KIRKLARELİ TARİHİ ÇEŞMELERİNİN GELENEKSEL KENT DOKUSU İÇERİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Transkript

1 KIRKLARELİ TARİHİ ÇEŞMELERİNİN GELENEKSEL KENT DOKUSU İÇERİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ THE PLACE AND IMPORTANCE OF KIRKLARELI HISTORICAL FOUNTAINS IN TRADITIONAL URBAN FABRIC Arş. Gör. Ali Yıldız; Öğr. Gör. İzzet Yüksek Kırklareli Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Yapı Eğitimi Bölümü, Kavaklı, Kırklareli ; Abstract Water, which is the indispensable source of our lives, has been served to utilization of human beings by being served to the cities via different water buildings. Among these buildings, fountains are the final buildings that carry water to human beings. The fountains which survived until today as the reflection of socio-economic, cultural and architectural characteristics of the era they were built, are among the important architectural elements of traditional districts of Kırklareli province. The fountains in city center of Kırklareli province are concentrated in bazaar areas and they are also distributed in Kırklareli traditional settlement areas. The purpose of this study is to document the fountains which supply important clues on the development of Kırklareli traditional districts in historical process. At the end of literature reviews, in additional to the existing fountains, by detecting the ones which could not survive until today, the locations of these fountains were determined and their street relations were indicated. Detections were made about the existing fountains and their current situations and utilizations were analyzed and the sustainability of these fountains was discussed. 1. GİRİŞ Canlıların temel ihtiyaçlarının başında gelen su, insanoğlunun geliştirdiği çeşitli yapılar vasıtasıyla günlük yaşama dâhil edilmiştir. Temel yaşam kaynağımız olmasının yanında, temizlik gereksinimlerinin karşılanmasında da kullanılan su, yer yer konutların içerisinde havuz gibi mimari öğeler aracılığıyla yer alarak mekânın zenginleşmesine ve serinletilmesine katkı sağlarken kullanıcıların da stresten uzaklaşarak dinlenmesine yardımcı olmuştur. Osmanlı şehirlerinin çoğunda su kaynaklarının bol olmasına rağmen, suyun konutlara bir şebeke dâhilinde verilmesi ciddi bir alt yapının kurulmasını gerektirdiğinden; su devrin imkânları dâhilinde saraylar ve büyük konaklara verilirken, camiler, hamamlar ve sokak çeşmeleri ile de halkın kullanımına sunulmuştur. Halkın dini inanışlarına göre bir canlının su gereksinimini sağlamak hayırlı bir davranış olarak benimsenmiş olup, çeşmeler çoğunlukla toplum içerisindeki saygın ve imkânı olan kişiler tarafından vakıf eseri olarak yaptırılmıştır (Talasoğlu, 1994). İnsan trafiğinin ve yerleşimin fazla olduğu yerlerde, köşe başlarına veya meydanlara inşa edilmiş olan çeşmeler yüklendikleri fonksiyon gereği yoğun bir kullanım görmüş, dolayısıyla mahalle ve meydanların çekim merkezi olmuştur. Anıtsal ölçekteki çeşmeler ise kent meydanlarının tamamlayıcı birer öğesi olarak şehir dokusu içerisindeki yerlerini almıştır. Diğer kentlerimizde olduğu gibi Kırklareli nde de Osmanlı İmparatorluğu döneminde yapılmış çok sayıda çeşme bulunmaktadır. 16. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyılın başlarına tarihlenen zaman aralığında yapılmış olan bu çeşmelerin bir kısmı tamamen yok olurken, bir kısmı özgün özelliklerini yitirmiş olmasına rağmen işlevlerini sürdürmektedir. Geriye kalan büyük bir bölümü ise özgün özelliklerini de koruyarak günümüze ulaşmıştır. Ancak mimari mirasımızın Osmanlı şehircilik anlayışını da yansıtan güzide örnekleri olarak bugünlere gelmiş bu çeşmeler, evlere içme suyu şebekeleri ile su ulaştırılması yönündeki gelişmelere bağlı olarak eski önemlerini kaybetmiştir. Neticede bakımsızlık ve ilgisizlikten dolayı gün geçtikçe özgün özelliklerini yitirmekte ve yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır. 2. ÇEŞME KAVRAMI, FONKSİYONLARI ve SINIFLANDIRILMASI Çeşme kelimesi, göz anlamına gelen Farsça çeşm sözcüğünden türetilmiştir (Doğan, 1999). Buna göre; suyun çıktığı gözler veya kaynaklar çeşm, su akıtılan yerler de çeşme olarak anılmıştır. Yapıldıkları devrin mimari anlayışının yansıtıldığı çeşmeler, şehirlerin çehresini süsleyen eserler olmuştur. Çeşmeler, 197

2 şehirlerin yerleşme düzeni hakkında da önemli ipuçları vermektedir. Birçok sokak, zaman içerisinde yakınındaki çeşmenin ismini alarak çeşmeyle bütünleşmiştir. Osmanlı Çeşmeleri yüzyıllara göre konumlandıkları yerler itibarı ile kentlerin tarihi süreç içindeki gelişme alanları hakkında da fikir vermektedir. Kimi zaman Osmanlı yönetiminin etkin kişiliklerinin güçlerinin göstergesini sonsuza taşıma özlemi içerisinde hayır ve dua kazanma amaçlı, kimi zaman yönetiminin gerçekleştireceği yeniliklerin ve değişimlerin mimari göstergesi olarak yaptırılan Osmanlı Çeşmeleri; Osmanlı Mimarlığı nda organik sokak kurgusunun sürpriz meydanlarında vista noktası oluşturmada, külliyelerin, yapıların veya sokakların önemli cephe ve köşelerini vurgulamada kullanılmıştır (Pilehvarian, 2000). Cadde veya sokakların kesişme noktalarında yer alan çeşmeler şehir mekânlarının tanıtılmasına ve yaya trafiğinin yönlendirilmesine de katkı sağlamaktadır. Çeşmeler insanların susuzluklarının giderildiği, temizlik ve serinleme gereksinimlerinin karşılandığı, kısa süreli olarak dinlendikleri yerler olmalarının yanı sıra; çeşmeden su almaya gelen mahalle sakinlerinin tanışıp kaynaştıkları mekânlar olarak da sosyal ilişkilerin gelişmesini sağlamıştır. Mahalle çeşmeleri halkın içme ve kullanma suyunu karşılarken, çarşı çeşmeleri içme suyu ihtiyacını karşılayacak fonksiyonda ve biçimde yapılmıştır. Çeşmeler bulundukları yerler ve yapılış amaçlarına göre; duvar çeşmeleri, köşe çeşmeleri, meydan çeşmeleri, sebillerle birlikte tasarlanan çeşmeler, namazgâh çeşmeleri, oda çeşmeleri, sütun çeşmeler ve Osmanlı yapılarının içinde, köşk/yalı bahçelerinde dekoratif amaçlı, bir tür çeşme olarak nitelenebilecek selsebiller olmak üzere sınıflanabilir (Pilehvarian, 2000). Bunlardan başka yerleşim bölgelerinin dışında, şehirler arasındaki yollar üzerinde yolcuların ve hayvanların ihtiyaçlarını karşılamak üzere inşa edilen çeşmeler de vardır. Çeşmeler plan tipi olarak; kare, dikdörtgen, çokgen, daire, yarım daire, elips gibi çeşitli formlarda inşa edilmiştir (Al-Mohamad, 1988). Çeşmeler konumları itibariyle kullanılan cephe sayısına bağlı olarak dört yüzlü, üç yüzlü, iki yüzlü ve bir yüzlü olarak gruplandırılabilirken çokgen veya dairesel formlu çeşmelerin dörtten fazla cephesi de kullanılabilmektedir. 