PETER SINGER IN FAYDACI ETİK GÖRÜŞÜ ÇERÇEVESİNDE KÜRTAJIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU (HUKUK FELSEFESİ VE SOSYOLOJİSİ) ANA BİLİM DALI PETER SINGER IN FAYDACI ETİK GÖRÜŞÜ ÇERÇEVESİNDE KÜRTAJIN DEĞERLENDİRİLMESİ Yüksek Lisans Tezi Funda KAYA Ankara-2014

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU (HUKUK FELSEFESİ VE SOSYOLOJİSİ) ANA BİLİM DALI PETER SINGER IN FAYDACI ETİK GÖRÜŞÜ ÇERÇEVESİNDE KÜRTAJIN DEĞERLENDİRİLMESİ Yüksek Lisans Tezi Funda KAYA Tez Danışmanı Doç.Dr. Gülriz UYGUR Ankara-2014

3

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim (.../.../...) Funda KAYA

5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i KISALTMA CETVELİ... iv GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM FAYDACI ETİK GÖRÜŞ VE PETER SINGER I. ETİKTE FAYDACI YAKLAŞIMLAR VE PETER SINGER IN SAVUNDUĞU TERCİHE DAYALI FAYDACILIK... 4 A. Faydacı Yaklaşımlar... 4 B. Sonuçsalcı Yaklaşım Olarak Faydacılık... 6 C. Faydacılığın Temeli Olarak Eski Çağ da Hazcılık (Hedonizm)... 7 D. Klasik Faydacılık Jeremy Bentham John Stuart Mill E. Faydacılığın Çağdaş Bir Yorumu Olarak Peter Singer ın Savunduğu Tercihe Dayalı Faydacılık II. PETER SINGER IN SAVUNDUĞU TERCİHE DAYALI FAYDACILIĞIN ESASLARI A. Peter Singer ın Etik Hakkındaki Değerlendirmeleri B. Peter Singer ın Etik Görüşünü Dayandırdığı Temeller Etiğin Genellik Karakteri: Kişisel Tercihlerden Başkalarının Tercihlerine Geçiş Menfaatlerin Eşit Şekilde Değerlendirilmesi İlkesi İnsan Merkezli Etik Yaklaşımların Reddi: Türcülük Eleştirisi Etikte Akıl Yürütmenin İki Farklı Düzeyde Yapılması i

6 İKİNCİ BÖLÜM UYGULAMALI ETİK VE BİYOETİK BİR PROBLEM OLARAK KÜRTAJ I. UYGULAMALI ETİK VE PETER SINGER A. Uygulamalı Etik B. Pratik Etik Hareketi ve Peter Singer C. Uygulamalı Etiğin Alt Dalı Olarak Biyoetik II. BİYOETİK BİR PROBLEM OLARAK KÜRTAJ III. KÜRTAJA İLİŞKİN ETİK GÖRÜŞLER A. Fetüsün Ahlâki Statüsü Kapsamında Kürtajı Değerlendiren Etik Görüşler Döllenmeyle Birlikte İnsan Hayatının Başladığını Savunan Görüşler Gebeliğin Belirli Bir Aşamasından Sonra Fetüsün Ahlâki Statüsünün Değiştiğini Savunan Görüşler a. Doğumdan İtibaren Fetüsün Ahlâki Statüsünün Değiştiğini Savunan Görüşler b. Fetüsün Kadının Bedeni Dışında Yaşama Yeteneğini Kazanmasıyla Ahlâki Statüsünün Değiştiğini Savunan Görüşler c. Fetüsün Rahimde Hareket Etmesiyle Ahlâki Statüsünün Değiştiğini Savunan Görüşler d. Fetüsün Bilinçlilik Durumunu Esas Alan veya Haz ve Acı Duyma Yeteneği Kazanmasıyla Ahlâki Statüsünün Değiştiğini Savunan Görüşler Fetüsün Ahlâki Statüsüne İlişkin Potansiyellik Tezi B. Sonuçları Bakımından Kürtajı Değerlendiren Etik Görüşler C. Feminist Görüşler IV. KÜRTAJIN HUKUKTA DÜZENLENMESİ A. Toplumsal Ahlâk ve Hukuk İlişkisi Bakımından Kürtaj B. Kürtajın Hukuk Yoluyla Yasaklanmasının Sonuçları C. Hukuki Düzenlemelerde Kadının Kürtaj Kararının Eşinin İzninine Tabi Tutulması ii

