Türkiye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomik Büyüme: Nasıl Bir İlişki Söz Konusudur?

Transkript

1 A. ÖZKAYA Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? Ata ÖZKAYA Özet İçsel büyüme teors endüstrlern çnde bulunduğu rekabet koşulları, yürüttükler Ar-Ge faalyetler, gerçekleştrlen novasyonlar ve bunların ekonomk büyüme üzerne etklerne odaklanmıştır. Üç nesl olarak gruplandırılan çsel büyüme modellernn üçüncü nesl, rekabet artışının Schumpeter etks n yenp endüstrlerdek novasyon yoğunluğunu artırarak büyümey tetkleyeceğ görüşündedr. Bu görüş gelşmş ülkeler çn amprk verlerle desteklenmektedr. Gelşmekte olan ülkeler çn se lgl modeller sınayableceğmz ver tabanı henüz mevcut değldr. Bu eksklk Türkye dek poltka yapıcıların gelşmş ülkelern sanay poltkalarının gelecekte nasıl şekllenebleceğn kestrememelerne neden olablr. Çalışma rekabet, Ar-Ge, novasyon ve ekonomk büyüme arasındak lşkye odaklanarak Türkye nn dünyadak yern üçüncü nesl çsel büyüme teorler ışığında dönem çn analz etmey amaçlamaktadır. Anahtar Kelmeler: Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon, İçsel Büyüme, Türkye Competton, R&D, Innovaton and Economc Growth n Turkey: What Lnkage? Abstract The developments n endogenous growth theory have focused on compettve condtons of ndustres, R&D efforts thereof, nnovatons acheved and ther overall effect on economc growth. Dfferent from the prevous growth models classfed as three generaton, the thrd generaton models agree that an ncrease n competton overwhelms usual Schumpeter effect and promotes the densty of nnovatons n ndustres and trggers the overall growth rate of the economy. These fndngs are also verfed by the emprcal data for developed countres. However, t has stll been mpossble to reach whole data and statstcal nformaton requred for testng Dr., Galatasaray Ünverstes, İİBF, ataozk@yahoo.com; aozkaya@gsu.edu.tr Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

2 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? the models for developng countres. Ths defcency may result n Turksh polcy makers not beng able to envsage the course of future ndustral polces of developed countres. The present study ams to fll ths gap and to respond the queston gven n the ttle of the study through thrd generaton endogenous growth theores and emprcal approach for the perod of Key Words: Competton, R&D, Innovaton, Endogenous Growth, Turkey JEL Classfcaton Codes: L23, O31, O32, O47, N74 Grş Dışsal büyüme teorler olarak da adlandırılan klask büyüme modellernde teknolok altyapı dışsal ver olarak kabul edlmekteyd. Son yıllarda gelşme kaydeden çsel büyüme modeller se teknolo ve teknolo etrafındak enformasyonu frmaların kend beşer sermayesne at dnamklern ürünü olarak kabul etmştr (Romer, 1990; Grossman ve Helpman, 1991; Aghon vd., 1997). Üç nesl olarak lteratürde yer alan çsel büyüme modellernn lk k nesl tekelc pyasaya yıkıcı tp novasyon yaparak dışarıdan gren ve pyasadak frmayı kovan frma tp üzernde odaklanmışken; üçüncü nesl çalışmalar se son dönemde patent almış novasyonların yapısından yola çıkarak modellerndek novasyon tpn yıkıcı olmayan ya da adım-adım novasyon dyebleceğmz tp olarak şekllendrmektedr. Dolayısı le üçüncü nesl çsel büyüme çalışmalarının kurgusunda olgopol pyasada yarışan frmaların kend bünyesndek Ar-Ge ekpler vasıtası le adım adım novasyon meydana getrme konusunda yarıştıkları kabul edlr. Bell br nha ürünün üretldğ rekabetç olgopol endüstrde yer alan frmalar Ar-Ge yatırımları le orantılı olarak novasyon gerçekleştrme olasılığına sahp olur. Br adım novasyon gerçekleştren frma rakbn pyasanın dışına atmaz, lakn novasyon oranında şgücü malyetnden kazanç sağlayarak üretm malyetn rakp frmanınkne göre azaltır. Pyasadak kazancını ve payını da benzer oranda artırır. Pyasanın dışına tlmeyen ancak kazancı daralan rakp frma, teknolok olarak br adım gerye düşmüştür ve br sonrak dönemde novasyon yaparak lder konumdak rakbn yakalayablr. Bunun netcesnde de o pyasa lder-takpç konumundan başa baş konuma geçer ve rekabet br sonrak dönemde tekrar novasyon çıkarablr, bu dnamk br süreçtr. İnovasyonların küçük adımlar şeklnde tezahürü, klask Schumpeter etks (Schumpeter, 1934) adı verlen ve gerde kalmış frmanın br sonrak dönemde lder yakalaması le elde edeceğ beklenen kazancın daralmasından ötürü yarışta kalma motvasyonunu kaybetmes olarak blnen olumsuz etky bertaraf etmektedr. Kısacası, Ar-Ge ve novasyon konusunda yarışın cerayan ettğ olgopol endüstrlerde nha ürün üzernde Bertrand tp rekabetn varlığının endüstrnn büyümesne ve nhayetnde de ekonomk büyümeye poztf katkı verdğ teork olarak gösterlmştr (Budd vd., 1993; Aghon vd., 2001). Japonya dışındak Uzak Doğu ülkelernn yüksek teknolo gerektren nha ürün pazarlarında yoğunlukla baş göstermes le brlkte üçüncü nesl büyüme modellernn gelştrdkler bakış açısı hızla patent hukukuna da yansımış, patentler ürünün teknolosn ve teknolosnn enformasyonunu belrl br süre boyunca koruma altına almak çerçevesnde özelleşmştr (Galln, 2002). Özellkle adım-adım novasyonların baskın olduğu blgsayar, elektronk ve haberleşme endüstrler gb 18 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

