Yurtd ş nda Bir Kültür Kurumu: Londra Halkevi

Transkript

1 Ankara Üniversitesi Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 45, Bahar 2010, s Yurtd ş nda Bir Kültür Kurumu: Londra Halkevi Arş. Gör. Hakan YAŞAR * Özet 19 Şubat 1932 tarihinde aç lan halkevlerinin başl ca kuruluş amaçlar aras nda Atatürk ilke ve devrimlerini geniş halk kitlelerine iletmek ve benimsetmek, milli kültür öğelerini araşt rmak, ayn ideali paylaşan insanlar için sosyal merkez oluşturmak ve toplumun her kesiminden insan n kaynaşmas n temin etmek yer almaktad r. Türkiye nin dört bir taraf nda faaliyet gösteren önemli kültür ve halk eğitimi kurumlar olan halkevlerinin say s, kapat ld klar 1951 y l nda biri yurt d ş nda olmak üzere 478 e kadar ulaşm şt r. Yurtd ş nda aç lan ilk ve tek halkevi olan Londra Halkevi, 19 Şubat 1942 tarihinde aç lm şt r. Başkanl ğ n Türkiye nin Londra büyükelçilerinin yapt ğ Londra Halkevi nin kuruluş amaçlar aras nda; çeşitli etkinlikler düzenlemek suretiyle Türkiye yi ve Türk kültürünü İngilizlere tan tmak, iki ülke aras ndaki kültürel ilişkileri geliştirmek, çeşitli nedenlerle İngiltere ye giden Türk vatandaşlar için sosyal bir merkez oluşturmak bulunmaktad r. Londra Halkevi nde, özellikle y llar aras nda, Türkiye yi ve Türk kültürünü tan tmaya yönelik sergiler aç lm ş, birçok konferans ve Türkçe dersleri verilmiş, film gösterimi yap lm ş ve özel günlerde çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir y l ndan itibaren işlevini önemli ölçüde yitiren Londra Halkevi, 31 Mart 1950 tarihinde resmen kapat lm şt r. Anahtar Kelimeler: Londra Halkevi, Halkevleri, British Council Türk-İngiliz İlişkileri A Cultural Enstution Abroad: London People Hause Abstract Among the main goals of establishment of People s Houses founded in February 19, 1932 were to convey Ataturk s Principals and Revolutions to people in masses and to get them accepted, to search for the components of national culture, * Ankara Üniversitesi, Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü

2 178 HAKAN YAŞAR to form a social center for those who shared the same ideal and to secure fusion between people from every sect of the society. The number of People s Houses, which carried out cultural and public education as a significant facility all over Turkey, reached 478, including one abroad, in 1951 when they were closed down. London People House, the only People House abroad, was opened in February 19, Among the goals of establishment of London People House led by Turkish ambassadors in London, through performing diverse activities, were to introduce Turkey and Turkish culture to the English, to improve cultural relations between the two countries, and to create a social center for Turkish citizens who attained there for different purposes. In London People House, especially between 1942 and 1945, exhibitions were opened to advertize Turkey and Turkish culture, lots of conferences were held and Turkish language classes were offered, films shown and activities performed on special days. London People House, which lost its function in great deal from 1946 onwards, was officially closed down in March 31, Key Words: London People House, public hauses, British Council, Turkish- English relations GİRİŞ Cumhuriyet Halk Partisi nin (CHP) 1931 y l nda gerçekleştirdiği III. Büyük Kurultay nda kurulma karar al nan ve ilk olarak 19 Şubat 1932 tarihinde 14 il merkezinde aç lan halkevleri, kapand klar 1951 y l na kadar geçen sürede Türkiye nin dört bir taraf nda faaliyet gösteren önemli kültür ve halk eğitimi kurumlar d r. Türkiye de aç lan halkevleri şimdiye kadar pek çok çal şmaya konu edilmişken, yurt d ş nda aç lan ilk ve tek halkevi olma özelliğine sahip olan Londra Halkevi nin kuruluş süreci, faaliyetleri ve kapat lma sürecini ayd nlatacak bir çal şma yap lmam şt r 1. Ayr ca, CHP ve halkevlerinin yay nlar nda da bu halkevinin faaliyetlerine çok az yer verildiği görülmektedir. Bu bağlamda, bizim bu çal şmadaki amac m z; Londra Halkevi nin kuruluş süreci ve amaçlar, idari yap s, gerçekleştirdiği faaliyetler ve kapat lma sürecini arşiv belgeleri ş ğ nda 2 ayd nlatmaya çal şmakt r. 1 Bizim tespit edebildiğimiz kadar yla Londra Halkevi ne ilişkin yap lan tek çal şma Meral Demirel in İkinci Dünya Savaş n n Propaganda Dergileri Vanguard ve Cephe de Londra Halkevi başl kl makalesidir. Söz konusu makalede yaln zca bu iki dergide Londra Halkevi yle ile ilgili ç kan haber ve fotoğraflardan derleme yap lm şt r. Bkz: Meral Demirel, İkinci Dünya Savaş n n Propaganda Dergileri Vanguard ve Cephede Londra Halkevi, Tarih ve Toplum, S.232, C.39, Nisan Biz bu çal şmam z haz rlarken büyük ölçüde Başbakanl k Cumhuriyet Arşivi nde bulunan Londra Halkevi Başkanl ğ ve Londra Büyükelçiliği nin CHP Genel Sekreterliği ile ilgili çeşitli yaz şmalar, Londra Halkevi nin faaliyet ve teftiş raporlar, halkevinin genel

3 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 179 Londra Halkevi ne geçmeden önce, konunun daha iyi anlaş lmas ve diğer halkevleriyle Londra Halkevi aras nda bir karş laşt rma yap labilmesi amac yla, Türkiye de kurulan halkevleri hakk nda genel bilgi vermenin yararl olacağ kanaatindeyiz. Halkevlerinin kuruluşunda dönemin siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel gelişmelerinin büyük etkisi olmuş, söz konusu etkiler ayn zamanda halkevlerinin kuruluş amaçlar n da büyük ölçüde şekillendirmiştir. Halkevlerinin kurulduğu 1932 tarihine kadar geçen süre Türk siyasi hayat aç s ndan çok önemli dönüm noktalar yaşanm şt r. Bu süreç içerisinde saltanat ve hilafet kald r lm ş, cumhuriyet ilan edilmiş, yeni bir anayasa haz rlanm ş, toplumsal hayata ilişkin pek çok yenilik getirilmiş ve bu surette yeni rejimin büyük ölçüde şekillenmesi temin edilmiştir. Ayr ca yine bu süreçte Şeyh Sait isyan bast r lm ş ve Terakkiperver Cumhuriyet F rkas gibi ülkede baş gösteren muhalif yap lanmalar ortadan kald r lm şt r 3. Yani, Mustafa Kemal Atatürk ün devrimci eyleminin kurumsallaşma dönemi, önemli ölçüde tamamlanm ş ve art k cumhuriyet ideolojisi doğrultusunda yeni bir toplum yaratmak için uygulama safhas na geçmenin zaman gelmiştir y l na gelindiğinde, ülkede siyasi istikrar temin edilmiş olmas na karş n halk n ekonomik durumunda önemli bir iyileşme sağlanamam şt r. Ayr ca 1929 da patlak veren Dünya Ekonomik Buhran, savaş n yaralar n sarmaya çal şan ülkedeki ekonomik durumu daha da ağ rlaşt rm şt r. Ekonomik krizin ülkede kendini iyice hissettirmeye başlad ğ 1930 y l ise halkevlerinin alt yap s n n haz rlanmaya başlad ğ dönem olmuştur. Söz konusu ekonomik krizin de etkisiyle ülke genelinde huzursuzluk hâkim olmaya başlam şt r. Halkevlerinin kuruluşunda, ekonomik krizin ülkede geniş çapl tart şmalar meydana getirmesi ve halk ile devlet aras ndaki uçurumun daha da derinleşmesinden endişe duyan yönetimin, halk aras nda yeni bir heyecan uyand rmak ve halk ile devlet aras ndaki mevcut kopukluğu giderme fikri etkili olmuştur y l nda Serbest Cumhuriyet F rkas (SCF) ile hayata geçirilmeye çal ş lan çok partili sistem denemesi önemli siyasal sonuçlar doğurmuştur. SCF nin k sa süredeki gelişimi ve halktan gördüğü ilgi, bu partinin başlang çta öngörüldüğü şekilde bir parlamento içi denetim organ olmad ğ n, parlamento d ş nda gelişen ve kitle partisi hüviyeti kazanmaya başlad ğ n ; ayn zamanda, CHP iktidar n n ciddi bir alternatifi olduğunu durumuyla ilgili haz rlanan raporlar, halkevinin bütçe hesaplar ve kapat l ş sürecine ilişkin belgelerden istifade ettik. 3 Sefa Şimşek, Bir İdeolojik Seferberlik Deneyimi Olarak Halkevleri , Boğaziçi Üniversitesi Yay nevi, İstanbul 2002, s Emre Kongar, Atatürk ve Devrim Kuramlar, Türkiye İş Bankas Kültür Yay nlar, Ankara 1981, s An l Çeçen, Atatürk ün Kültür Kurumu Halkevleri, Cumhuriyet Yay nlar, İstanbul 2000, s

