, doğru değil çünkü. Tuğrul Bey çok sitayişle bahsettiniz benden, yalnızca o konuda benim endişem var. Ben hep derim ki, başarının sırrı çıtayı düşük tutmak. 20 santimlik bir çıta koymuş olsanız çok daha başarılı olacaktı benim konuşmam, şimdi siz 2 metreye koydunuz acaba becerebilecek miyim? O kadar sitayişle bahsettiniz ki, teşekkür ederim.

9 Şimdi benim problemimim şu, o kadar çok şeyim var ki acaba zamanım olacak mı? Onun için belki de birtakım şeyleri hızlı geçmem gerekecek; çünkü Türkiye ye odaklanmak istiyorum, Amerika ya da odaklanmak istiyorum ama bu kriz Türkiye için anlamı nedir onu anlatmak için uğraşmak istiyorum. Onun için belki müsaadenizle birtakım slaytları geçeceğim. Gündem şu şekilde: Bir kurumsal finansman kavramlarından bahsetmek istiyorum, çünkü konuyla çok ilgili, fazla detaya girmeden. Küresel krizin bir fotoğrafını göstermek istiyorum, Türk ekonomisinin yakın başarılarından bahsetmek istiyorum, ama ekonominin yumuşak karnından da bahsetmek istiyorum ve bu başarıların nedenlerini ve başarıların başarısızlıklarından da bahsetmek istiyorum. Objektif olarak bakmak lazım, kriz ekonomiyi hangi kanallarla etkileyecek, maalesef reel sektör kanalıyla etkileyecek, ama reel sektörün hangi kanalı ve krizden korunma yolları ne olabilir? Çok duru bir dilden, dediğim gibi bilemiyorum vereceğiniz zaman içinde bunu yapabilecek miyim. Yatırım kararlarını siz benden çok daha iyi biliyorsunuz, önemli bir konu; çünkü yatırımları nasıl yapıyorsunuz, mesela bir çimento fabrikası açacaksınız, nakit akışlarından başlıyorsunuz, bir yılda inşa edilecek bir çimento fabrikası olacak, bugün para koyuyorsunuz, nakit akışınız oluyor. İleride artı nakit akışlarınız oluyor, o artı nakit akışlarını nasıl hesaplıyorsunuz? Satıştan başlıyorsunuz, satılan malların maliyetini çıkartıyorsunuz, general administrative expense leri çıkartıyorsunuz faizi, vergiyi çıkartıyorsunuz, kâr oluyor. Nakit akışı kâr değil, nakit akışlarını projenin faydasını yansıtan bir para olarak düşünün. Nakit akışlarını günün sonunda cebinize koyup, diyelim ki işin sahibisiniz, yılın sonunda cebinize koyup gidebileceğiniz para olarak düşünün, bu kâr değil, kârdan fazla olan bir şey, kârdan az olan bir şey. Mesela eklemeniz gereken kârı ne var, amortisman. Yani bunu masraf olarak düşünüyorsunuz kâra gelirken, ama satılan malların maliyeti nakit ödüyorsunuz, bu amortisman nakit değil, o parayı harcamadınız, cebinizden çıkmıyor, onu ekleyeceksiniz. Ama iki tane çıkartmanız gereken şey vardır; çünkü siz şirketi bir sene ayakta kalacak diye yürütmüyorsunuz, şirketin bakımını yapmanız lâzım. Diyelim ki bir ceviz ağacı olarak düşünün şirketi, ceviz ağacı tarlanız var, bir defa bunu kereste olarak görmüyorsunuz, bu size bir üretim, ceviz verecek, ama siz her sene bu cevizleri toplayıp satarsanız, bir şey yapmazsanız, bir şeyden şunu

10 kastediyorum, bakımını yapmazsanız, ilaçlamazsanız, o ceviz biter, ceviz ağacı olmaz, kereste olur. Onun için nedir çıkartmanız gereken; bir işletme sermayesindeki artışı çıkartacaksınız, işletme sermayesi nedir? Cari aktifleriniz var, envanterleriniz var, ticari alacaklarınız var, nakdiniz var, cari tasrifleriniz en büyüğü onların içinde, teşricatçı kredileridir, bu işletme sermayesidir. Banka kredi işletme sermayesi içinde değildir. Banka kredisi işletme sermayesinin finansmanıdır, işletme sermayesi operasyonel rakamlardır, yani iş yapmanın yarattığı rakamlardır. Ve bir çimento fabrikasını kuracaksınız, satışınız artacak diye kuruyorsunuz değil mi? Satışınız arttığı zaman ticari alacaklarınız ne olacak? Satışlarınızın yüzde 20 sini kredi ile bölüyorsunuz müşteriye borç veriyorsunuz, o parayı bulmanız lâzım. Stoklar aynı