7 D.Kürtaja İlişkin Yasal Düzenlemelere Genel Bakış ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PETER SINGER IN TERCİHE DAYALI FAYDACILIK GÖRÜŞÜ ÇERÇEVESİNDE KÜRTAJIN DEĞERLENDİRİLMESİ I. PETER SINGER A GÖRE HAYATIN DEĞERİ: BİR VARLIĞIN HAYATINA SON VERMEK NEDEN YANLIŞTIR? A. İnsan ve Kişi Kavramları B. İnsan Türünün Bir Üyesi Olmak Bakımından Hayatın Değeri C. Kişi Olmak Bakımından Hayatın Değeri D. Hissetme Yetisine Sahip Varlıklar Bakımından Hayatın Değeri II. HAYATIN DEĞERİ BAKIMINDAN FETÜSÜN AHLÂKİ STATÜSÜ A. Hissetme Yetisine Sahip Varlık Olarak Fetüsün Ahlâki Statüsü B. Taşıdığı Potansiyel Bakımından Fetüsün Ahlâki Statüsü C. Yeni Doğan Bebeğin Hayatına Son Vermek Etik Açıdan Doğru Kabul Edilebilir Mi? SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET SUMMARY iii

8 KISALTMALAR AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren Der. : Derleyen diğ. : diğerleri Ed. : Editör HFSA : Hukuk Sosyolojisi ve Felsefesi Arkivi I. : Issue Ibid : ibidem s. : sayfa S. : Sayı ss. : sayfalar TCK : Türk Ceza Kanunu v. : versus vd. : ve devamı Vol. : Volume WHO : World Health Organization iv

9 GİRİŞ Yaşamın başlangıcına ilişkin biyoetik bir problem olarak kürtaj, gebeliğin sonlandırılmasına dair kararın etik açıdan doğru olup olmadığını tartışma konusu yapmakta ve kürtaj tartışmalarının tarihi İlkçağ a kadar uzanmaktadır. Buna rağmen kürtajın hala üzerinde uzlaşmaya varılamayan etik problemler arasında yer aldığı ve ahlâk felsefesi dışında tıp, hukuk, siyaset ve din alanlarında da sıkça tartışma konusu yapıldığı görülmektedir. Kürtaj tartışmalarında en çok dile getirilen görüşler, kürtajın masum bir insanın hayatına son verdiğini kabul ederek gebeliğin ilk aşamasından itibaren etik açıdan yanlış olduğunu savunan kürtaj karşıtı görüşler ile kadının bedeni üzerindeki hakkına dayanarak kadının gebe kalmaya ve anne olmaya zorlanamayacağını, geleceğini belirleme hakkının sadece kadına ait olduğunu savunan kürtaj yanlısı görüşlerdir. Bu anlamda kürtaj tartışmalarının çoğunlukla hak temelli yaklaşımlarca ele alındığı görülmektedir 1. Hak temelli yaklaşımların karşısında yer alan faydacı yaklaşım ise biyoetik problemlerin sonuçsalcı bir şekilde ele alınması gerekliliğini savunmaktadır. Uygulamalı etik çalışmalarıyla tanınan ve faydacı etik teorinin günümüzdeki en etkili temsilcilerinden biri kabul edilen Peter Albert David Singer, uygulamalı etik problemlerinin çözümünün eylemlerin doğurdukları sonuçlara göre değerlendirilmesi ve fayda ilkesinin esas alınmasıyla mümkün olacağını ileri sürmektedir 2. Kürtaj 1 Didem Gediz Gelegen, Kürtaj: Cinayet Süsü Verilmiş Bir İntihar mı?, Fe Dergi: Feminist Eleştiri, Cilt 3, Sayı 1, 2011, s.65, (26 Nisan 2013.) 2 Peter Singer, Practical Ethics, Cambridge University Press, New York 2011, Third Edition, ss

10 yanlısı görüşler arasında en radikali olarak nitelendirilen Singer ın görüşleri, tercihe dayalı faydacılık perspektifinden kürtaj konusunu ele almakta ve hayatın değerini insanmerkezli 3 etik teorilerden farklı yorumlamaktadır yüzyılın ikinci yarısından itibaren etik problemlerin yalnız insanla ilgili görülmesi eleştiri konusu yapılmış ve biyoetik problemlerin insanmerkezli etik yaklaşımlarla çözülemeyeceğini, insan kadar diğer canlılara ilişkin problemlerin de etik problemler arasında düşünülmesi gerektiğini benimseyen görüşler savunulmaya başlanmıştır 5. Singer ın savunduğu faydacılık teorisi gibi günümüzde etkili olan etik görüşlerden bazıları insanın kendisini merkeze koyup herşeyi kendisiyle ilgisinde değerlendirmesini ve sadece insanın değerli görülmesini eleştirmektedir 6. Bu kapsamda insanı merkeze almayan bir etik teorinin biyoetik alanına nasıl uygulanacağı ve özellikle insana dair problemlere nasıl çözüm bulacağı sorusu gündeme gelmektedir. Ayrıca faydacılık çerçevesinde kürtaj probleminin nasıl ele alındığını ve hangi dayanaklardan yola çıkılarak kürtajın savunulduğunu görmek önemlidir. Buradan hareketle çalışmamızda Singer ın faydacılık perspektifinden 3 İnsanmerkezcilik, etik ilkelerin ancak insanlar için olabileceğini, insanın ihtiyaç ve menfaatlerinin en yüksek ve özel bir değere sahip olduğunu savunan görüştür. (Hasan Ünder, Çevre Felsefesi, Doruk Yayınevi, Ankara 1996, s.60.) 4 Abortion başlığı, Internet Encyclopedia of Philosophy, (12 Ocak 2013). 5 Yasemin N. Oğuz ve diğ., İnsanmerkezcilik başlığı, Biyoetik Terimleri Sözlüğü, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara 2005, s Sevgi İyi ve Harun Tepe, Etik, İoanna Kuçuradi ve Demet Taşdelen (Ed.), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2013, s