4 180 HAKAN YAŞAR göstermesi aç s ndan önemlidir 6. SCF ile çok partili hayata geçiş denemesi, 1930 y l öncesinde gerçekleştirilen devrimlerin halk taraf ndan benimsenme derecesini göstermesi aç s ndan da önemli bir deneyim olmuş ve SCF nin k sa süre içindeki gelişimi göz önüne al nd ğ nda, devrimlerin halk taraf ndan yeterince benimsenmediği ya da başka bir ifadeyle CHP taraf ndan benimsetilmekte yetersiz kal nd ğ sonucu ortaya ç km şt r 7. Bu gelişmeler, CHP yi toplumla ilişkilerini yeniden yap land rma sürecine sokacakt r. Bu sürecin istenilen amaç doğrultusunda başar ya ulaşmas için doğrudan halkla temas halinde bulunacak, bütün bir sosyal hayata hitap edecek ve yurdun her yerinde faaliyet gösterecek, cumhuriyetin temel prensiplerini geniş halk kitlelerine iletecek ve benimsetecek kurumlara ihtiyaç duyulmuş, halkevleri de bu temel ihtiyac karş lamak üzere kurulmuşlard r. Halkevlerinin kuruluşunda etkili olan bir diğer gelişme ise Menemen olay gibi gericilik olaylar n n bir daha yaşanmamas ve bu tip olaylar n halk taban nda destek görmemesi için halk n cumhuriyet ilkeleri doğrultusunda belirli bir bilinç düzeyine ulaşt r lmas na hizmet edecek yayg n halk eğitimi kurumlar na ihtiyaç duyulmas d r. Nitekim halkevlerinin kuruluş ve işleyiş esaslar n tespit eden 1932 tarihli Halkevleri Talimatnamesi nde Menemen Olay na aç k bir vurgu yap lmas 8 bunun aç k göstergelerinden biridir. Halkevlerinin kuruluş karar n n al nmas nda etkili olan bir diğer etmen ise, çok uluslu bir imparatorluk yap s ndan ulus devlete geçiş sürecinin yeni bir toplumsal dönüşümü gerekli k lmas d r. Yüzlerce y ll k bir imparatorluk tecrübesinden gelen geleneksel toplumun hem çağdaş bir anlay şla ulus seviyesine yükseltilmesi hem de çağdaşlaşma sürecini idrak etmesi gerekmiştir 9. Halkevlerine verilen en temel görevler; Atatürk ilke ve devrimlerini geniş halk kitlelerine yaymak ve benimsetmek 10 suretiyle kal c olmalar n temin etmek; milleti, birbirini anlayan birbirini seven ve ayn ideale bağl bir halk kütlesi halinde teşkilatland rmak 11, halk aras nda yaşayan milli kültür öğelerini araşt rmak, ayn idealler etraf nda toplanacak insanlar için bir sosyal merkez oluşturmak, toplumun her kesiminin birbiriyle kaynaşmas n 6 Esat Öz, Otoriterizm ve Siyaset, Türkiye de Tek Parti Rejimi ve Siyasal Kat lma ( ), Ankara 1996, s Öz, a.g.e., s CHF Halkevleri Talimatnamesi, Hâkimiyet-i Milliye Matbaas, 1932, s.1 2; CHP Halkevleri Öğreneği, Recep Ulusoğlu Bas mevi, Ankara 1938, s.4. 9 Mustafa Özodaş k, Cumhuriyet Dönemi Yeni Bir Nesil Yetiştirme Çal şmalar , Çizgi Kitabevi, Konya 1999, s Nafi Atuf Kansu, Halkevlerimiz, Ülkü, C.XIII, S.73, Mart 1939, s Recep Bey in Nutku, Hâkimiyeti Milliye, 20 Şubat 1932.

5 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 181 temin etmek ve gençleri zararl fikir ak mlar ndan koruyarak 12 Kemalist ilkeler doğrultusunda eğitmektir. Halkevleri, kuruluşlar n takip eden ilk birkaç y ll k süre içerisinde gerek nicelik gerekse nitelik bak m ndan oldukça gelişmiş ve bu kuruluşlar n gerçekleştirmiş olduğu faaliyetlere milyonlarca kişi kat lm şt r. Halkevlerinin k sa sürede ülkenin başl ca kültür ve halk eğitim merkezleri haline gelmesinde CHP nin pay büyüktür. Çünkü devletin bütün imkânlar bu kuruluşlar n başar l çal şmalar yürütebilmesi için seferber edilmiştir. Halkevi şubeleri bütün bir sosyal ve kültürel hayata hitap edebilecek ölçüde geniş bir çal şma sahas na sahiptir. Halkevlerinin çok geniş bir çal şma sahas na sahip olmas nda bu kuruluşlar n aç l ş ndan önce faaliyet gösteren birçok derneğin feshedilmesinden doğan boşluğu kapatmak ve bütün sosyo-kültürel faaliyetlerin CHP nin kontrolünde ve tekelinde yürütülmesi amac yatmaktad r. Halkevleri şu çal şma şubelerinden meydana gelmiştir: 1) Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi, 2) Güzel Sanatlar Şubesi, 3) Temsil Şubesi 4) Spor Şubesi, 5) Sosyal Yard m Şubesi, 6) Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi, 7) Kütüphane ve Neşriyat Yay n Şubesi, 8) Köycülük Şubesi, 9) Müze ve Sergi Şubesi y l na gelindiğinde halkevlerinin say s 379 a ulaş rken, bir yerde halkevi aç labilmesi için asgari şartlar sağlayamayacak kadar küçük olan yerleşim birimlerine halkodalar aç lmas karar al nm şt r 14. Çok partili hayata geçişle birlikte, tüzel kişiliği bulunmaks z n CHP ye bağl bir kültür kolu olarak faaliyetlerini sürdüren ve devlet bütçesinden önemli yard mlar alan halkevleri ve halkodalar n n mevcut durumu, CHP ve Demokrat Parti aras nda önemli bir tart şma konusu olmuştur. Bu süreçte, yaşad ğ maddi s k nt lar nedeniyle işlevini önemli ölçüde kaybetmeye başlayan halkevlerine CHP taraf ndan yeni bir hukuki kimlik kazand r lmas ve çok partili hayat n gereklerine uydurmaya yönelik birtak m teşebbüslerde bulunulmas na karş n bu çabalar sonuçsuz kalm şt r y l nda DP nin iktidara gelmesi ile birlikte halkevleri ve halkodalar art k kapat lma sürecine girmiş ve 8 Ağustos 1951 y l nda kabul edilen 5830 say l yasa 15 ile bu kuruluşlar n bütün mallar na el konulmak suretiyle halkevleri kapat lm şt r. Kapat ld klar nda halkevlerinin say s 478, halkodalar n n say s ise ye kadar yükselmiştir. 12 Süleyman Kazmaz, Halkevleri ve Gençlik, Ülkü, S.58 (Yeni Seri), Mart 1944, s CHF Halkevleri Talimatnamesi, s.3 4; CHP Halkevleri Öğreneği, s.5; CHP Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi, Zerbamat Bas mevi, Ankara 1940, s CHP Halkevleri ve Halkodalar 1943, Ankara 1944, s T.B.M.M. Tutanak Dergisi, C.9, Dönem IX, Toplant 1, T.B.M.M. Bas mevi, Ankara 1951, s.741; 5830 say l yasan n tam metni için bkz: T.C. Resmi Gazete, 11 Ağustos 1951, s.7882, s