durabilecek mi? Eskiden bir çimento fabrikanız vardı, şimdi iki çimento, stoklar artacak. Onun için para bulmanız lâzım ve bu genellikle bu para bu ülkede, Amerika da da bankalardan alınır, kuralı budur. Amerika da Commercial Paper Market vardır, çok bilinen şirketler bankadan para bulacakları yerine, kısa vadeli, bir haftadan tutun bir seneye kadar, direkt halktan bulur, niye bankadan para alsın; çünkü banka mevduat topluyor, bankanın masrafları var, ona kâr koyuyor, General Effect çok büyük şirket, kendisi direkt yatırımcıya gidebiliyor. Şimdi bir bunu çıkartacaksınız, bir de capital expenditure dediğimiz yapacağınız yatırımları, uzun vadede duran varlıklara yapacağınız yatırımı çıkaracaksınız. O paradır nakit akışı, bunları yaptıktan sonra kalacaktır. Şimdi ne yapıyorsunuz? Bugün para nakit akışı eksi, ileride artı, onları bugüne getireceksiniz. Onları bugüne getirmek için neye ihtiyacınız var? İskonto akdine ihtiyacınız var, peki o iskonto akdi ne olacak, nereden para buluyorsunuz? Jenerik olarak iki kaynaktan para bulursunuz; uzun vadeli kredi, çimento için, bir de özsermaye. Özsermaye nedir; hisse senedi satarsınız, ortak bulursunuz, yaptığınız kârları kullanırsınız, bunlar hep özsermayedir. Şirketin sahibine ait olan ya da hissedarlara ait olan paradır. İskonto haddi diyelim ki, yüzde 50 özsermaye kullanacaksınız, yüzde 50 kredi, ikisinin ortalaması demektir. Şimdiki duruma bakalım, şimdiki ortama Türkiye de bakalım. Bu denklemin payında nakit akışları var, şimdi diyelim ki çimento fabrikası konusunu geçen sene incelediğinizde, bu sene incelediğinizde, bu sene ile geçen sene oranlar o pay daha küçük bir rakam değil midir durgunluk nedeniyle? Daha küçük rakam. Peki payda kredi maliyeti daha yüksek değil mi, özsermaye kavramı pek anlaşılmaz Türkiye de, krediden daha

11 pahalıdır. Niye krediden daha pahalıdır? Şirket para yaptığı zaman kime önce ödeme yapar? Kredi verenlere, siz özsermaye sahibi, hissedarsınız, siz kurumun arkasındasınız, krediden daha çok riskiniz var, o artmış vaziyette. Nasıl tahvil fiyatları düştüğü zaman faizler artıyor, arttığı zaman faizler özsermayesinde aynı şey bahis konusudur. Bakın IMKB da nedir, rakamları göstereceğim, eksi küsur getiri, demek ki hisse senedi fiyatı düşmüş, hisse senedi fiyatı düşmüşse nedir, özsermaye maliyeti artmış demektir. Faizler zaten artmış vaziyette. Yani şu anda sizin yaptığınız ortam geçen seneye oranla maalesef çok daha kötü; çünkü hem pay, hem nakit akışları daha az olacak, hem de payda daha fazla olacak, ikisi de yatırımı daha kötü hale getirecek. Dolayısıyla belki birtakım yatırımları yapamayacaksınız, yüzde 7.2 büyümeyi ne sağladı, o yatırımlar sağladı. Siz de o yatırımları yapamazsanız ne olacak, yüzde 7.2 büyüme olmayacak. Devletin tamamen reel sektöre odaklanması lâzım, dediğimiz gibi her ekonomiyi yürüten lokomotif reel sektördür. Devlet, mesela Merkez Bankası belki bu konuları daha sonra daha detaylı şey yapcam, dogmatik olarak benim görüşümce, enflasyona odaklanamaz, faizleri yüksek tutayım diyemez düşünmesi lâzım. Evet, onun ileride enflasyon faturası çıkabilir, ama o lüks onu düşünemezsiniz. Durum o kadar kötü ki, nasıl Amerika, Amerika görüyorsunuz değil mi 750 milyarlık paket yaptı, 140 milyarlık vergi iadesi yaptı, bilmem şu şirkete yatırım yaptı, bilmem şu bankaya para veriyor, kâğıtlarını alıyor. Burada zaman zaman Türk basınında bakıyorum, kapitalizm öldü, kapitalizm ölmedi. Ama onun tamir edilecek yönleri var, ama yangın varken onu düşünemezsiniz, sadece yangını söndürmeye odaklanmalısınız. Günü gelecek yeni bir finansal altyapı kurulacak dünyada, ama şuna inanın pazar ekonomisi olmaya devam edecektir. Benim için sürpriz olan, komünizm