11 biyoetik bir problem olan kürtaja nasıl çözüm getirdiğini ve insanmerkezli olmayan bir etik teorinin konuya ilişkin sorulara yeterli şekilde cevap verip veremediğini ortaya koymak amaçlanmaktadır. Çalışmamızda Singer ın görüşleri bağlamında, kürtajın faydacı görüş çerçevesinde savunulduğunda nasıl bir sonuca ulaşıldığı ele alınacaktır. Singer ın savunduğu tercihe dayalı faydacılık görüşü faydayı doğru eylemin ölçütü olarak belirlerken klasik faydacılık temelinden hareket etmekte; ancak faydayı yorumlarken klasik faydacılardan ayrılarak haz ve acı yerine kişilerin istek, ihtiyaç ve arzularını kapsayan bir kavram olarak tercihleri esas almaktadır 7. Diğer bir deyişle Singer ın, klasik faydacılık temelinden hareket eden çağdaş bir faydacılık yorumunu savunduğu söylenebilir. Bu doğrultuda çalışmamızın birinci bölümünde Singer ın ortaya koyduğu tercihe dayalı faydacılık teorisi, etikte faydacı yaklaşımlar içindeki yeri bakımından incelenecek ve Singer ın etik görüşünü dayandırdığı temeller ile teorinin esasları ortaya konacaktır. Çalışmamızın ikinci bölümünde uygulamalı etik problemlerine dair Singer ın görüşleri açıklanacak ve uygulamalı etiğin alt dalı olarak biyoetik ve biyoetik bir problem olarak kürtajın genel bir değerlendirmesi yapılacaktır. Bu kapsamda Singer ın görüşleriyle ilgisi bağlamında kürtaj hakkındaki temel etik görüşler ele alınacak olup, kürtaj konusunun hukukta nasıl düzenlenmesi gerektiğine ilişkin tartışmalara da bu bölümde yer verilecektir. Son olarak çalışmamızın üçüncü bölümünde Singer ın hayatın değeri ve fetüsün ahlâki statüsüne ilişkin açıklamaları ve bu açıklamalar kapsamında kürtaj problemini nasıl ele aldığı konularında bilgi verilecektir. 7 Singer, 2011, s.13. 3

12 BİRİNCİ BÖLÜM FAYDACI ETİK GÖRÜŞ VE PETER SINGER I. ETİKTE FAYDACI YAKLAŞIMLAR VE PETER SINGER IN SAVUNDUĞU TERCİHE DAYALI FAYDACILIK A. Faydacı Yaklaşımlar Etikteki ana yaklaşımlar arasında yer alan faydacılık, İyi ve mutlu bir yaşam için ne şekilde eylemde bulunmak gerekir? sorusundan hareket etmekte ve eylemlerin değerini belirleyen ölçü olarak faydayı esas almaktadır. Diğer bir deyişle faydacı yaklaşımlarda bir eylemin iyi ya da doğru olarak nitelendirilmesi, o eylemin sonucunda sağladığı faydaya göre belirlenmektedir 8. Temelleri Eski Çağ daki hazcılık görüşlerine kadar uzanan faydacılık yaklaşımının tarihsel gelişimine bakıldığında, 18. yüzyılda Jeremy Bentham tarafından sistemli bir teori şeklinde ortaya konulduğu ve 19. Yüzyılda John Stuart Mill tarafından geliştirildiği görülmektedir. Çağdaş etik tartışmalarda ise klasik faydacılar olarak adlandırılan Bentham ve Mill in görüşlerinin yeniden yorumlanması ile oluşturulan faydacılık yorumları geniş yer bulmaktadır 9. Klasik faydacılardan itibaren faydacılığın bütün yorumlarında değişmeden savunulan temel varsayımın fayda ilkesinin nihai amaç olarak benimsenmesi olduğu 8 İyi ve Tepe, s Sercan Gürler, Ahlâk ve Adalet: Çağdaş Ahlâk Felsefesi ve Adalet Sorunu, Legal Yayıncılık, İstanbul 2007, s