6 182 HAKAN YAŞAR 1. Londra Halkevi nin Aç l ş ve Kuruluş Amaçlar a. Londra Halkevi nin Aç l ş Süreci Aral k 1939 da meydana gelen Erzincan depreminde zarar gören depremzedelere yard m amac yla gerek yurt içinde gerekse yurt d ş nda çeşitli çal şmalara gidilmiştir. İngiltere den de Erzincan depremzedelerine yap lan yard m işlerini incelemek üzere, Londra Yard m Komitesi ad na Türkiye yi ziyaret eden General Sir Wyndham Deeds, baz halkevlerini de ziyaret etmiştir. Deeds, Şubat 1940 da yapt ğ geziler s ras nda Türkiye deki gelişmelerden oldukça etkilenmiştir. Deeds, Türkiye de yapt ğ incelemelerde; modern Türkiye de yap lan devrimlerin İngilizler taraf ndan henüz yeterince bilinmediğini, diğer taraftan İngiltere nin mevcut sosyal ve kültürel durumundan da Türklerin yeterince haberdar olmad ğ kanaatine varm şt r. General Deeds, 12 Şubat 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne yazd ğ mektubunda; Türkiye deki halkevlerinin çal şmalar n incelediğini; sosyal ve kültürel sahada önemli çal şmalar olan bu kurumlar n her zümreye ait vatandaşlar bünyesinde toplamay başard ğ n ve böyle bir kurumun Türk-İngiliz kültürel ilişkilerini ve dostluğunu geliştirmek için oluşturulabileceğini ifade etmiş ve Londra da örnek bir halkevi aç lmas n teklif etmiştir. Deeds, yine ayn mektubunda, böyle bir halkevinin British Council den 16 yap lacak belirli bir yard ma ilave olarak İngiltere deki Türk severler ile baz cemiyetler taraf ndan yap lacak yard mlar vas tas yla işletilebileceğini ifade etmiştir 17. Başbakan Refik Saydam, Deeds in mektubuna verdiği cevapta; Türk- İngiliz dostluğunun pekiştirilmesi ve her iki milletin birbirini tan mas için böyle bir teşebbüsün yerinde oluğunu ifade ederek gereken teşebbüste bulunulmas için genel sekreterliğe talimat verdiğini belirtmiştir İlk kez 1934 y l nda Diğer Ülkelerle İlişkiler İçin İngiliz Komitesi ad yla faaliyetlerine başlayan British Council, bizzat İngiliz D şişleri Bakanl ğ taraf ndan kurulmuştur. Kuruluş amaçlar resmi olarak eğitim ve kültür alan nda faaliyet göstermek ve kurulduğu ülkelerle İngiltere nin kültürel ilişkilerini geliştirmek olarak aç klanan British Council, k sa sürede birçok ülkeye şube açm şt r. British Council, 1940 y l ndan bu yana Türkiye de de faaliyet göstermekte olup, şu an Ankara ve İstanbul daki şubelerinin yan s ra ülkenin pek çok yerinde faaliyet göstermektedir. Bkz: 17 Başbakanl k Cumhuriyet Arşivi (BCA), / (Zelzele felaketzedelerine yard m için kurulan Türk-İngiliz Komitesi Mümessili Sir Wyndham Deeds taraf ndan 12 Şubat 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen mektup); BCA, / (CHP Genel Sekreteri Dr. A. F. Tuzer taraf ndan Londra Büyükelçisi Tevfik Rüştü Aras a gönderilen tarihli yaz ) 18 BCA, / (Dr. Refik Saydam taraf ndan Zelzele Felaketzedelerine Yard m İçin Kurulan Türk-İngiliz Komitesi Mümessili Sir Wyndham Deeds e tarihinde gönderdiği yaz ); BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu).

7 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 183 Londra da bir Türk Halkevi aç lmas na karar verildikten sonra 4 May s 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği nden Londra Büyükelçiliği ne gönderilen yaz da, Londra da aç lmas düşünülen halkevinin bina, bütçe, yönetmelik ve eleman meselelerini görüşmek üzere iki İngiliz ve üç Türk ten meydana gelecek bir kurulun oluşturulmas istenmiştir 19. Bu talimat üzerine, 28 Kas m 1941 tarihinde Londra Büyükelçisi Tevfik Rüştü Aras başkanl ğ nda oluşturulan Londra Halkevi nin ilk idare kurulunda; British Council Başkan Sir Robertson, General Deeds ile Türkiye nin Londra Başkonsolosu ve Kültür Ataşesi yer alm şt r 20. İdare kurulu taraf ndan Londra Halkevi nin aç l ş n n 19 Şubat tarihine yetiştirilebilmesi için öncelikte, British Council taraf ndan halkevine bir bina temin edilmesi ve her y l 250 sterlin verilmesi kararlaşt r lm şt r. Diğer masraflar n karş lanmas için ise CHP den sterlin gönderilmesi istenmiştir. Yine halkevinin aç l ş haz rl klar kapsam nda gerekli olan baz eşyalar Londra ya gönderilmiştir 22. Londra Halkevi, aç l ş için gerekli olan bütün haz rl klar bitirildikten sonra 19 Şubat 1942 tarihinde gerçekleştirilen bir törenle aç lm şt r. Törene, başta İngiliz D şişleri Bakan Anthony Eden ve baz bakanlar olmak üzere birçok devlet adam kat lm şt r 23. b. Londra Halkevi Binas Londra da Fitzhardinge Caddesi nde bulunan halkevinin ilk binas, üç y ll ğ na British Council taraf ndan kiralanm ş ve kira bedeli yine bu kuruluş taraf ndan karş lanm şt r. Ancak İkinci Dünya Savaş n n tüm şiddetiyle devam ettiği y llarda Londra Halkevi de zor zamanlar yaşam şt r. 14 Mart 1944 tarihinde Londra ya yap lan Alman hava hücumu s ras nda Londra Halkevi ne de yang n bombalar isabet etmiş ve binada yang n ç km şt r. Halkevi bekçisinin çabalar neticesinde yang n k sa sürede söndürülmüşse de halkevi binas n n iki kat hasar görmüştür BCA, / (CHP Genel Sekreteri ve K rklareli Milletvekili N. Kansu taraf ndan tarihinde Başbakan Şükrü Saraçoğlu na sunulan rapor) 20 BCA, / (Londra Büyükelçiliği nden CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen telgraf); BCA, / (CHP Genel Sekreteri ve K rklareli Milletvekili N. Kansu taraf ndan tarihinde Başbakan Şükrü Saraçoğlu na sunulan rapor) 21 Türkiye de halkevleri ilk olarak 19 Şubat ta aç ld ğ için bu tarih, her y l halkevlerinin aç l ş y ldönümü olarak büyük bir coşkuyla kutlanm ş ve yeni aç lacak olan halkevlerinin 19 Şubat tarihinde aç lmas na özen gösterilmiştir. 22 BCA, / (CHP Genel Sekreterliği nden Londra Büyükelçiliği ne tarihinde gönderilen yaz ) 23 BCA, / (CHP Genel Sekreteri ve K rklareli Milletvekili N. Kansu taraf ndan tarihinde Başbakan Şükrü Saraçoğlu na sunulan rapor). 24 BCA, / (D şişleri Bakanl ğ ndan CHP Genel Sekreterliği ne 18 Mart 1944 tarihinde yaz lan yaz )