çökmesi değil, merkez ekonomilerin çökmesi değil, bu kadar uzun yaşamış olması. Pazar ekonomilerinin üstünlüğü şu: Kaynak dağılımını en randımanlı şekilde yapan ekonomidir. Düşünün, eski Sovyetler Birliği nde birisi oturuyor bir bürokrat, şu kadar gömlek üretelim şu kadar kravat üretelim diyordu. Nasıl bir bürokrat bunu belirleyebilir, bir kere şu kravat kravat değil, bunun içinde boyası da, her şey var. Yani bir ülkede ne kadar ürün var, düşünün, kim onu belirleyebilir optimal. Peki, pazar ekonomisinde bu kararları kim veriyor, fiyatlar veriyor. Nasıl veriyor? Diyelim ki çiftçisiniz, bir tarlanız var, arpada ekebilirsiniz, buğdayda ekebilirsiniz. Eğer ülkenin, toplumun, ekonominin buğdaya ihtiyacı artarsa ne oluyor, buğday fiyatı artıyor. Hiç

12 kimsenin çiftçiye söylemesine gerek var mı, bunu arpa yapma buğday üret, fiyat söylüyor. Aynı şey, mesela bir meslek seçeceksiniz, yani ekonomi marjda yapılan kararlardır, marjinal kararlardır. Birtakım insanlar vardır hiç para almasa da avukat olmak ister, birtakım adamlar ne kadar para verseniz de avukat olmak istemez, aynı şekilde birtakım adamlar MBA derecesi ister, bir kısmı parası ne olursa olsun istemez. Ama marjda dersiniz ki, acaba MBA mi gideyim, yoksa avukata. Eğer ülkenin iş adamlarına ihtiyacı varsa, ne oluyor, onların maaşı artıyor. Kimsenin bana söylemesi gerekmiyor, avukatlığa gitme MBA ye git diye. Pazar ekonomisi bu şekilde randımanlı kaynak nasıl başka ekonomi yapamaz, onun için onlar esoterik tartışmalar, felsefi tartışmalar zaman kaybı, hiçbir zaman için pazar ekonomisinin yerine geçecek bir ekonomi olmayacak. Ama bu krizden öğrendiğimiz dersler var, o dersler zamanı gelecek o dersleri kullanarak yeni bir finansal, global, küresel bir yapı kurulacak. Ama şundan emin olun ki, Pazar ekonomisi olacak yine. Dediğim gibi yatırımları kararları bu şekilde. Tuğrul Bey söyledi, kariyerimin başında para politikası üzerinde çalışmalar yaptım. Merkez Bankası nın Chicago ofisinde danışmanlık yaptım, bankalar, para politikası vesaire. Sonra sıkıldım, kurumsal finansman konusuna girdim. Kurumsal finansman konusu nedir? Bu yatırım kararlarıdır, bir şirketin optimal sermaye yapısı ne olmalı? Yüzde 60 borç, yüzde 40 özsermaye mi, yoksa yüzde 80, yüzde 20 mi, o kurumsal finansmandır. Şirket satın alınmaları, şirketlerin finansmanı kurumsal finansmandır. Şirketin değerini ne belirliyor? A şirketi, B şirketini satın alıyor, şu kadar para veriyor, nereden buluyor o rakamı ve temettü dağılımları. Şunu öğrendim ki, makro ekonomiyle, parasal şeyler, bu konular iç içe. Bakın anlattım size, yatırım kararlarının sermaye piyasalarında oynadığı rolü anlattım, faydasını da söyledim. Benim ufkumu çok daha geliştirdi, nakit akışlarında bir sürü konu var zamanınızı fazla almak istemiyorum. Mesela diyelim ki, enflasyon, enflasyon nerede gözükecek? Bu çimento fabrikasını değerlendirirken iskonto hakkında görünecek, nakit akışında mı görünecek, hiçbirisinde mi gözükmeyecek, ikisinde mi gözükecek? Bunların cevabını biliyoruz. Başka bir konu, diyelim ki yeni bir ürün, Pınar Süt yeni bir yoğurt piyasaya sürmeyi düşünüyor. Diyor ki, bunu 100 milyon satacağım diyor senede, ama bunun 80 i