13 söylenebilir. En fazla sayıda insanın en büyük miktarda mutluluğu (greatest happiness of the greatest number) olarak ifade edilen fayda ilkesini esas almak faydacı teorilerin ortak noktasını teşkil eder. Bununla birlikte en fazla mutluluk kavramının içeriği açıklanırken faydacı teoriler birbirlerinden ayrılmakta ve hazza ulaşma, bireysel tercihlerin tatmin edilmesi veya ruhsal tatmin gibi farklı kavramlarla mutluluğun içeriğini belirleme yoluna gitmektedirler 10. Çağdaş faydacılık yorumlarından birini savunan Singer, tercihe dayalı faydacılık (preference utilitarianism) olarak nitelendirilen görüşleriyle en etkili faydacı filozoflar arasında sayılmaktadır 11. Singer ın savunduğu faydacı görüşlerin güncel etik tartışmalarda, özellikle de uygulamalı etik alanında sıkça yer bulduğu ve birçok itiraza konu olduğu görülmektedir 12. Singer ın orta koyduğu etik teori, faydayı doğru eylemin ölçütü olarak belirlerken klasik faydacılık temelinden hareket etmekte; ancak faydayı yorumlarken klasik faydacılardan ayrılarak haz ve acı yerine kişilerin istek, ihtiyaç ve arzularını kapsayan bir kavram olarak kişilerin tercihlerini esas almaktadır 13. Kişilerin tercihlerinden yola çıkan bir faydacılık yorumu olarak Singer ın savunduğu etik görüşün ayrıntılarına girmeden önce, iddialarını temellendirirken çoğu kez diğer faydacı görüşlerle kendi görüşlerini karşılaştırma 10 Şule Şahin Ceylan, Nesiller Arası Adalete Faydacı Yaklaşım, AÜHFD, Cilt 61, Sayı 2, 2012, s Dale Jamieson, Singer and The Practical Ethics Movement, Dale Jamieson (Ed.), Singer And His Critics,, Blackwell Publishers, Massachusetts 1999, s Altan Heper, Biyoetikte Hakim Etik Teoriler, HFSA, Sayı 20, İstanbul Barosu Yayınları, İstanbul 2010, s Singer, 2011, s.13. 5

14 yoluna gittiği ve Bentham ile Mill in görüşlerine atıfta bulunduğu göz önüne alınarak, etikte faydacı teori ve gelişimi ana hatlarıyla ele alınacaktır. B. Sonuçsalcı Yaklaşım Olarak Faydacılık Etikte faydacılık yaklaşımı, sonuçsalcı teorilerin en bilinenidir. Faydacı yaklaşımlar, eylemin sonucunda ortaya çıkan fayda ile eylemin değerini belirlemekte ve deontolojik yaklaşımları reddetmektedir 14. Bireylerin eylemlerinin nesnel olarak arzulanan ve ölçülen sonuçları olduğu kabulünden hareketle faydacılar, bu sonuçları doğru eylemin ölçütü olarak belirlemektedir. Buna göre eylemde bulunanların ahlâki veya erdemli temayülleri önemli değildir 15. Eylemlerin etik açıdan değerini belirleyen, o eylemlerin geçmişteki seyirleri veya yönlendirici saikleri değil, gelecekteki olası etki ve sonuçlarıdır 16. Sonuçsalcı yaklaşımların en temel özelliğinin, değerler ile kişiler arasında araçsalcı bir ilişki kurması olduğu söylenebilir. Bundan dolayı sonuçsalcı teorilerde kişilerin eylemleri tek başına değerlendirme konusu yapılmamakta ve kendiliğinden iyi veya kötü görülmemektedir. Her eylem, sonucuna göre, yani benimsenen değeri arttırıp arttırmadığına göre değerlendirilir. Sonuçsalcılığa göre etik açıdan doğru olan, belirli değerlerin benimsenmesi değil, benimsenen değerlerin arttırılması ve 14 Consequentialism başlığı, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http: // consequentialism (12 Ocak 2013). 15 Alain Caille, Faydacı Aklın Eleştirisi, Devrim Çetinkasap (Çev.), İletişim Yayınları, İstanbul 2007, s Nigel E. Simmonds, Central Issues in Jurisprudence, Sweet-Maxwell, London 2002 ss dan aktaran: Ceylan, s

15 yaygınlaştırılmasıdır. Bu anlamda sonuçsalcı bir teori olan faydacılıkta da amaçlanan, faydayı arttıracak şekilde eylemde bulunmaktır 17. C. Faydacılığın Temeli Olarak Eski Çağ da Hazcılık (Hedonizm) Yukarıda da belirtildiği üzere, etikte faydacı yaklaşımın temelleri Eski Çağ daki hazcı görüşlere dayanmaktadır. Eski Çağ da ilk olarak Demokritos, yaşamın amacını mutluluk olarak belirlemiş olup, haz ve acıya görüşlerinde yer vermiştir. Ancak Demokritos a göre ruhun iyi durumda olması şeklinde ifade edilen mutluluk hazcılığa dayanmaz. Demokritos, doğal olarak hazza yönelen insanın mutluluğa ulaşmak için akıl ve düşünme gücünü kullanması ve ölçülülük ilkesiyle hareket etmesi gerektiğini belirtir 18. Hazcılığın ilk savunucusu Hazcı Okul olarak da bilinen Kyrene Okulu nun kurucusu Aristippos olmuştur. Aristippos a göre yaşamdaki temel amaç hazza ulaşmak olup, sadece haz kendisi için istenen ve koşulsuz olarak iyi olan şeydir. Bundan dolayı eylemlerde esas alınacak tek ölçüt, haz olmalıdır 19. Bilgi sadece hazza ulaşmada araç olarak önemlidir. Aristippos un savunduğu hazcılıkta maddi hazlar esas alınmakta ve bir eylem, acıdan çok haz doğuruyorsa iyi olarak kabul edilmektedir. Aristippos un hazdan anladığı sürekli olan bir durum değil, bir anlık haz duygusudur Philip Pettit, Consequalism, A Companion to Ethics, Peter Singer (Ed.), Blackwell Publishing, Oxford 1993, s Bedia Akarsu, Ahlâk Öğretileri, Remzi Kitabevi, İstanbul 1982, ss İyi ve Tepe, s Akarsu, s