8 184 HAKAN YAŞAR Halkevi binas n n kira sözleşmesinin dolduğu 24 Aral k 1944 tarihinden sonra British Council den yap lan kira yard m kesilmiş, ayr ca 1944 y l nda gelindiğinde halkevinin üye say s n n 300 e yükselmesi 25 ve mevcut halkevi binas n n gerçekleştirilen faaliyetler için yetersiz oluşu nedeniyle 26 yeni bir bina aray ş na gidilmiştir. Yap lan uzun araşt rmalar neticesinde Hindistan Eski Genel Valisi Lord Linlidghow un evi olan oldukça büyük ve gösterişli bir bina, May s 1946 tarihinde sterlin karş l ğ nda 52 y ll ğ na kiralanm şt r 27. Londra n n en merkezi yerlerinden birinde olan 28 yeni bina, halkevinin bütün ihtiyaçlar n karş layabilecek büyüklüktedir 29. Londra Halkevi, kapand ğ tarihe kadar 43 Belgrave Square adresinde bulunan ikinci binas nda faaliyet göstermiştir 30. Halkevi kapand ktan sonra ise bu bina önce Londra Büyükelçiliği ne daha sonra da Hükümet e devredilmiştir. c. Londra Halkevi nin Kuruluş Amaçlar Türkiye de kurulan halkevlerinin kuruluş amaçlar CHP taraf ndan haz rlanan idare ve çal şma yönetmeliklerinde ve halkevlerinin yay nlar nda aç kça belirtilmekle birlikte, Londra Halkevi için ayn şeyi söylemek mümkün değildir. Londra Halkevi, gerek yurtd ş nda olmas gerekse hitap ettiği kitlenin niteliği nedeniyle Türkiye de bulunan diğer bütün halkevlerinden farkl kuruluş amaçlar na sahiptir. Londra Halkevi Başkanl ğ ile CHP Genel Sekreterliği aras ndaki yaz şmalardan, Londra Halkevi nin fikir babas diyebileceğimiz Sir Wyndham Deeds in CHP Genel Sekreterliği ne gönderdiği mektuplardan ve Londra Halkevi nin gerçekleştirdiği faaliyetlerden halkevinin kuruluş amaçlar n tespit etmek mümkündür. Londra da bir halkevi kurulmas fikrini ortaya atan ve Londra Halkevi nin kurulmas na önemli ölçüde katk sağlayan İngiliz Milli ve Sosyal Cemiyetleri Birliği İkinci Başkan Sir Wyndham Deeds, 12 Şubat 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderdiği mektupta kurulmas istenen halkevinden beklenen yararlar şu şekilde ifade etmiştir: 25 BCA, / (Londra Büyükelçiliği nden CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen tarih ve 61 say l şifre tel sureti) 26 BCA, / (Londra Halkevi Başkan Ruşen Eşref Ünayd n n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor) 27 BCA, / (Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne tarihinde gönderilen rapor) 28 BCA, / (CHP Kars Milletvekili Tezer Taşk ran n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunduğu rapor) 29 BCA, / (Londra Halkevi Başkan Ruşen Eşref Ünayd n n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor) 30 BCA, / (Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan idare heyeti raporu)

9 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 185 Londra da aç lacak halkevi Türkiye yi İngilizlere tan tmak ve İngiltere yi Türklere tan tmak için de laz m gelen materyali toplamak ve mübadele vazifesi ile mükellef bir merkez olacağ gibi, İngiltere de Türkiye hakk nda herhangi bir mevzu için yahut terakkiyat hakk nda malumat edinmek isteyenlere bir vas ta olabilecektir. Londra Halkevi nde ayn zamanda Türk kültürü ve sosyal hareketleri hakk nda konferanslar vermek, sinemalar göstermek, Türk musiki konserleri vermek, buna mümasil çal şmalarda bulunmak suretiyle büyük fayda ve rand man temin edebileceğini; Türkiye den İngiltere ye gelen Türk seyyahlara laz m gelen suhuleti göstermek, İngiltere de tahsilde bulunan Türklerin toplanma merkezi olmak, Türkleri İngiliz dostlar ile bir araya toplamaya vas ta olacakt r 31. Yine Deeds taraf ndan 27 Mart 1940 tarihinde CHP yöneticilerine gönderilen mektupta İngiltere de Türkiye ye karş derin bir bilgisizlik olduğundan bahsedilmiş ve aç lmas düşünülen halkevinin bu bilgisizliği kald rmada önemli bir rol oynayacağ ifade edilmiştir 32. General Deeds in, İngilizlerin Türkiye ye karş derin bir bilgisizlik içerisinde olduğu tespitine Londra Halkevi yöneticilerinin de kat ld ğ görülmektedir 33. Deeds in CHP ye gönderdiği mektuplardan anlaş ld ğ kadar yla onun halkevinden beklediği temel işlevler; her iki ulusu birbirine tan tmak suretiyle iki ülke aras ndaki kültürel bağlar kuvvetlendirmek ve çeşitli sebeplerle İngiltere ye gelecek olan Türk vatandaşlar ile İngilizlerin bir araya gelebileceği bir sosyal merkez oluşturmak olarak özetlenebilir. Buna karş n Londra Halkevi Başkanl ğ ndan CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen çeşitli yaz larda British Council in Londra Halkevi nin aç lmas ndan istediği as l maksad n Türkçe eğitim olduğu ifade edilmiştir 34. CHP nin halkevlerine ilişkin kendi yay nlar ndan birinde de Londra Halkevi nin kuruluş amaçlar ; hem İngiltere de yaşayan Türklere bir toplanma ve kaynaşma yeri olmas hem de Türk ink lâb n n özelliklerini 31 BCA,, / (Zelzele felaketzedelerine yard m için kurulan Türk-İngiliz Komitesi Mümessili Sir Wyndham Deeds taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen mektup) 32 BCA, / (Sir Wyndham Deeds in tarihli mektubu) 33 Örneğin Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan 1 Temmuz 1947 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan raporda; İngilizlerin büyük bir çoğunluğunun Türklerin kültürleri ve yaşay ş tarzlar hakk nda hiçbir bilgi sahibi olmad klar ; doğuda bulunan ülkeleri ziyaret edip de Türkiye yi görmemiş olanlar n da Türkiye yi diğer doğu memleketleri gibi geri zannettikleri, Türkiye deki yaşam biçimini hala yüzy l öncesinde olduğu gibi düşündüklerini ifade edilmektedir. BCA, / (Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan İdare Heyeti Raporu) 34 BCA,, / (Londra Büyükelçisi H. Rauf Orbay taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen yaz ); BCA, / (CHP Genel Sekreteri ve K rklareli Milletvekili N. Kansu taraf ndan y l nda Başbakan Şükrü Saraçoğlu na sunulan rapor)

10 186 HAKAN YAŞAR İngilizlere tan tarak iki ülke aras nda s k ilişkiler kurulmas hususunda çal şmalar yap lmas olarak ifade edilmiştir y l nda Londra Büyükelçiliği ve Halkevi Başkanl ğ görevini yürüten Ruşen Eşref Ünayd n, başkanl k görevine başlad ktan sonra haz rlad ğ raporda; Londra Halkevi nin kuruluş ve var olma amac n iki maddeyle özetlemiştir. Bunlardan birincisi; halkevinin, Londra ve İngiltere nin diğer şehirlerinde bulunan Türk gençlerini bünyesinde toplamas ve ulusal ideallerinin ve kültürlerinin ne olduğunu onlara hat rlatacak bir ulusal bilinç kaynağ olmas ; ikincisi ise; Yeni Türk Devleti ni yap lan devrimler yönüyle İngilizlere tan tmaya çal şarak daha önceden Türk milleti ve Türkiye ile ilgili oluşmuş yanl ş düşüncelerin giderilmesi, Türkiye nin mevcut durumu hakk nda her türlü tan t m materyalinin kullan larak gerçekçi bilgiler verilmesi ve bir ilim-kültür merkezi haline getirilmesidir 36. Yukar da Londra Halkevi nin kuruluş amaçlar na ilişkin yapt ğ m z aç klamalara ek olarak, Londra Halkevi nin kuruluşunun özellikle İngilizler aç s ndan ne derece siyasi bir amaç taş d ğ sorgulanmal d r. Çünkü Londra da bir halkevi aç lmas fikrinin bizzat İngilizler taraf ndan ortaya at lmas ve Sir Deeds in bu teklifi yapt ğ 1940 y l n n ve Londra Halkevi nin aç ld ğ 1942 y l n n Türk-İngiliz ilişkileri aç s ndan oldukça önemli bir tarih olmas n n üzerinde dikkatle durmak gerekir. Söz konusu tarih İngiltere nin baş n çektiği Müttefiklerin, Türkiye yi kendi yanlar nda savaşa sokmak için bask lar n n artt ğ döneme denk gelmektedir. Bu aşamada İngilizler, Londra Halkevi ni kendileri aç s ndan bir propaganda merkezi olarak düşünmüş ve bu kuruluşa birtak m siyasi anlamlar da yüklemiş olmas muhtemeldir. Bunun yan s ra British Council gibi bir İngiliz kuruluşunun da Londra Halkevi nin aç l ş na önayak olmas n n yan s ra, halkevi binas n n üç y ll k kira bedelini karş lamas ve bu kuruluşun 1945 y l na kadar halkevinin idare kurulunda üye bulundurmas gerçekten dikkate değerdir. Londra Büyükelçiliği nden 1944 y l nda CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen bir yaz dan British Council in Londra Halkevi ni kendi amaçlar doğrultusunda bir propaganda merkezi olarak gördüğünü 37 ve özellikle de II. 35 CHP XVI. Y ldönümünde Halkevleri ve Halkodalar, s BCA, / (Londra Halkevi Başkan Ruşen Eşref Ünayd n n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor) 37 Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen raporda, halkevinin British Council in mali vesayeti alt nda suni bir propaganda şubesi işlevi gördüğü, British Council in mali yard mlar n n 1944 y l nda son bulmas n n ard ndan halkevinin art k kendi haline kald ğ ifade aç kça ifade edilmiştir. Bkz: BCA,, / (Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne tarihinde gönderilen rapor)