13 başka bir yoğurt satıyor şu andaki sattığı ve başka yoğurt pahasına gelecek. Dolayısıyla 100 milyon mu başlangıç noktanız olması lazım yoğurdu değerlendirirken, 80 mi? Bir ürün yapmadan önce birtakım masraflarınız oluyor, proje başlamadan önce, Test Marketing gibi masraflarınız oluyor, onlara hesaba girer mi, bir sürü konu var, bunların hepsini biliyoruz. Sonra ağırlık ortalama sermaye maliyeti dedim, bir şirketin beş kolu var, şirketin maliyetini bulurum; çünkü hisse senedinden ya da capital asset pricing menkul kıymetler değerlendirme modeli diye bir model vardır, Nobel mükâfatı kazanmış 1960 larda. İki soru soruyor; risk nasıl ölçülür diyor, özsermaye açısından. Dediğim gibi kredinin maliyetini bulması kolay, faiz, yani banka size kredi verdiği zaman ya bahis konusu faizi alıyor ya da onun altını alıyor. Tabii hiçbir zaman için bankaya, sağolasın kredi verdin, şirketin durumu iyi ben sana anlaştığımızdan daya yüksek faiz veririm demiyorsunuz. Ama özsermaye her bir şeyi kaybedebiliyorsunuz, 10 misli de paranız olabilir, yani risk kavramı aynı değil. Bu adamlar nasıl ölçülür bunlar, Beta diye bir kavram belki duymuşsunuzdur, ama o da yetmiyor. Riski ölçtüm özsermaye maliyetini bulmak için, tabii ne kadar riskli ise o kadar çok getiri isteyeceğim. Bir de şunu unutmayın: Bir madeni para olarak düşünün, yatırımcının istediği getiri, o paranın bir yazı, bir de tura tarafı vardır. Yani yatırımcı banka olsun, özsermaye olsun, ben yüzde 30 istiyorum diyorsa o yatırım açısından risk karşılığı getiri olan, istediği getiri olan, peki şirket açısından nedir, maliyetidir sermayenin. Dolayısıyla sermayenin maliyetini bulmak için yatırımcının istediği getiriyi bulmanız yeterlidir. Bu kurumsal finansmanla makronun çok çok ilişkili olduğunu, yani zamanımız yok. Mesela niçin özel sektör değer kazandırır, niçin devlet yatırımları? Buna pişman olacağım konuyu dağıtıyorum biraz, bakın niçin devlet, tabii devlet altyapıyı yapacak, yolları, köprüleri yapacak ondan bahsetmiyorum. Ama niçin devlet şeker fabrikası kurmaması gerekiyor; çünkü devletin o nakit akışları sizinki kadar şey değil, bugünkü net değer derler ona. Bugün para kaybediyorsunuz, para harcıyorsunuz, ileride nakit artı onu bugüne götürüyorsunuz o rakam artı ise ilerideki nakit akışlarını bugüne getiriyorsunuz. Zaten parayı bugün veriyorsunuz, bugün verdiğiniz para eksidir, öbürü artıdır. Topluyorsunuz o rakam artı ise iyi bir yatırım demektir? Diyelim ki o rakam 150 milyon olsun, teorik olarak şirketin değeri o yatırımı yaparsanız 150 milyon artar. Şimdi devlet

14 bu hesabı yaptığı zaman sizce bulduğu net bugünkü değer artı mı olur, normal olarak, eksi mi olur? Şimdi fabrika kurmuş, ben Merzifonluyum, eskiden şeydi, gelirdi politikacılar ne istiyorsunuz derlerdi, fabrika istiyoruz, devlet sadece şeker fabrikası kurmasını biliyordu, her yere şeker fabrikası. Şeker fabrikaları kuruluyor, ondan sonra politikacılardan biri işe ihtiyacım var diyor, tabii gel şeker fabrikasında çalış. Ondan sonra şeker fiyatı ne oluyor Türkiye de, beş misli dünyanın. Yani sizin gibi, özel sektör gibi çalışmıyor devlet. Devlet bilmez bu işi, dolayısıyla siz yatırım yaptığınız zaman, bir de şunu düşünün: Gayrisafi Milli Hâsıla denkleminde ne vardır? Tüketim vardır, Türkiye de o çok büyük bir rakamdır, yüzde 70 küsurdur, Amerika da çok büyük bir rakamdır, Amerikan ekonomisini ayakta tutmuştur, şimdi durum başka tabii. Onun dışında ne var, onun dışında yatırım vardır, devlet harcamaları vardır, eksi vergiler vardır vesaire. Şimdi yatırımın artması ne olur, genel talebi artırır ve insanlar der ki, tüketim artışı, yatırım artışı talebi artırdığı için enflasyona neden olur. Doğru değil, şu bakımdan doğru değil, yatırım bugün talebi artırıyor, ileride neyi artırıyor, ileride arzı artırıyor. Yani iyi yatırım ne demek? Arzın bugünkü hesabıyla baktığınız zaman talepten daha fazla demek. O zaman ne oluyor? Devletin yatırımı tam tersi bildiğiniz gibi, özel sektörün yaptığı yatırımlar hem büyümeyi destekliyor arz talepten daha fazla olduğu için hem de enflasyonu frenliyor çünkü arz talepten daha fazla artıyor. Devlette tam tersi. Talep daha fazla artıyor, arz yeteri kadar artmıyor hem büyüme düşürücü