3. KIRKLARELİ TARİHİ ÇEŞMELERİ ve GELENEKSEL KENT DOKUSU İÇERİSİNDEKİ YERİ 3.1. Kırklareli İli Geleneksel Kent Dokusu Kırklareli nin bugünkü yerine ne zaman ve hangi koşullarda taşındığı bilinmemektedir. Ancak bugünkü Kırklareli Bizanslılar zamanında şehrin Yayla semti ile Kırklar Tepesi nde gelişmiştir (Karaçam, 1995). Şehirdeki yerleşme düzeni günümüzde, bu mahallelerin gelişmesi ile oluşan Akalar Mahallesi, Doğu Mahallesi, Kocahıdır Mahallesi, Demirtaş Mahallesi, Karakaş Mahallesi ve Karacaibrahim Mahallesi nden başka, Pınar, İstasyon, Bademlik ve Cumhuriyet Mahalleleri nin de kurulmasıyla son şeklini almıştır (Şekil 1). Karakaş Mahallesi Şehrin en önemli caddeleri olan Cumhuriyet Caddesi ve Karaumur Caddesi bu mahalle içerisindedir. Yakın geçmişe kadar Musevi kökenli vatandaşlarımızın yoğun olarak ikamet ettiği bir mahalledir (Karaçam, 1995). Halk arasında Yahudi Sokağı olarak bilinen Karakaşbey Sokak ve geleneksel konut örneklerinin bulunduğu Hasanpaşa Caddesi bu mahalle sınırlarındadır. Karakaşbey Camii, Hızırbey Arastası, Hızırbey Hamamı, İstasyon Binası, şu anda Kültür Müdürlüğü olarak kullanılan gümrük binası, restoran olarak restore edilen Buzhane binası, Gazhane Sokak ta yer alan un fabrikası binası ve vakıf dükkanları mahallenin önemli yapıtlarıdır. Karaca İbrahim Mahallesi Havra binasının ve çiçek pasajının bulunduğu halk arasında Kasaplar arası olarak bilinen bugün daha çok eğlence mekânlarının bulunduğu Şükrü Naili Caddesi ni, önemli geleneksel konut örneklerinin bulunduğu Kayyumoğlu Çeşme Sokak, Hapishane Sokak ve Mecidiye Sokağı nı barındıran bir bölgededir. Eski Hapishane binası, eski Tekel binası, önceleri belediye binası olarak kullanılan Müze binası mahallenin önemli yapıtlarıdır. Kocahıdır Mahallesi Kırklar tepesinde yer alır. Bu mahallede tarihte Türk ailelerin yoğun olarak ikamet ettikleri bilinmektedir (Karaçam, 1995). Kırklareli nin Türklerin hâkimiyeti sırasında şehit olan kırk akıncı anısına yapılan Kırk Şehitler Anıtı da bu mahallededir. Dingiloğlu Parkı ile şehrin merkezine uzanmaktadır. Yanık Kışla Caddesi ve Paşa Çeşme Sokak Geleneksel Mimarlık örneklerinin olduğu bölgelerdir. Kocahıdır İlköğretim Okulu, Emin Ali Çelebi Camii, Paşa Camii, Kapan Camii ve tarihi şehitlik olarak bilinen Karahıdır anıtı mahallenin önemli yapıtlarıdır. 198

3 Doğu Mahallesi Kırklar tepesini ikiye bölen bir diğer mahalledir. Sivil mimarlık örnekleri yoğun olmakla birlikte sokaklara dağılmış durumdadır. Şükran Sokak, Tırnova Caddesi, Kesmekaya Sokak geleneksel konut örnekleri bakımından zengindir. Akalar Mahallesi Kırklar Tepesi ile Yayla Tepesi arasında yer alır. Tırnova Caddesi üzerinde ve Yayla Mahallesi ne yakın bölgelerde tarihi özeliği olan binalar fazlaca mevcuttur. Dibek Sokak en yoğun geleneksel konut örneklerinin bulunduğu sokaktır. Dilber Sokak, Yahşibey Sokak da önemli yerleşimlere ev sahipliği yapmıştır. Kırklareli nin en önemli yapıtlarından biri olan Eski Vali Konağı da bu mahallede Namazgâh Caddesi üzerindedir, bir diğer önemli yapıtı ise Hamza Baba Camii ve türbesidir. Yayla Mahallesi Kentin eski yerleşiminin bulunduğu Kepek Yayla olarak anılan en önemli geleneksel mahallesidir. Merkezinde daha önceleri halkın buluşma alanı olan bir park bulunmaktadır. Tarihte, Rumların yoğun olmakla beraber Türkler ve Bulgarların birlikte yaşadığı bir mahalledir (Karaçam, 1995). Bugün mahallenin önemli bir kısmı kentsel sit alanı içerisinde bulunmaktadır. Yayla Caddesi, Namazgâh Caddesi, Laleli Sokak, Mektep Sokak önemli yerleşimleri barındırmış sokaklardır. Vali Faik İlköğretim Okulu (Eski Aya Sarande Kilisesi), Tevfik Fikret İlköğretim Okulu, Vakıflar Öğrenci Yurdu (Eski Adliye Binası), halk arasında