16 Epikouros ise, farklı bir hazcılık görüşü geliştirmiştir. Epikouros, hazzı kendiliğinden iyi kabul ederek bütün canlı varlıkların hazza yönelip acıdan kaçtıklarını ve bütün eylemlerin amacının haz olması gerektiğini savunur; ancak Epikouros un hazcılığında maddi hazların yanında düşünsel veya ruhsal hazlar daha önemlidir 21. Her türlü hazza yönelmek her zaman doğru değildir; sonuçları bakımından bazı hazlardan kaçınmak gerekir 22. Epikouros anlık bir haz anlayışını esas almayıp, gelecekte elde edilecek daha büyük bir mutluluk için bazı fedakârlıklar yapılabileceğini belirtir 23. Ayrıca mutluluğun aracı olarak erdemli olmayı önemser ve acıdan, huzursuzluktan kurtulmuş olmayı mutluluğun temeli olarak görür 24. Epikouros un niteliksel hazcılığında 25 ulaşılmak istenen amaç, tüm yaşamın en az acıyla, denge ve hoşnutluk içinde geçirilmesi anlamında bir mutluluktur 26. Eski Çağ da ortaya konulan hazcılık görüşleri karşılaştırıldığında, Aristippos un 21 Adnan Güriz, Faydacı Teoriye Göre Ahlâk ve Hukuk, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1963, s İyi ve Tepe, s Güriz, s Akarsu, s Hazlar arasında ayrım yapmayıp belirli bir haz türünü diğerinden üstün tutmayan ve olabildiğince çok haz elde etmeyi amaçlayan hazcı görüşler niceliksel hazcılık, hazlar arasında niteliğine göre ayrım yaparak belirli tür hazların daha üstün olduğunu savunan hazcı görüşler ise niteliksel hazcılık olarak adlandırılmaktadır. (Ahmet Cevizci, Hazcılık başlığı, Felsefe Sözlüğü, Ekin Yayınları, Ankara 1999, s. 241, William S. Sahakian, Felsefe Tarihi, Aziz Yardımlı (Çev.), İdea Yayınları, İstanbul 1990, s.42.) 26 Harald Delius, Etik, Günümüzde Felsefe Disiplinleri, Doğan Özlem (Der./Çev.), Ara Yayıncılık, İstanbul 1990, s

17 görüşlerinde anlık ve en yüksek hazza ulaşmanın amaç olarak belirlendiği, Epikouros ta ise en yoğun olan değil, sürekli olan ve bütün yaşam boyunca sürecek olan hazzın amaçlandığı görülmektedir 27. Eski Çağ daki hazcı görüşlere dair son olarak vurgulanması gereken, bu görüşlerin Sofistler in bilgi teorisinin etkisiyle ortaya çıktığıdır. Sofistler e göre bilgi, kişisel algılara dayanmakta ve bu nedenle elde edilen bilginin yanıltıcı ve öznel olduğu kabul edilmektedir. Sofistler in bilgi teorisinde algılanan nesne hakkında doğru bilgiye ulaşmak mümkün değildir; sadece kişisel algılar yoluyla bireysel durumlara ilişkin bilgi edinilebilir 28. Buradan hareketle nesnenin doğru bilgisine ulaşmayı mümkün görmeyen Sofistlerce insan herşeyin ölçüsü olarak kabul edilmiş 29 ve eylemin bilgisine ulaşmak mümkün görülmediğinden, iyi eylemenin ölçütü o eylem sonucunda ortaya çıkan haz ve acı şeklindeki duygular olmuştur. Sonuç olarak Eski Çağ da haz ve acıyı etik açıdan doğru eylemin ölçütü olarak kabul eden hazcılık görüşlerinin arkasında bilginin göreliliği düşüncesinin bulunduğu söylenebilir 30. D. Klasik Faydacılık Bentham tarafından 18. yüzyılda müstakil ve sistemli bir teori olarak ortaya konulan faydacılık 31, Mill tarafından geliştirilmiştir 32. Eski Çağ da haz ve acıyı temel 27 Akarsu, s Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999, 11.Basım, ss Akarsu, s Ibid., ss.48-49, İyi ve Tepe, s Faydacılığın kurucusu Bentham olarak kabul edilmekle birlikte Bentham dan önce 17. ve 18. yüzyıllarda birçok düşünür tarafından faydacılığın esaslarına dair görüşler ortaya 9