hem de enflasyon körükleyici oluyor. Bakın bu şeyden kurumsal finansmanı ve şeyi okuyarak gördüm, yani herkes bilir devletin özel sektör işlerine girmemesi gerektiğini de, bilimsel olarak size anlatıyorum. Finansman bana çok faydalı oldu, ama öbür tarafı da az çok bildiğimi sanıyorum. Bu krizden bahsedelim şimdi background dan sonra, değişik bir kriz, 1929 dan beri filan diyorlar, hikâye, elma-armut la karşılaştıramazsınız, böyle bir kriz yaşanmadı; çünkü 1929 daki kriz ne kadar büyük olursa olsun dünyayı etkilemedi, etkilediyse bile az etkiledi ve o kriz hem reel sektörü, hem finansman sektörü aynı zamanda etkilemedi. O kriz ve bahsedeceğim başka krizler dünyanın finansal sistemini tehdit etmedi, bu kriz tehdit ediyor. Onun için unchartered territory deyiz, hiç

15 gitmediğimiz, duymadığımız bir yerdeyiz bu kriz ortamında, onun için çok zor bu kriz ortamının çözümünün bulunması. Küreselleşme, şimdi bakın küreselleşme çok iyi bir şey, arzı artırıcı bir şey değil mi? Ama küreselleşme aynı zamanda şu tehlikeyi yaratıyor: Dünyanın bir tarafında birisi hapşırdığı zaman bir başka tarafı nezle oluyor, çok çabuk öyle orman yangını gibi yayılıyor. Bu küreselleşmenin sonucu, kötü değil, küreselleşmenin faydası zararından çok, ama zararlarını tamir etmemiz gerekiyor. Krizin fotoğrafı, dediğim gibi başka krizler oldu lerde Savings and loan diye bir kriz oldu, Amerikan bankaları Latin Amerika ya kredi verdiler problem oldu. Neyi etkiledi o; Amerikan bankacılık sistemini etkiledi. Amerikan bankacılık sisteminde de kötü kredi vermiş bankaları etkiledi. Amerikan ın gerisini etkilemedi, dünyayı etkilemedi. Aynı şekilde yakın zamanda Asya Krizini yaşadık. Asya daki birtakım ülkeleri etkiledi, ama dünyaya yayılmadı. Rusya nın ödeyememe tahvilleri krizi aynı şekilde, bu kriz o şekilde değil, bu kriz bütün dünyayı tehlikeye atan, hem sermaye piyasalarını, teğet falan hikaye, hem sermaye piyasalarını hem de reel sektörü etkileyen, bu krizden muaf olan bir ülke olmayacak maalesef, biz dahil. Bazen okuduklarıma inanamıyorum, durum böyle iken ve açıklayacağım ve sizlerde biliyorsunuz durumun vahametini, nasıl bir politikacı çıkar, bu bizim için büyük bir fırsat der. Yani biliyorum iktidardaki partiler içki içmiyor, ama acaba ne gibi kimyasal madde kullanıyorlar. Herhalde kullanmıyordur, sonra nedir, bizi etkileyecek ama çok az etkileyecek, teğet geçecek bizi, birtakım söylenenler doğru. Bankacılık sistemi kuvvetli, ama ona rağmen bence bankacılık sisteminde tehlike yaratacak bu, rasyolar yüksek vesaire. Mesela Tuğrul Bey bahsetti, bende bahsettim, özel sektörün dış borcu. Döviz yükseldiği zaman ne olacak, kısa vade dediğiniz yüzde 25 i, milyonu. Eskiden diyelim ki, 100 milyon borç almıştınız yüzde 10 faizden, 10 milyon dolar ödüyordunuz, o neydi size, 12 milyon TL idi, şimdi belki 17 milyon TL olacak, o ufak, faiz ufak anaparayı düşünün, faiz işin ufak tarafı. Peki o kredilerin, Türkiye deki bankalar kredi kesiyor, dünyadaki bankalar kredi kesiyor, peki yenilememe konusu var, maliyet bir

16 boyutu, daha kötü boyutu yenilememe konusu, çağrılması durumu var. Şimdi bakın, borsalardan bahsedelim, bizim borsamızı biliyorsunuz 287 den 97 buharlaştı, Ocak tan bu yana. Amerikan borsasının kaybı, sekiz şirketin değeri 10 milyarın üstündeyken şimdi sıfır, Rusya, Brezilya, üçte ikisini değerini kaybetti, Amerika daki kayıp 9 trilyon, dünyadaki borsalardaki kayıp 26,5 trilyon, bu büyük bir rakamdır. Şimdi bana göre benim maaşımın üstündeki her rakam büyük rakam. Ama bir perspektifiniz olsun diye söyleyeyim, Amerika nın Gayrisafi Milli Hâsılası 14 trilyon, borsalardaki iki senelik kayıp, dünyadaki Gayrisafi Milli Hâsıla 60 trilyon, bu rakamın büyüklüğüne