Böcekhane olarak bilinen eski Yetimhane (Darüleytam) Binası önemli binalardandır. Demirtaş Mahallesi Yayla tepesinde bulunan bir başka mahalledir. Bu mahallenin de bir bölümü kentsel sit alanı içerisinde kalmaktadır. Tarihte yine Rumların, Bulgarların ve Türklerin birlikte yaşadıkları mahallelerdendir (Karaçam, 1995). Fuat Umay Caddesi, Büyük Mezarlık Sokak, Mehmet Akif Caddesi, Tevfik Sağlam Caddesi önemli sivil mimarlık örneklerini barındıran bölgeleridir. Eski Türk Ocağı, Hızırbey Camii bu mahallede Yayla Caddesi üzerindedir Kırklareli nin Tarihi Çeşmeleri Kırklareli kent merkezinde mevcut yazılı kaynaklara göre 15 adet geleneksel mahalle çeşmesi bulunduğu ancak bu çeşmelerden 4 adedinin Kırklareli Belediyesi nin yürüttüğü çalışmalar neticesinde yıkılmış olduğu tespit edilmiştir. Günümüze ulaşan çeşmelerden ise ikisi farklı bir yere taşınmış, dördü geçirdikleri onarımlar neticesinde özgün durumlarını büyük ölçüde yitirmiştir. İl merkezinde bulunan Kadı Ali, Paşa, Kayyumoğlu, Hapishane, Kuru Paşa (Kayalık), Büyük Camii (Alman), Gerdanlı, Kocahıdır çeşmeleri Yüksek Anıtlar Kurulu nun 20/04/1990 gün ve 646 sayılı kararı ile tescillenerek Kırklareli İl Merkezi ve İlçelerindeki Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıkları Listesi ne alınmıştır (Kırklareli Müze Müdürlüğü). Kent merkezindeki çeşmeler yoğun olarak şehrin ticaret hayatının da yaşandığı çarşı meydanı ve çevresi ile bu meydanın etrafında bulunan camilerin yakınında inşa edilmiştir. Şehrin çarşı meydanını Hızırbey Külliyesi ile Dingiloğlu Parkı nın arasında kalan bölge oluştururken meydanın ortasında ve parkın köşesinde yer alan birer çeşme ile meydan vurgulanmıştır. Çeşmelerin konumlandırılmasında dikkat çeken diğer bir nokta da kentin ilçeleriyle ve diğer illerle bağlantısını sağlayan caddelerin sokaklarla kesiştikleri yerlerde olmalarıdır. İl merkezindeki çeşmelerin çoğu ilişkili oldukları sokaklara isimlerini vermiş ve bu özellikleri ile geleneksel sokak dokusunun algılanmasını sağlamıştır. Şehrin fazla sayıda su kaynağına sahip olmasına rağmen mevcut çeşmelerin yeterli olmaması nedeniyle su sıkıntısı çektiği yıllarda Kayserili Hacı Hasan Ağa isimli bir şahsın inşa ve tamir ettirdiği çeşmeler ile bu sorun büyük ölçüde çözümlenmiştir. Şehir merkezinin çeşitli mevki ve mahallerindeki kaynakların sularındaki kalker oranının yüksek olması dolayısıyla şehrin kuzey ve kuzey batısında bulunan içilebilir nitelikteki kaynaklardan getirilen su ile çeşmeler beslenmiştir. Bu kaynaklar; Gerdanlı, Söğütçük, Çukur Çeşme, Aslanlı Çeşme, Aşağı Pınar, Baba Pınar, Sıyrıncak ve Nallı Horoz olarak sıralanabilir (Dursunkaya, 1948). Kadı Ali Çeşmesi Çeşme yılları arasında Köse Mihalzade Ali bin Hızır Bey tarafından inşa (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). Dikdörtgen plan şemasıyla kesme küfeki taştan tek cepheli bir köşe çeşmesi olarak yapılan çeşme; Doğu Mahallesi nde, Yanık Kışla ve Tırnova caddelerinin kesiştikleri köşede, Kadı Camii karşısında yer almaktadır. Su, sivri kemerli bir niş içerisine yerleştirilmiş ayna taşındaki tek musluktan temin edilmektedir. Nişin iki yanında oturma taşı bulunmaktadır. Kemerin iç kısmında tepe noktasına yakın bir yerde inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Çeşmenin ön yüzünü dikdörtgen bir çerçeve içine alan profillerle cepheye hareket kazandırılmış, üst kısmını çevreleyen saçak silmesiyle de yapımı tamamlanmıştır. Sonraki yıllarda saçak silmesinin üst kısmına taş ve betonarme malzemeyle ilave bir bölüm eklenmiştir (Resim 1). 199