11 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 187 Dünya Savaş n n devam ettiği y llarda bu kuruluş vas tas yla Londra daki Türk diplomat ve vatandaşlar n etkilemeye çal şt ğ anlaş lmaktad r. Bununla birlikte Londra Büyükelçiliği, Londra Halkevi ni mümkün olduğunca bu kuruluşun etkisinden kurtarmaya ve halkevinin bir propaganda vas tas olarak kullan lmas n önlemeye çal şm şt r. Londra Büyükelçiliği nden CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen baz çal şma raporlar nda, halkevinde verilen konferanslarda ve yap lan konuşmalarda siyasi konulara değinilmediğinin önemle belirtilmesi de 38 bu kuruluşun siyasetin d ş nda tutulmaya çal ş ld ğ n n göstergelerinden biridir. Yine 1942 tarihinde Londra Büyük Elçiliği nden CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen bir yaz yla, Londra Halkevi nin British Council ile olan münasebetlerinin sadece halkevinde düzenlenen Türkçe ve İngilizce kurslar yla s n rl kalmas n n faydal, bunun d ş ndaki ilişkilerin ise mahzurlu olacağ n n bildirilmesi 39 Londra Halkevi ile British Council aras ndaki mevcut ilişkilerden rahats zl k duyulduğunun göstergeleri aras ndad r y l na gelindiğinde Türkiye nin, yap lan bütün teklif ve bask lara rağmen hala Müttefik Devletlerin yan nda savaşa girmemiş olmas, Türk- İngiliz ilişkilerinin gerginleşmesine sebep olmuştur. Türk-İngiliz ilişkilerindeki bu gerginlik, Londra Halkevi ile British Council aras nda da yaşanm ş ve British Council Londra Halkevi ne yapt ğ y ll k yard mlar 1 Ocak 1945 tarihinden itibaren sonland rm ş 40, bu tarihten sonra da halkevi yönetim kurulunda hiçbir İngiliz e yer verilmemiştir 41. Yine 1945 y l nda İngiliz General Deeds taraf ndan halkevi için kiralanacak yeni binan n masraflar n karş lamak için gerekli paran n temininde İngiliz kaynaklar na başvurulmas önerisinin reddedilmesi 42 ve 3 Aral k 1946 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan raporda ne surette olursa olsun İngiliz kuruluşlar ndan para yard m n n kabul edilmemesi gerektiğinin bildirilmesi 43 Türk-İngiliz ilişkilerinin seyriyle alakal görülmelidir. 38 BCA,, / (Halkevi Kâtibi Ali R za Şencan taraf ndan tarihinde halkevi başkanl ğ na sunulan 1943 Aral k ay faaliyet raporu) 39 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu) 40 Ayn rapor. 41 BCA, / (Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf ndan Londra Halkevi nin mevcut durumu ile ilgili tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan rapor); BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu) 42 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu) 43 BCA, / (CHP Kars Milletvekili Tezer Taşk ran n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunduğu rapor)

12 188 HAKAN YAŞAR 2. Londra Halkevi nin İdari Yap s ve İşleyişi Londra Halkevi nin idari yap s ve işleyişine geçmeden önce bu kuruluşun hukuki kimliği hakk nda bilgi vermenin faydal olacağ kanaatindeyiz. Londra Halkevi, t pk Türkiye deki diğer bütün halkevleri ve halkodalar gibi tüzel kişiliğe sahip olmam ş; CHP nin bir kültür kolu olarak kurulmuştur. Londra Halkevi nin bir kamu kuruluşu ya da dernek statüsünde olmay ş, bu kuruluşun kapat lmas n kolaylaşt ran nedenler aras ndad r. Londra Halkevi nin yurtd ş nda bulunmas, temsili öneminin büyük olmas, kuruluş amaçlar n n diğer halkevlerinden farkl olmas ve İngiliz vatandaşlar n n da halkevine üye olmak istemeleri gibi nedenlerle, Türkiye deki halkevleri ve halkodalar ndan ayr bir talimatname ile yönetilmiştir 44. Kuruluşundan kapat lmas na kadar yürürlükte kalan söz konusu talimatname Londra Büyükelçisi ve Halkevi Başkan Rauf Orbay taraf ndan haz rlanarak CHP Genel İdare Kurulu na sunulmuş ve Genel İdare Kurulu nun 4 Aral k 1942 tarihli toplant s nda görüşülerek 4 madde halinde kabul edilmiştir 45. Söz konusu talimatnameye, zaman içinde ortaya ç kan ihtiyaçlar karş lamak için baz ilaveler de yap lm şt r 46. Londra Halkevi Talimatnamesi şu maddelerden oluşmaktad r: 1.Halkevi başkan, CHP Genel İdare Kurulu taraf ndan seçilir ve kendine bağl bir istişare kurulu oluşturur. 2.Halkevi başkan n n onay al nmak suretiyle İngilizler, halkevine fahri üye olabilirler. 3.Fahri üyeler kendilerince uygun gördükleri bir aidat verirler. 4.Fahri üyeler, halkevi faaliyetlerine iştirak ederler ve halkevi kütüphanesinden istifade edebilirler 47. Türkiye de aç lan halkevleri için oldukça ayr nt l idare ve çal şma talimatnameleri haz rlanmas na rağmen, Londra Halkevi için dört maddelik k sa bir yönetmelik haz rlanmas na gerekçe olarak, II. Dünya Savaş n n getirdiği olağanüstü şartlar gösterilmiş ve savaş sona erdikten sonra halkevi 44 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu ile ilgili Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne sunulan tarihsiz rapor) 45 BCA, / (CHP Umumi İdare Heyeti V 180. Toplant s Tutanağ ) 46 BCA, / (Rauf Orbay taraf ndan 27 Ağustos 1942 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen yaz ) 47 BCA, / ;BCA,030.10/ (Londra Halkevi Talimatnamesi); BCA, / (CHP Umumi İdare Heyeti V 180. Toplant s Tutanağ ); BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu)

13 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 189 için daha teferruatl bir idare ve çal şma talimatnamesi haz rlanacağ belirtilmişse de 48 bu gerçekleştirilememiştir. a. Londra Halkevi Başkanlar Londra Halkevi nin başl ca iki idare kademesi mevcuttur. İdarenin en baş nda Londra Halkevi Başkan bulunmaktad r. Londra Halkevi nin kuruluş karar al nd ğ nda başkanl ğ na ilk olarak Londra Büyükelçisi nin getirilmesi tavsiye edilmiş ve bunun üzerine halkevinin ilk başkan Londra Büyükelçisi olmuştur. Halkevinin idare yönetmeliğinde halkevi başkanl ğ n büyükelçinin yapacağ na dair hiçbir kay t bulunmamas na karş n, bu bir gelenek haline gelmiş ve halkevi başkanl ğ görevini Londra Büyükelçileri yürütmüştür 49. Ayr ca, Londra Halkevi Başkanl ğ na, Londra Büyükelçileri atanmakla birlikte; bu atama kararlar CHP Genel İdare Kurulu taraf ndan al nm şt r 50. Londra Halkevi nin ilk başkanl ğ n Kurucu Başkan s fat yla Londra Büyükelçisi Tevfik Rüştü Aras yapm ş ise de; bu görevi 4 Kas m 1942 tarihinde Aras tan devralan Büyükelçi Rauf Orbay, Halkevi Başkanl ğ Genel İdare Kurulu nca onaylanan ilk halkevi başkan olmuştur. Rauf Orbay dan sonra bu görevi, 13 Nisan 1944 tarihinde Büyükelçi Ruşen Eşref Ünayd n devralm şt r 51. Ruşen Eşref Ünayd n n Atina Büyükelçiliği ne atanmas sebebiyle 52 Londra Halkevi Başkanl ğ n 14 Kas m 1945 te Büyükelçi Cevat Aç kal n devralm şt r. Aç kal n, bu görevini Londra Halkevi kapan ncaya dek devam ettirmiştir 53. Halkevi Başkan Ruşen Eşref Ünayd n, 1945 y l nda CHP Genel Sekreterliği ne sunduğu raporda; büyükelçinin ve konsolosun işlerinin yoğunluğu nedeniyle halkevine yeterince vakit ay rmas n n mümkün olmad ğ n bildirmiş ve Londra Halkevi ne bir Türk mesul müdür atanmas n talep etmiştir 54. Ünayd n n bu talebi, CHP idaresince BCA, / (Londra Büyükelçisi Rauf Orbay n CHP Genel Sekreterliği ne 11 Kânunusani 1943 tarihli yaz s ) 49 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu ile ilgili Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne sunulan tarihsiz rapor) 50 BCA, / (CHP Başkâtip Vekili taraf ndan 17 Nisan 1944 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen yaz ) 51 BCA, / (CHP Genel Sekreteri ve K rklareli Milletvekili N. Kansu taraf ndan 27 Nisan 1944 tarihinde Londra Büyükelçisi Ruşen Eşref Ünayd n a gönderilen yaz ) 52 BCA, / ( Konya Milletvekili Sedad Çumral taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen yaz ) 53 BCA, / (Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf ndan Londra Halkevi nin mevcut durumu ile ilgili 3 May s 1949 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan rapor) 54 BCA, / (Londra Halkevi Başkan Ruşen Eşref Ünayd n n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne Halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor)