rağmen şuna inanın, bu hiçbir şey değil, problem bu değil. Çünkü ben borsada Tuğrul Beyden hisse senedi alıyorum, Tuğrul Bey ile benim aramda bir ilişki, ona para veriyorum, o benden para alıyor. Şirket ile ilgisi var mı bunun, şirkete bir para gidiyor mu? Yani borsadaki alışverişlerin 99 a beş tane daha 9 u koyun, ikincil piyasadır, şirketleri ilgilendirmez, şirket tahvil ihraç ederse para buluyor. Esas problem o değil, yani göstergedir, durumun çok kötü olduğunu gösteriyor. Tabii bir sürü insan para kaybediyor, ama ekonomi açısından da etkisi var. Çünkü benim servetimin bir kısmı burada borsadaysa, ona dayanarak tüketim yapmaktaysam, yapamıyorum. Üstelik ev değerleri de düşüyor Amerika da, o da tüketimi etkiliyor, kötü istikamette. Yani hiç etkisi yok demiyorum, ama esas etki kredi piyasalarında. Kredi piyasaları, kredi musluğu, şirketleri çalıştıran odur. Eğer o durursa, ki benim görüşümde birtakım rakamlar vereceğim size nükleer bir kış yaşanıyor kredi piyasalarında. Commercial Paper Marketing dedim size, boyutu Amerika da eğer doğru hatırlıyorsam bu pazarın boyutu 2.2 trilyon dolardı, şimdi 1.6 a düştü. General Electric, yüzde 2 den para bulabiliyordu buradan, General Electric, Amerika da altı şirket var üç A notu olan, bir tanesi bunlar, 3,5 tan para buluyor, yüzde 15 azaltmaya karar verdiler buradan bulacakları kredileri. General Electric elinde şapka Warren Buffet a gidiyor para diye, Goldmen Sachs in elinde sapka Warren Buffet a gidiyor, Warren Buffet çok enteresan bir insan, Bill Gates ile çok yakın arkadaş, yaş farkları olmalarına rağmen, briç oynuyorlar, tatile gidiyorlar, Bilmediğim işe yatırım yapmam diyor. O internet zamanı fiyatlar halka açılırdı bir internet şirketi sabah 10 dolardan, günün sonunda 90 dolar olurdu. Ne bileyim sıradan bir

17 şirket ismini değiştirirdi, işini değil ismini, fiyat balon, köpük. Ve tarih Ellen Grenspeen hakkında, dahi dediğimiz, çok kötü şeyler söyleyeceğiz, nedenini anlatacağım; çünkü bir açıdan o sorumlu bu sorundan. Korku öyle hâkim ki, 25 Eylül de üç aylık Hazine Bonosu gün içinde faizi eksi oldu, ne demek eksi oldu; yani bugün 101 dolar veriyorsunuz, üç ay bekliyorsunuz, 100 dolar geri alıyorsunuz, günü sıfırla bitirdi, şimdi de çok çok düşük, yüzde 1 in altında. Niye? İnsanlar öyle korkuyor ki, yeter ki ben getiri almayayım, diyor. Böyle bir şart gördük mü dünyada, böyle bir ortam gördük mü dünyada, yok. Merkez Bankası para basıyor, Avrupa Merkez Bankası para basıyor, bankalar oturuyor bu paranın üstünde, güvenmiyorlar birbirlerine, niye güvenmiyorlar, birbirlerine borç vermiyorlar, bırakın şirketleri, şirketlere de vermiyorlar. Niye, öbür bankanın durumunu bilmiyorum, tok sık kâğıt derler ya, aslında ben ona radyoaktif kâğıt diyorum. Bu kriz bir de şey krizi olarak biliniyor, Sub Prime Krizi aslında evet, ama son noktasındaydı, başka bir problem olabilirdi. Sup Prime pazarının toplam değeri 1.2 trilyon, Mortgage ın toplam değeri 500 trilyon. Ama son nokta oldu, onun için herkes Sup Prime diyor, değil. Şimdi bu konuda herkesin günahı var, daha doğrusu çok kuruluşun günahı var. Yine piyasalardan bahsedeyim, Tuğrul Beye söylemiştim, şöyle bir türev vardır; Credit defaults swap diye, yani birisi sizi sigorta ediyor. Diyor ki, mesela General Motors un tahvilini satın alıyorsunuz 10 milyonluk, General Motors ödeyemezse ben ödeyeceğim adam, ama onun karşılığında prim vereceksiniz. O ne kadardır biliyor musunuz, bakın; bu pazar rakamı olabilir mi, senede 3.8 milyon vermeniz lazım bu sigortayı almak için, beş sene. Her sene 3.8 veriyorsunuz, bunlar normal pazar rakamları değil. Rusya devletlerinin tahvilleri senede 1 milyon, Morgan Stanley ın 1.8 milyon, General Electric in 200 bindi, 800 bine çıktı, bu batacak şirket değil yani, o kadar korku hâkim pazarlarda. Şimdi bir de dünyada geçen seneye kadar bir Lale Devri yaşandı, bizde her ülke gibi payımızı aldık bundan, enflasyon düşüktü, faizler düşüktü, volarite düşüktü, büyüme yüksekti, o günler bitti maalesef, kısa vadede en azından bitti. Bence bizim durumunuz daha kötü ABD den, çünkü bizim için çok önemli ihracat piyasamız için, belki AB nin