18 alan hazcılık görüşlerinin Yeni Çağ da faydacılık şeklinde yeniden yorumlandığı söylenebilir. Aydınlanma Çağı olarak adlandırılan 18. yüzyılın toplumsal koşulları içinde ortaya çıkan faydacılık görüşlerinde, insanın ve eylemlerinin yeniden sorgulanması söz konusudur 33. Sanayi Devrimi, Fransız İhtilali ve kapitalizmin etkisiyle gündeme gelen yeni toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunlara dair görüşlerin üretildiği bir dönemde faydacılık teorisi, hem siyasi alanda hem de etik alanında savunulmuştur 34. Modern toplum anlayışıyla birlikte Eski Çağ daki bireyci mutluluk anlayışı herkesin mutluluğunu esas alan toplumsal bir mutluluk anlayışına evrilmiş ve klasik faydacılar tarafından en fazla sayıda insanın en büyük miktarda mutluluğu olarak ifade edilen fayda ilkesi, ulaşılmak istenen nihai amaç olarak belirlenmiştir 35. konulduğu görülmektedir. Thomas Hobbes un insan doğasına ilişkin görüşleri, John Locke un ortaya koyduğu bilgi teorisi, Francis Hutcheson tarafından en fazla sayıda insanın en büyük miktarda mutluluğu ilkesinin savunulması ve David Hume un hazzı doğru eylemin ölçüsü olarak kabul eden ve faydayı esas alan ahlâk felsefesi alanındaki görüşleri faydacı teorinin oluşturulmasında etkilidir. Faydacı etik teorinin tarihsel gelişimi ve felsefi temelleri hakkında ayrıntılı bilgi edinmek için bkz.: Güriz, ss.13-28, Gökberk, ss , Hülya Özkurt, Jeremy Bentham ın Faydacı Ahlâk ve Hukuk Teorisi, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul 2013, ss.5-26, Vergilius Ferm (Ed.), Utilitarianism başlığı, Encyclopedia of Morals, Philosophical Library, New York Güriz, s İyi ve Tepe, s Özkurt, ss Akarsu, ss

19 Bu teori, insanın doğasına ilişkin psikolojik açıklamalardan yola çıkmakta ve bireylerin menfaatleri peşinde koştukları varsayımıyla doğal olarak hazza yönelmelerini esas almaktadır 36. Klasik faydacılar olarak nitelendirilen Bentham ile Mill in faydacılık görüşleri haz ve acıyı esas almaları nedeniyle hedonist faydacılık olarak da adlandırılmaktadır 37. En fazla sayıda insanın en büyük miktarda mutluluğunu amaç edinen klasik faydacılar, etik açıdan doğru eylemin, o eylem sonucunda ortaya çıkan fayda ile belirlenebileceğini savunmakta ve fayda ile mutluluk kavramları arasında bağlantı kurmaktadır. Toplam mutluluğu arttıran eylemler faydalı kabul edilmektedir. Mutluluk kavramı ise haz ve acı kavramlarıyla tanımlanmaktadır 38. Hazzı arttırıp acıyı azaltmak, insanların mutluluğu bakımından amaç olarak görülmektedir Özkurt, s Güriz, s.2, Ferm, s.620, Consequentialism başlığı, Stanford Encyclopedia of Philosophy, stanford.edu/ entries/ consequentialism (12 Ocak 2013). 38 Gökberk, s Bununla birlikte klasik faydacılara yönelik en temel eleştiriler haz ve acıyı esas almalarına ilişkindir. Bu konuda Robert Nozick in deneyim makinesi (experience machine) örneği en bilinen hazcılık eleştirilerindendir. Nozick, bir makine icat edildiğini ve bu makineye bağlı olan insanlara ilaç verilerek bu insanlarda mutluluk verici bilinç durumları yaratılabildiğini düşünmemizi ister. Eğer haz önemliyse ömür boyu bu makineye bağlı kalarak yaşamak doğru olacaktır. Ama kimse bunu istemez; çünkü Nozick e göre ne kadar mutluluk verici olursa olsun böyle bir hayat, değersiz ve boşa geçmiş bir hayat olarak görülür. (Robert Nozick, Anarşi, Devlet ve Ütopya, Alişan Oktay (Çev.), Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul s. ) 11