14 190 HAKAN YAŞAR y l nda gerçekleştirilmiştir. Halkevi idare kuruluna karş sorumlu olan idare müdürü; yönetim kurulunca kendisine havale edilen kararlar yürütmek, hesaplar n tutulmas n sağlamak ve her üç ayda bir hesap cetvellerinin düzenlemesini yapmakla sorumlu tutulmuştur 55. Bu tarihten sonra Londra Halkevi nin idare müdürlüğünü kimlerin yapt ğ bilgisine ulaş lamamakla birlikte, halkevi kapat ld ğ nda idare müdürlüğünün Adnan Mahir taraf ndan yürütüldüğü bilinmektedir 56. b. Londra Halkevi Yönetim Kurullar Londra Halkevi nin ikinci idare kademesini Halkevi Yönetim Kurulu oluşturmaktad r. Londra Halkevi nin ilk yönetim kurulu, halkevinin aç l ş ndan önce, CHP Genel Sekreterliği nin 4 May s 1940 tarihli talimat yla oluşturulmuştur. Söz konusu talimatta; Londra da aç lacak olan halkevinin bütçesinin düzenlenmesi, gerekli personelin tayini, yap lacak program ve faaliyetin denetlenmesi amac yla, üç Türk ve iki İngiliz den oluşacak bir idare komitesinin oluşturulmas istenmiştir. Söz konusu yaz da, idare komisyonuna başta Türkiye nin Londra Büyükelçisi ve onun uygun göreceği iki üyenin, İngiliz üyelerin ise General Deeds in ve British Council in uygun göreceği adaylardan biri olmas istenmiştir 57. Genel sekreterliğin talimat doğrultusunda 28 Kas m 1941 tarihinde oluşturulan halkevinin ilk yönetim kurulunda şu isimler yer alm şt r: 1. Büyükelçi Tevfik Rüştü Aras, 2. British Council Başkan, 3. General Wynham Deeds, 4. Ticaret Ataşesi, 5. Büyükelçilik Başkâtibi 58. Halkevinin resmi olarak aç l ş n n yap lmad ğ 1941 de oluşturulan idare kurulu, Rauf Orbay n 1942 y l nda Londra Büyükelçiliği ne atanmas ndan sonra lağvedilmiş ve istişari mahiyette yeni bir yönetim kurulu oluşturulmuştur. Bu yeni yönetim kurulunda ise Başkonsolos Nebil Akçer, 55 BCA, / (Londra Büyükelçiliği taraf ndan 7 May s 1947 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne Sunulan İdare Heyeti Raporu) 56 BCA, / (D şişleri Bakanl ğ ndan 22 Ağustos 1950 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne yaz lan yaz ) 57 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu) 58 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu ile ilgili Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne sunulan tarihsiz rapor); BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu)

15 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 191 Halkevi Kâtibi Ali R za Şencan, Sir Wyndham Deeds ve Lady Govers bulunmaktad r 59. Londra Halkevi nin İdare Talimatnamesi ne göre; halkevinin idare kurulunda iki İngiliz in yer almas gerekirken, 1944 y l ndan itibaren British Council taraf ndan halkevine yap lan yard mlar n kesilmesinden sonra oluşturulan idare kurullar na İngilizler al nmam şt r Mart 1947 tarihinde tamam Türk üyelerden oluşturulan yönetim kurulunda, Bas n Ataşesi Başkan Vekili Nuri Eren, Ticaret Ataşesi Fikri Diker, Eğitim Ataşesi Turgut Erem, Büyükelçilik Başkâtibi Ferit İldem ve Ajans Muhabiri İhsan Türemen yer alm şt r 61. Londra Halkevi nin Londra Büyükelçiliği ne devrine ilişkin 5 Nisan 1950 tarihli devir raporunda ise, halkevinin son yönetim kurulunun İdare Heyeti Başkan Nurettin Polvan, Halkevi Murak b Haluk Balk r, İdare Heyeti nden Bülent Ecevit ve Halkevi Müdürü Adnan Mahir den oluştuğu bilgisi yer almaktad r 62. Londra Halkevi nde idari personelin yan s ra memur ve hizmetliler de istihdam edilmiştir y l nda bu kuruluşta çal şanlar aras nda kâtip, kap c, odac, hizmetli ve kaloriferci bulunmaktad r 63. c. Londra Halkevi nin Bütçesi ve Mali Yap s Londra Halkevi nin bütçesiyle ilgili ilk yönetmelik 1 Ocak 1944 tarihinde haz rlanm şt r. Söz konusu yönetmeliğe göre, halkevinin bütçesi Londra Büyükelçisi nin teklifi ve CHP Genel Sekreterliği nin onay ile yürürlüğe girmektedir 64. Londra Halkevi nin Hesap İşlerine Ait Talimat başl ğ n taş yan ve toplam yedi maddeden oluşan halkevi bütçe yönetmeliğinde halkevinin gelirler ve giderleri, hesaplar n nas l tutulacağ ve bütçe ile ilgili diğer detaylar yer almaktad r BCA, / (Londra Büyükelçisi H. Rauf Orbay taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen yaz ) 60 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu ile ilgili Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne sunulan tarihsiz rapor) 61 BCA, / (Londra Büyükelçiliği taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan idare heyeti raporu); BCA, / (Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf ndan Londra Halkevi nin mevcut durumu ile ilgili tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan rapor) 62 BCA, / (D şişleri Bakanl ğ ndan 22 Ağustos 1950 tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne yaz lan yaz ) 63 BCA, / (Londra Büyükelçiliği nin halkevi hakk ndaki tarihli yaz s nda bildirilen kadro) 64 BCA, / ; BCA, / (Londra Halkevinin hesap işlerine ait talimat) 65 BCA, / (Londra Halkevi nin mevcut durumu hakk nda CHP Genel Sekreterliği nin tarihli raporu)