18 daha kötü ABD den, çünkü bizim için çok önemli ihracat için. AB de yüzde 56 demişti Tuğrul Bey, Rusya yı katarsanız daha da yüksek lerde belki, bizim ihracatçılarımız için büyük tehlike bu. Bu krizin adından bahsedeyim, likidite krizi dediler, ben bu görüşe katılmıyorum. Likidite krizi demek, yeteri kadar likidite yok demektir, bence likidite bolluğu krizi denmeli. Niye likidite bolluğu var; bakın cari açık diye bir problem biliyoruz hepimiz, aslında bir cari açık problemi vardır, bir de onun finansmanı problemi vardır. Şimdi Amerika nın cari açık finansman problemi yok, niye yok, dünya doları kabul ediyor. Cari açığı dış ticaret açığı gibi düşünün, bizim için çok iyi bir şey turizm sayesinde dış ticaret açığımız çok daha kötü cari açıktan. Nasıl olur? Amerika dışarıdan 100 alıyor ithalat, 60 satıyor. Ama dünya diyor ki, hiç problem değil ben o 40 ı tutarım diyor, yani Amerika nın gidip 40 dolar bulmasına gerek yok, finansman yok, bizde var mı cari açık finansman problemi. Biz nasıl 100 YTL lik mal alırız, 60 YTL lik mal satarız, dünyada bize mal satanlar TL mi istiyor, döviz mi istiyor, bizim finanse etmemiz gerekiyor, büyük tehlikeler var bu konuda. Nasıl finanse edileceğinin ana şeylerini göstereceğim size, hepsinde karanlık tablo var. Umarım buradan çıktıktan sonra böyle, felaket tellallığı yapmıyorum ama gerçekleri anlatmam lazım benim, bildiğim kadarıyla gerçekleri anlatıyorum. Şimdi Amerika nın cari açık finansman problemi yok, ama yine cari açıkla ilgili problemi var ve bu kriz ondan sorumlu birinci derecede. Cari açık finansman problemi değil, cari açık yatırım problemi var; çünkü Ekim itibariyle 11 milyar dolar, yine de bizden düşük rakam oran olarak bakarsanız. Şimdi dünyada dolar biriktiği zaman, Çin de 3 trilyon dolar var mesela, petrol satan ülkeler gibi. Ne olacak? Bu adamlar bu parayı yastığın altına koymayacak yatırım yapacak, neye yatırım yapacak, dolar bazlı yatırımlar yapacak, menkul kıymetlere, gayrimenkul kıymetlere vesaire. Düşünün bu kadar dolar, ne bileyim Amerikan tahvili satın alıyorsa ya da Amerikan hisse senedi satın alıyorsa ne oluyor tahvil fiyatları Amerika da, çoğalıyor. Peki tahvil fiyatları yükseldiği zaman tahvillerin getirisi ne oluyor, düşüyor, getiriler çok düşük. Aynı şekilde ev fiyatı, diyelim ki evi yatırım olarak yapıyorsunuz, 100 bin veriyorsunuz, 10 bin kira alıyorsunuz, getiriniz yüzde 10, ev

19 fiyatları 200 bin olursa kiranız yine 10 bin, getiriniz 5. Bu getiriyi çoğaltmanın, yükseltmenin, iki basit yolu vardır, kriz bundan doğdu. Bir, her zaman için risk karşılığı, yani yatırımcılar, sizler risk kabul ediyorsunuz, ama onun karşılığında mükâfat istiyorsunuz. O kadar millet açtı ki, yüksek getiri almaya, o kadar fazla risk kabul ettiler, o da iyi, riskin fiyatını doğru fiyatlamadılar, çok düşük fiyatladılar. Yani şu kadar risk aldılar, şu kadar tazminat istediler ve problem bu. Krizin düşük fiyatlanması problem, Amerika nın cari açığından kaynaklanıyor, bu paranın yatırılması gerekir. Fiyatlar çoğalıyor, getiriler düşüyor. İkincisi kaldıraç; benim 100 liram varsa, diyelim ki 5 ten yatırabiliyorsam onu, sene sonunda 105 im var, ama 100 liram varsa yüzde 2 den Japonya dan yüzde 0 dan borç alıyorsam, yüzde 2 den borç alıyorsam, bir de 