20 Faydacılar bilimsel temellere dayanan bir ahlâkın kurulmasını hedefleyerek akıl aracılığıyla kavranan ilkeler yerine, gözlem ve deneye dayanan somut ve empirik temelli bir felsefe oluşturmaya çalışmışlardır 40. Klasik faydacılar tarafından savunulan etik görüşlerin temelinde 17. ve 18. yüzyıllarda İngiltere de etkili olan empirik bilgi teorisinin bulunduğu ve bu teorinin esaslarının ahlâk felsefesi alanına uygulanmasıyla faydacılığın doğduğu söylenebilir. Bilginin deney ve gözlem yoluyla elde edildiği ve bilginin duyumların insan zihnindeki yansımasıyla oluştuğu fikrinden hareketle, etik açıdan doğru eylemin belirlenmesinde dış dünyanın insan duygularına yansıması esas alınmıştır 41. İnsan davranışları gözlemlendiğinde bütün insanların hazza yönelip acıdan kaçındıkları görülmekte ve bu olgudan hareketle haz veren eylemler etik açıdan doğru, acı veren eylemler ise yanlış kabul edilmektedir 42. Böylelikle faydacılar, eylemleri değerlendirebilmek için objektif bir ölçü ortaya koyduklarını düşünmektedirler 43. İnsan doğasına ilişkin hazza yönelme ve acıdan kaçınma şeklindeki psikolojik olguya bakarak olanı tanımlama yoluna giden ve insanların doğal eğilimini belirleyen yaklaşım, psikolojik hazcılık olarak adlandırılmaktadır. Psikolojik hazcılıktan hareketle olması gerekene ulaşan ve insanlar için neyin iyi neyin kötü 40 Özkurt, s Güriz, ss Ahmet Gürbüz, Hukuk Felsefesi Açısından Yararcılık Teorisi, Beta Yayınları, İstanbul 1999, s Güriz, haz ve acıyı esas alan faydacılık görüşlerini bu konuda eleştirmekte ve haz ve acının insandan insana farklı şeyleri ifade etmesi nedeniyle objektif bir ölçüt olamayacağını, ayrıca haz ve acının ölçülerek bunlar arasında karşılaştırma yapılmasının mümkün olmadığını belirtmektedir.(güriz, s.156). 12

21 olduğunu, eylemin etik değerini hazza yol açıp açmamasına göre belirleyen yaklaşımlar ise ahlâki hazcılıktır 44. Klasik faydacılık, psikolojik açıklamalar yoluyla etik açıdan doğru eylemi belirleme yoluna gitmektedir. Bu nedenle ahlâksal fenomenleri temel nitelik veya ilkelerle değil de doğabilimsel, empirik (biyolojik, sosyolojik, psikolojik) bağıntılara dayalı bir zemin üzerinde ele aldıkları belirtilir 45. Faydacılık yaklaşımının fayda kavramının açıklanmasında bireylerin haz ve acılarını esas almakla birlikte bireyci bir teori olmadığı söylenebilir. Fayda ilkesiyle amaçlanan en fazla sayıda insanın en büyük miktarda mutluluğunu gerçekleştirmek olduğundan, faydacıların tüm toplumun refahını ön planda tutan toplumsal bir yaklaşım içerdiği belirtilmektedir 46. William K. Frankena tarafından yapılan sınıflandırmada da faydacılar, nihai amacı en büyük genel iyiye ulaşmak olarak belirlemeleri nedeniyle, sadece kişinin kendi en büyük iyiliğini amaçlayan etik egoizmden ayrılmakta ve etik evrenselciler olarak adlandırılmaktadır Cevizci, 1999, ss Delius, s İoanna Kuçuradi tarafından etikteki bu görüşlerin insanın doğasına/yapısına ilişkin anlayışlar olduğu ve bir filozofun günlük yaşamındaki bazı kabullerinin temeli üzerinde felsefe yapmasının sonucu oluştuğu belirtilmektedir. Kuçuradi faydacılığın da içinde olduğu etikteki bu yaklaşımları, hareket noktalarının bir dünya görüşü olması ve felsefi bilgiden hareket etmedikleri nedeniyle eleştirmektedir. (İoanna Kuçuradi, Etiğe Yaklaşımlar, Etikte Yaklaşımlar ve Bir Evrensel Etik Düşüncesi, Prof.Dr.Nihat Nirun a Armağan, Nevin Güngör Ergan ve diğ. (Ed), Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 2007, s.123.) 46 Ibid., s William K. Frankena, Etik, Azmi Aydın (Çev.), İmge Kitabevi, Ankara 2007, s