16 192 HAKAN YAŞAR Londra Halkevi nin gelirlerini; CHP Genel Sekreterliği ve British Council den yap lan yard mlar, üye aidatlar, bağ şlar ve kira gelirleri oluşturmaktad r. Halkevinin gelirleri aras na 1947 y l ndan itibaren kitap sat ş ndan elde edilen gelirler de eklenmiştir 66. Halkevinin giderleri aras nda ise personel maaş, idari masraflar, kira ve tadilat giderleri ve benzeri harcamalar yer almaktad r 67. British Council taraf ndan halkevine yap lan yard mlar 1944 ten sonra son bulmuştur 68. Ayr ca, halkevinin gelirleri aras nda en fazla pay CHP Genel Sekreterliği nden yap lan yard mlar oluşturmakla birlikte, halkevinin büyük ölçüde işlevini yitirdiği 1947 y l ndan itibaren bu kuruluşa art k CHP Genel Sekreterliği nden de para gönderilmediği anlaş lmaktad r 69. CHP nin halkevine yapt ğ yard mlar kesmesinde Londra Halkevi nin mevcut durumuyla ilgili olarak 1947 y l nda haz rlanan raporda; bu kuruluşun giderlerinin CHP Genel Sekreterliği taraf ndan karş lanmas nda yaşanan s k nt nedeniyle yard mlar n bizzat hükümet taraf ndan karş lanmas gerektiğinin bildirilmesi de 70 etkili olmuştur. Ayr ca çok partili hayata geçilmesinin ard ndan, DP milletvekillerinin halkevlerinin birer kültür kurumu olmaktan ç k p CHP nin siyasi birer organ olduklar n iddia etmesi ve bu nedenle de bütçeye halkevleri ad na konulacak paraya itiraz etmeleri 71 nedeniyle halkevleri en önemli gelir kaleminden önemli ölçüde mahrum kalm şt r. Türkiye deki halkevlerinin faaliyetlerini durdurmas nda başl ca etkenlerden biri faaliyetleri gerçekleştirecek gelirden yoksun b rak lmalar say labilirken, Londra Halkevi nin işlevini yitirmesinde bu sorun çok fazla etkili olmam şt r 72. d. Londra Halkevi nin Üyeleri Londra Halkevi aç ld ğ nda Türk vatandaş olmayanlar n halkevine üye olmalar na müsaade edilmezken, İngilizlerden gelen istek üzerine Londra Halkevi Başkan Rauf Orbay n 11 Haziran 1942 tarihli teklifinden sonra 66 BCA, / (Londra Halkevi nin 1947 y l kati hesap bilânçosu) 67 BCA, / ; BCA, / (Londra Halkevi gelir-gider cetveli) 68 British Council den yap lan yard mlar y llar nda yap lm ş olup toplam 687 sterlindir. Bkz. BCA, / (Londra Halkevi nin gelir-gider tablosu) 69 BCA, / (D şişleri Bakanl ğ ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne yaz lan yaz ) 70 BCA, 03.10/ (Kas m 1946 tarihinde Londra Halkevi nin mevcut durumuyla ilgili Başbakan Recep Peker e sunulan inceleme raporu) 71 T.B.M.M. Tutanak Dergisi, C.9, Dönem IX, Toplant 1, T.B.M.M. Bas mevi, Ankara 1951, s.610; Bütçe Görüşmeleri Dolay s yla B.M. Meclisi nde Halkevleri Hakk nda Konuşulanlar, Ülkü, C.3, S.27, Mart 1949, s Londra Halkevi nin faaliyetlerini durdurmas ve nas l slah edilebileceğine ilişkin raporlarda halkevinin işlevini yitirmesinde maddi s k nt lar n önemli bir yerinin bulunmad ğ, halkevi bütçesinde para olmas na karş n bunun sağl kl bir şekilde harcanmad ğ belirtilmiştir. Bkz: BCA, / (Emin Hekimgil in Londra Halkevi nin durumuyla ilgili Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği ne tarihinde sunduğu rapor)

17 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 193 yönetmeliğe, İngiliz vatandaşlar n n da fahri üye olarak kabul edilebileceği maddesi ilave edilmiştir 73. İngilizlerin de üyeliğe kabulünün karar alt na al nmas n takip eden 7 ayl k sürede, 230 İngiliz in halkevine üye olmas 74 İngilizlerin bu kuruluşa gösterdiği yak n ilginin bir göstergesidir. Halkevi nin yabanc uyruklu üyeleri aras nda çok az say da olmakla birlikte Rum, Ermeni ve Musevi de bulunmaktad r 75. Londra Halkevi nin üyeleri aras nda toplumun farkl kesimlerinden insanlar n bulunmas n n yan nda baz İngiliz devlet adamlar n n da halkevine üye olmuşlard r. Örneğin 1943 y l n n Ocak ay nda İngiliz D şişleri Bakan Anthony Eden ve eşi ile birlikte baz devlet adamlar da halkevine üye olmalar dikkati çekmektedir y l na gelindiğinde halkevine üye olan İngilizlerin say s 300 e yükselmiş ve bu üyeler halkevini düzenli olarak ziyaret ederek faaliyetlere iştirak etmişledir. Ayr ca Türk üyeler ile İngiliz üyeler aras nda s k dostluk ilişkileri kurulmaya başlam şt r 77. Halkevinin büyük ölçüde işlevini yitirdiği 1947 y l nda üye say s 315 olmakla birlikte, bu üyelerden ancak 193 ü halkeviyle ilişkilerini sürdürmüş ve aidatlar n düzenli olarak vermiştir. Birçok üyenin halkeviyle irtibat n kesmesine, halkevinin 1945 y l ndan sonra hemen hemen hiçbir etkinlik gösterememesi sebep olmuştur 78. Londra da bulunan Türk vatandaşlar n n 50 civar nda öğrenci ile çok az say da, subay ve tüccardan oluştuğu 79 dikkate al n rsa halkevi üyelerinin büyük çoğunluğunun İngilizlerden oluştuğu kendiliğinden ortaya ç kmaktad r. 3. Londra Halkevi nde Gerçekleştirilen Faaliyetler Türkiye de aç lm ş olan bütün halkevleri ve halkodalar, faaliyetlerini CHP taraf ndan haz rlanan ve yay mlanan CHP Halkevleri Çal şma Talimatnamesi nde belirtilen esaslar üzerine her birinin ayr bir faaliyet 73 BCA, / (Rauf Orbay taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen yaz ) 74 BCA, / (Londra Büyükelçiliği taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin ilk bir y ll k faaliyet raporu) 75 BCA, / (CHP Maraş Milletvekili Hasan Reşit Tankut un Londra Halkevi nin mevcut durumuyla ilgili tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderdiği rapor) 76 BCA, / (Londra Büyükelçisi taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin 1943 y l Ocak ay faaliyet raporu); BCA, / (Londra Büyükelçiliği taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin ilk bir y ll k faaliyet raporu) 77 BCA, / (Londra Halkevi İstişare Komitesi taraf ndan 1945 de CHP Genel Sekreterliği ne sunulan 3. Senelik rapor) 78 BCA, / (Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan idare heyeti raporu) 79 BCA, / (CHP Maraş Milletvekili Hasan Reşit Tankut un Londra Halkevi nin mevcut durumuyla ilgili tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderdiği rapor); ayr ca bkz: BCA, / (CHP V. Büro Şefliğinden CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen tarihsiz yaz )

18 194 HAKAN YAŞAR sahas olan dokuz ayr şube bünyesinde gerçekleştirirken; Londra Halkevi, taş d ğ özel koşullar gereğince söz konusu talimatnameye tabi tutulmam şt r. Londra Halkevi nde gerçekleştirilecek olan faaliyetler düzenli bir program dairesinde gerçekleştirilmemekle birlikte, özellikle aç l ş takip eden ilk birkaç y ll k sürede halkevinin yönetim kurulu taraf ndan ayl k faaliyet programlar n n haz rland ğ görülmektedir 80. Londra Halkevi nin faaliyetleri, Türkiye de bulunan halkevleri gibi çeşitlilik arz etmeyip daha çok halkevinin kuruluş amaçlar doğrultusunda; Türkçe kurslar, konferanslar, sergiler, çay, balo vb. etkinliklere yoğunlaşt r lm şt r. Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen ayl k ve y ll k faaliyet raporlar ile teftiş raporlar incelendiğinde halkevinin aç l ş n takip eden ilk üç y lda oldukça faal olduğunu, 1945 y l ndan itibaren ise işlevini yitirdiği görülmektedir. Londra Halkevi taraf ndan gerçekleştirilen faaliyetlere başl klar halinde değinecek olursak: a. Türkçe ve İngilizce Kurslar Londra Halkevi taraf ndan en istikrarl ve düzenli olarak sürdürülen faaliyet, halkevi bünyesinde aç lan Türkçe ve İngilizce kurslar olmuştur. Halkevinin aç l ş nda, bina temininde ve halkevi giderlerinin bir k sm n n karş lanmas na önemli katk lar olan British Council in halkevi ile ilişkilerini sürdürmek için halkevinde Türkçe dersleri verilmesini şart koşmas, bu kurslar n aç lmas nda önemli ölçüde etkili olmuş ve halkevinin aç l ş ndan k sa süre sonra Türkçe derslerine başlanm şt r. Halkevinde verilen Türkçe derslerin yan s ra özellikle Londra da bulunan ve İngilizcesi iyi olmayan Türk öğrencilere de British Council taraf ndan temin edilen öğretmenler vas tas yla İngilizce dersleri verilmiştir 81. Londra Halkevi nde verilen Türkçe kurslar, yeni başlayanlar ve orta düzeyde olanlar olmak üzere iki ayr kur halinde verilmiştir. Temmuz 1942 tarihi itibariyle başlang ç seviyesinde 40, orta seviyede ise 5 kursiyer Türkçe kurslar na devam ederken, İngilizce kurslar na ise Türkiye den Londra ya öğrenim için giden 20 denizcilik bölümü öğrencisi devam etmiştir 82. Bir yandan halkevinde düzenlenen Türkçe kursunda başar gösterenler mezun edilirken, diğer taraftan yeni kurslar aç lm şt r y l n n şubat ay nda mevcut Türkçe kurslar na yenisi eklenmiş ve kursiyer say s 50 ye 80 Londra Halkevi İdare Kurulu taraf ndan oluşturulan ayl k faaliyet programlar hakk nda bkz: BCA, / (Londra Halkevi'nin faaliyet raporlar ile ilgili yaz şmalar) 81 BCA, / (Londra Büyükelçisi H. Rauf Orbay taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderilen yaz ) 82 BCA, / (Londra Halkevi Başkanl ğ n n CHP Genel Sekreterliği ne gönderdiği tarihli yaz )