4 Paşa Çeşme Çeşme, 1622 yılında caminin tamiri sırasında Külabi Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır (Dursunkaya, 1948). Kocahıdır Mahallesi nde, Paşa Camii avlu duvarının batı köşesine tek yüzlü bir duvar çeşmesi olarak kare plan şemasıyla yerleştirilen çeşme, kesme küfeki taştan inşa edilmiştir. Basık sivri kemerli bir niş içerisine yerleştirilen ayna taşı üzerinde tek musluk bulunmaktadır. Kemerin kilit taşı dışarıya doğru çıkıntı yapacak şekilde oturtulmuştur. Çeşmenin saçak kısmının üzerindeki ve ayna taşındaki süslemeleri çeşmeyi sadelikten kurtarmıştır (Resim 2). Kapan (Salı Yeri) Çeşmesi Karakaş Mahallesi nde, Kapan Camii avlu duvarına bitişik olarak 1771 yılında Kayserili Hacı Hasan Ağa tarafından yaptırılmıştır (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). Geçirdiği onarımlar neticesinde, çeşmenin üzeri mermer kaplanmış ve günümüzde orijinalliği kalmamıştır (Resim 3). Kayyumoğlu Çeşmesi Çeşme, Karacaibrahim Mahallesi nde 1772 yılında eski İstanbul yolu üzerinde Kayserili Hacı Hasan Ağa tarafından yaptırılmıştır (Altuntaş, 1995). Dikdörtgen plan şemasına sahip bir köşe çeşmesi olarak inşa edilen çeşmenin tek yüzündeki yuvarlak kemerli bir niş içerisine yerleştirilen musluktan su sağlanmaktadır. Bu niş içerisinde kemerin tepe noktasına yakın bir seviyede çeşmenin inşa kitabesi, kemerin iki yanına birer kabara ve üst kısmına tamir kitabesi yerleştirilmiştir. Su haznesinin üzeri tonozla örtülü olan çeşmenin ön cephesinde üçgen alınlık oluşturan bir saçak silmesi bulunmaktadır (Resim 4). Kara Umurbey Çeşmesi Demirtaş Mahallesi nde bulunan çeşme, pazar yerinde Hacı Süleyman isimli bir hayırsever tarafından 1844 yılında yaptırılmıştır. Pazar yerinde iken dört yüzlü bir meydan çeşmesi olan yapı bulunduğu yerden kaldırılarak bugünkü yerine taşınmıştır (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). Günümüzde, çeşmenin tek cephesinde bulunan musluktan faydalanılmaktadır. Musluk, sivri kemerli bir niş içerisine yerleştirilen ayna taşı üzerinde yer almaktadır. Kare planlı olarak, kesme küfeki taş malzeme ile inşa edilen çeşme yer yer beton malzeme kullanılarak onarılmıştır. Ön cephedeki oturma taşı sonradan ilave edilmiştir (Resim 5). Hapishane Çeşmesi Karakaş Mahallesi nde bulunan çeşme, XIX. yüzyılın ikinci yarısında yapılmıştır. İki cepheli bir meydan çeşmesi olarak inşa edilen çeşmenin ismini aldığı Hapishane binası çeşmeye bitişik olarak sonraki yıllarda yapılmıştır (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). İki cephesinde de yuvarlak kemerli birer niş bulunan çeşmenin günümüzde tek cephesi kullanılmaktadır. Kemer kilit taşlarının bir kısmı dikdörtgen şekilli olarak dışarıya doğru çıkıntı yapacak biçimde işlenmiştir. Çeşmenin köşe kısımları yuvarlatılmış pilastrlarla, üzeri profillendirilmiş çift sıra saçak silmesiyle şekillendirilmiştir. Kare planlı olan çeşme tümüyle sıva ile kaplanmışken günümüzde sıvanın büyük bir bölümü dökülmüştür (Resim 6-7). Kuru Paşa (Kayalık) Çeşmesi Karacaibrahim Mahallesi nde, XIX. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiştir (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). Tek cepheli bir duvar çeşmesi olarak inşa edilen çeşmenin ön yüzündeki basık kemerli niş içerisine yerleştirilen musluktan su temin edilmektedir. Dikdörtgen plan şemasıyla kesme küfeki taşından inşa edilmiş, fakat üzeri sonradan sıvanmıştır (Resim 8). Söğütlü (Söğütçük) Çeşmesi Akalar Mahallesi nde, XIX. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen tek cepheli çeşmeye, toprak seviyesinden birkaç basamak merdivenle inilerek ulaşılmaktaydı (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). Sonraki yıllarda etrafı açılarak muslukları dışarı çıkarılan çeşme betonarme olarak yeniden inşa edilmiş, dolayısıyla orijinalliğini yitirmiştir (Resim 9). Büyük Camii (Alman) Çeşmesi Çeşme, XIX. yüzyılın sonlarında Hacı Adil Bey tarafından yaptırılmıştır (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). Karakaş Mahallesi nde, Hızırbey Camii bahçe duvarının Çarşı Meydanına bakan köşesinde yer alan çeşme, daha önce Çarşı Meydanının ortasında bulunmaktayken sonradan bugünkü yerine taşınmıştır. Dört yüzlü bir meydan çeşmesi olarak kare plan şemasıyla tamamen mermerden inşa edilmiştir. Kare planlı olan çeşmenin bir yüzü, günümüzdeki yerine taşınınca duvara bitiştirilerek iptal edilmiştir. İşçiliği ve süslemeleriyle dikkat çeken çeşmenin cepheleri birbirinin aynısı olup süslemeler ayna taşında ve üst kısmında yoğunlaşmıştır. Ayna taşının üst kısmında kitabelik ve iki farklı renkteki mermerden oluşturulmuş sivri kemer şeklindeki çerçeve, kemer formunun iki yanında birer kabara bulunmaktadır. Muslukların altında, çeşmenin gövdesine monte edilmiş geniş mermer kurnalar bulunmaktadır. Çeşmenin üst örtüsü eski yerinden taşınmadan önce, geniş saçaklı eğimli yüzeylerin merkezine yerleştirilmiş soğan biçimli bir kubbe ile oluşturulmuşken, şimdiki yerine taşındığında düz betonarme bir döşeme olarak teşkil edilmiştir. Son zamanlarda Kırklareli Belediyesi, çeşmeyi meydandaki eski yerine taşıma yönündeki çalışmalara başlamıştır (Resim 10-11). Gerdanlı Çeşmesi Doğu Mahallesi nde bulunan çeşme, XIX. yüzyılın sonlarında yapılmıştır. İki cepheli bir meydan çeşmesi iken günümüzde yalnızca bir cephesi kullanılmaktadır (Kırklareli İl Yıllığı, 1967). Fazlaca bir yüksekliğe sahip olan çeşme kare planlıdır. İki cephesinde sivri kemerli birer niş bulunan çeşmenin caddeye 200

5 bakan tarafındaki niş içerisinde iki adet musluk bulunmaktadır, bu kısımdaki mermer kaplama sonradan yerleştirilmiştir. Diğer cephesindeki muslukların ise yakın zamanda kapatıldığı düşünülmektedir. Kesme küfeki taştan inşa edilen çeşmenin kemerindeki kilit taşları dışarıya doğru çıkıntı yapacak şekilde oturtulmuştur (Resim 12). Kocahıdır Çeşmesi Çeşme, 1905 yılında Kayserili Hacı Hasan Ağa tarafından eski İstanbul yolu üzerinde yaptırılmıştır (Altuntaş, 1995). Kocahıdır Mahallesi nde, Kocahıdır İlköğretim Okulu nun avlu duvarının güney batı köşesine yerleştirilmiş olan çeşme tek yüzlü bir duvar çeşmesi olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen plan şemasına sahip olan çeşmenin köşeleri pahlanmışken, ön cephede bu pahlanma kemer üzengi seviyesinden itibaren başlamaktadır. Çeşmenin basık sivri kemerli bir niş içerisine yerleştirilen ayna taşı üzerindeki musluğundan su temin edilmektedir. Bu nişin iki yanında oturma taşı yer almaktadır. Arka cephesinde küçük bir niş içerisinde kitabesi ve musluk bulunmayan bu nişin altında küçük bir kurnası bulunmaktadır. Çeşmenin üzeri ilk inşa edildiği yıllarda, saçak kısımlarında ahşap süslemeleri olan katlanmış plak şeklinde, ahşap bir kırma çatı ile örtülüyken günümüzde bunun yerini betonarme döşeme almıştır (Resim 13-14). Bu çeşmelerden başka, şehir merkezinde, yazılı kaynaklardan tespit edilen ancak farklı sebeplerle ortadan kaldırılan Çukur Çeşme, Dere Mahallesi Çeşmesi, Boyacı (Kalancı) Çeşmesi, Aslanlı Çeşme bulunmaktaydı (Dursunkaya, 1948). Ayrıca XX. yüzyılın ortalarında şehrin yeni gelişen yerleşim alanlarında birbirine benzer tarzda dört adet çeşme inşa edilmiştir (Resim 15-16). 4. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Kırklareli il merkezinde tarihi ve mimari değeri yüksek çok sayıda çeşme bulunmaktadır. Her ne kadar fonksiyonel özelliklerini gün geçtikçe yitirmiş olsalar da çeşmeler, şehrin gelişme alanlarını ve yerleşme düzenini büyük ölçüde yansıtan mimari miraslarımızdandır. Kırklareli kentindeki çeşmeler, yerleşmenin bittiği çevreyi sınırlayarak şehir merkezinin de belirleyicisi olmuştur. Bunun dışında, sahip oldukları farklı mimari karakterleriyle kent dokusu içerisinde de estetik yönü öne çıkan yapılar olarak önem kazanmışlardır. Kırklareli nin geleneksel kent dokusu içinde çarşı meydanı ve çevresinde yoğunlaşan çeşmeler, konut yerleşim alanları içerisinde de dağılım göstermektedir. Çeşmelerin bugüne kadar hak ettiği ilgiyi görmemesi, şehrin bir parçası oldukları gerçeğinin göz ardı edilmesi bir kısmının yok olmasına neden olmuştur. Ne yazık ki günümüzde de yeterli koruma bilincinin gelişmemiş olması çeşmeleri ilgisizlik ve bakımsızlık nedeniyle yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakmaktadır. Kent tarihinin yaşayan birer belgesi olan çeşmeler, yapılan yanlış onarımlar neticesinde özgün özelliklerini yitirmekte ve sonrasında birçoğu tarihi değer taşımadığı gerekçesiyle yıkılmaktadır. Geleneksel kent dokusunun vazgeçilmez öğesi olan çeşmeler, koruma altına alınmalı, kenti yenileme çalışmalarında ön planda tutulmalıdır. Bugünkü harap durumlarını iyileştirmek ve daha uzun süre yaşamalarını sağlamak amacıyla çağdaş restorasyon teknikleri ile onarılmalıdır. Kaynaklar Al-Mohamad, A., 1988, Osmanlı Döneminde Yapılan Çeşmelerin Özellikleri ve Son Durumu ile İlgili Bir Değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Altuntaş, M., 1995, Kırklareli ndeki Türk Devri Yapıları, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Doğan, A., 1999, Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Akçağ Yayınları, Ankara. Dursunkaya, A. R., 1948, Kırklareli Vilayetini Tarih, Coğrafya, Kültür ve Eski Eserleri Yönünden Tetkik, Cilt II, Yeşilyurt Basımevi, Kırklareli. Karaçam, N., 1995, Efsaneden Gerçeğe Kırklareli, Belediye Yayınları, Kırklareli. Kırklareli İl Yıllığı, Pilehvarian, N. K., 2000, Osmanlı Çeşme Mimarisinde XIX. Yüzyıl Değişimleri, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu IV, syf , İstanbul. Talasoğlu, A., 1994, İstanbul un Meydan Çeşmeleri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 201

6 Resim 1. Kadı Ali Çeşmesi Resim 2. Paşa Çeşme Şekil 1. Kırklareli Kent Merkezi İçerisinde Çeşmelerin Konumları (Kırklareli Belediyesi) Resim 3. Kapan (Salı Yeri) Çeşmesi Resim 4. Kayyumoğlu Çeşmesi Resim 5. Kara Umurbey Çeşmesi Resim 6. Hapishane Çeşmesi Resim 7. Hapishane Çeşmesi (Anonim) Resim 8. Kuru Paşa (Kayalık) Çeşmesi Resim 9. Söğütlü (Söğütçük) Çeşmesi Resim 10. Büyük Camii (Alman) Çeşmesi Resim 11. Büyük Camii (Alman) Çeşmesi (Anonim) Resim 12. Gerdanlı Çeşmesi Resim 13. Kocahıdır Çeşmesi Resim 14. Kocahıdır Çeşmesi (Anonim) Resim 15. Yayla Mh. Büyük Mezarlık Sk. Resim 16. Selim Altıntel Çeşmesi 202