22 Faydacı yaklaşımlar, herkesin menfaatini eşit olarak değerlendirme konusu yapma iddiasındadır. Her bireyin menfaati eşit derecede önemlidir ve eşit şekilde değerlendirilmelidir. Fayda hesabında hiç kimsenin diğerinden ayrıcalıklı görülmemesi esastır 48. Faydacılar tarafından bu yolla toplumda en fazla sayıda insanın en fazla mutluluğunun sağlanabileceği savunulmaktadır 49. Klasik faydacılar fayda ilkesini sadece bireylerin eylemleri için değil, aynı zamanda bütün toplumsal kurumlar için savunmuş ve buna dayanarak özellikle hukuk alanında olmak üzere çeşitli toplumsal kurumları değiştirmeye yönelik girişimlerde bulunmuştur. Toplumsal değişimi sağlamaya yönelik bu tür girişimlerinden dolayı Felsefi Radikaller olarak adlandırılmışlardır. Ayrıca faydacılık yaklaşımının esasları ekonomi alanında temel alınmış, Adam Smith, Malthus ve Ricardo gibi liberal ekonomistler en fazla sayıda insanın en büyük miktarda mutluluğu düşüncesinden etkilenmiştir 50. Etik, siyaset ve ekonomi 48 Faydacılık Britanya da toplumun büyük kesiminin aleyhine (özellikle kırsal kesimde yaşayanlar ve işçiler aleyhine) ayrıcalıklı bir seçkinler kesiminin yararlarının gözetildiği bir dönemde ortaya çıkmıştır. Bu dönemde faydacılığın her bireyin menfaatinin eşit şekilde ele alınması gerekliliğini savunması önemli görülmektedir. (Will Kymlicka, Çağdaş Siyaset Felsefesine Giriş, Ebru Kılıç (Çev.), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s.69) 49 Ibid., s.29. Buna ilişkin olarak Will Kymlicka, fayda ilkesinin en fazla mutluluk ve en fazla sayı şeklinde iki farklı azami ölçüt içermesi nedeniyle yanıltıcı olduğunu ileri sürmektedir. Ona göre herhangi bir kuramın iki azami ölçüt içermesi olanaksız olduğundan böyle bir ölçütü uygulama girişimi başarısız olacaktır. (Kymlicka, s.17 dipnotu.) 50 Güriz, ss.5-6, Bertrand Russell, Batı Felsefesi Tarihi: Yeni Çağ, Muammer Sencer (Çev.), Kitaş Yayınları, İstanbul 1970, s

23 alanındaki etkileri nedeniyle faydacı yaklaşımın savunduğu esasların piyasa ekonomisi ve modern düşüncenin altyapısını oluşturduğu ifade edilmektedir 51. Klasik faydacılık hakkında yapılan genel açıklamalardan sonra, Singer ın sıkça atıfta bulunduğu klasik faydacılığın temsilcilerinden Bentham ve Mill in etik görüşleri kısaca ele alınacaktır. 1. Jeremy Bentham Faydacılığın kurucusu kabul edilen Bentham ın görüşlerinin önemi, faydacı yaklaşımın esaslarını etik, hukuk ve siyaset alanındaki pratik problemlere sistemli bir şekilde uygulamasından kaynaklanmaktadır. Böylece Bentham ın kendinden önceki düşünürlerin savunduğu faydacı görüşlerin etkisiyle, fayda ilkesi temelinde bağımsız bir teori oluşturduğu ve faydacı düşüncenin esaslarını sistematik bir şekilde ifade ettiği söylenebilir 52. Bentham a göre, fayda ilkesi hem etiğin hem de siyasetin temelinde yer alır. Bu ilkenin etkinliğini sağlamak ise ilkenin her alanda belirleyici olduğunun benimsenmesi, fayda kavramının herkesin anlayacağı şekilde kesin ve açık olarak 51 Caille, s. 15, Kymlicka, s.13. Faydacılık yaklaşımının, gerek etik alanındaki gerekse iktisat ve siyaset felsefesi alanındaki etkileriyle modern düşüncenin altyapısını teşkil ettiğini düşünenler tarafından sosyal bilimlerde faydacılık karşıtı bir hareket başlatılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Caille, ss.7-19., (21 Mart 2013). 52 Güriz, s.31, Ferm, s.628, Russell, s

24 tanımlanması ve rasyonel bir hesaplamayı mümkün kılacak ahlâk aritmetiği kurulmasıyla mümkündür 53. Bentham, doğanın insanı haz ve acının emrine verdiğini ve bütün insanların acıdan kaçıp hazza yöneldiğini belirterek, faydayı da bu kavramlarla bağlantılı olarak açıklar. İyilik sağlayan, haz veren şeyler bireyin menfaatine ve faydasına uygundur 54. Mutluluk kavramını da hazlara erişme, acılardan kaçınmayla bağlantılı olarak ele almakta ve mutluluğu, hazların acılardan daha fazla olması şeklinde tanımlamaktadır 55. Haz ve acı kavramlarını herkesin anladığı anlamda, bir köylünün, bir prensin, cahil birinin ve filozofun hissettiği şekilde ele aldığını belirten Bentham, ahlâki açıdan iyi olanı belirlerken haz ve acı hesabı yapılması gerektiğini savunur 56. Haz ve acı duygularının ölçülebilir olduğu düşüncesinden hareketle haz ve mutluluk terazisi (hedonistic/felicific calculus) geliştirmiştir 57. Hazza ulaşmak isteyen insan, aklını kullanıp haz hesabı yaparak etik açıdan doğru eylemleri gerçekleştirebilecektir. Bentham a göre kötü insan yoktur, kötü hesap eden insan vardır 58. Eylemde 53 Jeremy Bentham, Yasamanın İlkeleri, Barkın Asal (Çev.), On İki Levha Yayınları, İstanbul 2011, s Ibid., s Güriz, s Bentham, ss Özkurt, s Akarsu, ss