19 YURT DIŞINDA BİR KÜLTÜR KURUMU: LONDRA HALKEVİ 195 ulaşm şt r 83. Türkçe kurslar halkevi kâtibi taraf ndan her s n fa haftada iki saat olarak verilirken, İngiliz öğretmenler taraf ndan Türk vatandaşlar na verilen İngilizce kurslar da sürdürülmüştür y l na gelindiğinde ise kursiyerlerden ileri seviyeye geçenler için Türkçe konuşma s n f aç lmas kararlaşt r lm şt r ve 1946 y llar aras nda Türkçe kurslar n n öğrenci say lar nda önceki y llara göre bir azalma olmuştur. Bu azalman n sebebi Halkevi Başkan Ruşen Eşref Ünayd n taraf ndan II. Dünya Savaş n n getirdiği ağ r şartlara bağlanm şt r. Halkevinde devam eden kurslar için Türkiye den Türkçe okuma ve gramer kitaplar ile sözlükler talep edilmiştir 86. Londra Halkevi nin önemli ölçüde işlevini yitirdiği ve faaliyetlerin durma noktas na geldiği 1948 y l nda dahi Türkçe kurslar n n devam ettiriliyor olmas 87 bu kurslara olan ilginin göstergelerindendir. Uzun süre Halkevi Kâtibi Ali R za Şencan taraf ndan verilen Türkçe kurslar sayesinde pek çok İngiliz Türkçe öğrenmiş ve halkevinin fahri üyeleri olarak faaliyet göstermiştir. Halkevinde düzenlenen Türkçe kurslar na kat lan İngiliz Yazar Margery Kent in Fairy Tales From Turkey adl eserini kendisine ilk Türkçe dersini veren Halkevi Kâtibi Ali R za Şencan a şükranla ithaf etmesi 88 Londra Halkevi nde düzenlenen Türkçe kurslar na duyulan memnuniyetin bir göstergesidir. b. Konferanslar Londra Halkevi nin Türk kültürünü ve Çağdaş Türkiye yi her yönüyle İngilizlere tan tmak ve iki ülke aras ndaki kültürel ilişkileri kuvvetlendirmek ad na gerçekleştirdiği faaliyetlerin baş nda halkevinde düzenlenen konferanslar gelmektedir. Londra Halkevi nde düzenlenen konferanslar diğer faaliyetlerde olduğu gibi halkevinin aç l ş n takip eden ilk üç y lda yoğun olarak gerçekleştirilmiş, 1946 y l ndan sonra ise büyük oranda terk edilmiştir. 83 BCA, / (Londra Büyükelçisi taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin 1943 y l Ocak ay faaliyet raporu) 84 BCA, / (Londra Halkevi Başkanl ğ taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan y ll k faaliyet raporu) 85 BCA, / (Londra Halkevi İstişare Komitesi taraf ndan Şubat 1945 de CHP Genel Sekreterliği ne sunulan 3. Senelik rapor); BCA, / (CHP Kars Milletvekili Tezer Taşk ran n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunduğu rapor) 86 BCA, / (Londra Halkevi Başkan Ruşen Eşref Ünayd n n tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor) 87 BCA, / (CHP Maraş Milletvekili Hasan Reşit Tankut un halkevinin mevcut durumuyla ilgili tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne gönderdiği rapor) 88 Bkz: Margery Kent, Fairy Tales From Turkey, London 1960, s.i.

20 196 HAKAN YAŞAR Halkevinin aç l ş ndan hemen sonra başlat lan konferanslar belirli bir program dairesinde gerçekleştirilmiştir. Örneğin 1942 y l nda haz rlanan faaliyet program nda; her ay bir konuşmac taraf ndan Türkiye deki sosyal ve kültürel yap üzerine bir konferans verilmesi ve bu konferanslara Londra da bulunan çeşitli meslek gruplar ndan insanlar n ve farkl okullardan öğretmen ve öğrencilerin de davet edilmesi kararlaşt r lm şt r y l nda büyük ölçüde bu programa uyulmuş ve halkevinin aç l ş n takip eden ilk on dört ayda 15 konferans verilmiştir. Konferans verenler aras nda; Suphi Bekan, Ali R za Şencan gibi Türklerin yan s ra Sir Wyndham Deeds, Sir Percy Loraine, Major Talbot Rice, Miss Winifred Lamb ve Profesör Baxter gibi İngilizler de bulunmaktad r 90. Bu y l içerisinde verilen konferanslar n baz lar n n konular Hal c l k ve Dokuma, İstanbul ve Ankara, Karagöz ve Ortaoyunu olmuştur. Bu konferanslardan geleneksel Türk tiyatrosunu İngilizlere tan tmak amac yla gerçekleştirilen Ortaoyunu ve Karagöz konulu konferanslara ard ndan karagöz sahnelenmiştir. Doksan kişinin kat ld ğ bu program çok beğenilmiş ve tekrar istenmiştir y l nda halkevinde verilen konferanslara kat lan İngilizlerin özellikle Türkiye deki eğitim usulleri, köy hayat ve Türk kad n n n mevcut durumu hakk nda sorular sormalar na rağmen, halkevi yöneticileri bu sorular gerektiği gibi cevaplayacak yeterli bilgiye sahip olmad klar için 92 dinleyicileri yeterince ayd nlatamam şlard r. Halkevi taraf ndan verilen konferanslara 1943 y l nda da devam edilmiştir. Bu y l içerisinde verilen konferanslardan baz lar : British Council Başkan Sir Malcolm Robertson taraf ndan verilen Son Türkiye Ziyaretim konulu konferans ve Halkevi Kâtibi Ali R za Şencan taraf ndan verilen Türkiye nin Belli Başl Abideleri konulu konferanst r 93. Bu konferanslar n yan s ra Sir Wyndham Deeds, Lady Govers, Miss Fripp 94 ve Mrs. Rowntree 95 taraf ndan çeşitli konularda konferanslar verilmiştir. Halkevinde verilen bu konferanslar n ilave olarak kalabal k gruplar halinde halkevine 89 BCA, / (Londra Halkevi Başkanl ğ n n CHP Genel Sekreterliği ne gönderdiği tarihli yaz ) 90 BCA, / (Londra Büyükelçiliği taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin ilk bir y ll k faaliyet raporu) 91 BCA, / (Londra Büyükelçiliği nden tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin Aral k 1942 faaliyet raporu) 92 BCA, / (Londra Büyükelçiliği taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin ilk bir y ll k faaliyet raporu) 93 BCA, / (Londra Büyükelçisi taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin Temmuz 1943 faaliyet raporu) 94 BCA, / (Londra Büyükelçisi taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin Mart 1943 faaliyet raporu) 95 BCA, / (Londra Büyükelçisi taraf ndan tarihinde CHP Genel Sekreterliği ne sunulan halkevinin Nisan 1943 faaliyet raporu)