100 lira borç aldığımı düşün, o zaman 200 lira yatırıyorum, yüzde 5 getirim, ne oluyor 210 oluyor, borcum ne bankaya, 102, ne kadar elimde para kalıyor, 108, 100 liralık özsermaye bana ne getirisi sağladı, 108, 5 i 8 yaptım kaldıraçla. Hedge fonları dediğimiz şeyler, on misli kaldıraç, yatırım bankaları, ki kalmadı, 30 kaldıraç oranı, 1 dolarlık sermayeye 29 dolar kredi ile, tamam işler iyi giderse dünyanın parasını yatırdın, ama risk iki kere iki dört, işler kötü gittiğinde o borcu ödemeniz lazım, olan budur, kaldıraç. Bankaların mesela yüzde 10 dur kaldıraç oranı, General Electric in hisse senedi fiyatı 40 lardan bir senede 17 ye düştü. Nedeni de; General Electric in kârlarının yarısı finanstan gelir ve öyle bir psikoloji var ki, önce insanlar ateş ediyor, sonra nişan alıyor. General Electric in kaldıraç oranı düşük, 6, ama fark etmiyor, öyle bir felsefe var ki cezalandırıyor. Soru sormuyor, bu adamlar bankadan daha az riskli demiyor. (Karşılıklı konuşmalar...) Biraz uzayacak, ama ben dört saat bile konuşmaya hazırım, tabii ki siz dört saat oturmaya... BİR KATILIMCI- Bu kaldıraç oranlarıyla ilgili sistemin bir emniyet sübabı yok mu? Özellikle Hedge fonların. PROF. DR. VEFA TARHAN- Şimdi bankaların var, öğreneceğimiz derslerden

20 birisi bu olacak. Şimdi SPK, Amerika da ACC derler ona, şeffaflık olması lazım, ACC diyor ki, ben normal vatandaşın menfaatlerini koruyacağım, onun için şirketler finansal tablolarını yayınlayacaklar, mutual fonlara bile para fonları bile, ama Hedge fonlara dokunmayacağım, onlar büyük adam diyor. Hedge fonlar ya sigorta şirketi ya da üniversitenin vakfı ya da zengin adamlar, onları korumaya ihtiyacım yok onun için denetlemiyor. Ama öğrendik ki, bu adamların yaptığı Vefa Tarhan ı etkiliyor, onun için en azından bilmem lazım ne yaptıklarını. Bir sürü ders var öğrenecek, bir tanesi bu. İnovasyon, inovasyon o kadar hızlı ki dünyada, her zaman için denetleme inovasyonun peşinden gidecek. By definition inıvasyon önce gelir ama o mesafenin kapatılması gerekir. Mesela nedir bu Mortgage problemi, securitization tahvilleştirme, nedir tahvilleştirme; eskiden banka ne yapardı, diyelim 30 senelik bir Mortgage kredisi verirdi ve tutardı bu kağıdı elinde, Vefa Tarhan her ay şeyini öderdi, Vefa Tarhan ın durumu kötü olduğu zaman hemen banka fark ederdi, bu adamın durumu kötü işini kaybetti vesaire, haberi olurdu. O değişti, dediler ki, o model yerin şimdi sekürize paketleyeceğiz bu Mortgage ı. O zaman siz City Cord da çalışan birisi olarak o zaman o kadar ince eleyip sık dokur musunuz bu kredi durumu nedir der misiniz? Eskiden 100 lira kredi verdiğiniz zaman, evin değeri 100 ise 80 kredi veriyordunuz, o 20 sizin için emniyet sübabı oluyordu, evin değeri 20 düşerse bile etkilemiyordu, 20 den çok düşerse etkiliyor, 100 de yüzünü vermeye başladı. Teaser rate dedikleri. Üç sene komik düşük rakam faiz vereceksiniz ondan sonra çoğalacak. Niye? Nasıl olsa ben bunu yapar yapmaz paketleyip satacağım, yatırım bankalarına. Peki durum böyle ise niye City Cord dünyanın parasını kaybetti ve üstelik Mortgage ı yapan adamlara da diyor ki, sana maaş vereceğim, ikramiye vereceğim, ikramiye ne kadar Mortgage yarattığına bağlı. O zaman adamın amacı ne, mümkün olduğu kadar Mortgage satayım diyor incelemeden. Peki City Coard bunu yapıyorsa niye zarar etti, ediyor, bankalar niçin böyle? Şu, büyük organizasyon, organizasyonun şu tarafı bu tarafının ne yaptığını bilmiyor. Çünkü City Cord daki Mortgage ı veriyor adam, City Coard ın bir başka bölümü var, bu kâğıtları satın alıyor. City Cord un üçüncü bölümü var, Hedge fonlarına kredi veriyor bu kâğıtları satın alsınlar diye, riski ön kapıdan itiyorsunuz, üç misli arka kapıdan