3 A. ÖZKAYA yüksek teknolo gerektren endüstrlerde teknolo etrafındak enformasyon benzer teknolo sevyesne sahp rakp frmaların söz konusu ürünün teknolosn taklt (kısaca taklt) edeblmelerne olanak sağlayan teknk altyapıyı teşkl etmektedr. Bu sebeptendr k taklt edlme durumu da üçüncü nesl modellern kurgusunda kendsne yer bulmuştur (Aghon vd., 2001). Aghon vd. (2001) çalışmalarında bell oranda teknolok takldn de, endüstrde başa başlığı sağlayarak br sonrak dönemde frmaları lderlk yarışına teceğ çn, ortaya çıkacak novasyonlar netcesnde ekonomk büyümeye katkı sağladığını savunmaktadır. Günümüzde patent koruması altındak ürünlern teknolosnn rakpler tarafından taklt edleblmes, hukuk çerçevenn yetersz olduğu ülkelern kend ç pazarlarında gözlenmektedr ve tersne mühendslk yan teknolok enformasyonun gerye doğru çözülmes yöntem le mümkün olmaktadır. Bu yüzden patent hukuku çerçeves tüm dünyada yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır. Dyelm k patent hukuku yaygın değldr de taklt vukuu bulmaktadır, pek ya patent koruması teknk anlamda şe yaramamakta mıdır? İlgnç olan yanı se bu sorunun cevabının bzzat patent hukuku çnde gzl olmasıdır. Galln (2002: 140): Patentler toplum le muct arasında toplumun korunan cattan faydalandığı ve yatırımcının da 20 yıl boyunca teknolo konusunda genş haklar elde ettğ br pazarlık sunar 1999 yılında gelştrlen Amerkan Muct Koruma sözleşmes uyarınca patent başvurularının, başvuru tarhnden tbaren 18 ay boyunca kamu blgsne açık tutulması gerekmektedr. Bu durum sorumuzun yanıtını vermektedr. Patent teknoloy korumakta ama arkasındak blmsel blg brkmnn elde edlmesne olanak sağlamaktadır. Bu gözlem doğrulayıcı lgnç gelşmeler yne Japonya dışındak Uzak Doğu frmalarından gelmektedr. Söz konusu frmalar tarafından son on yılda alınan patent sayısının br hayl artmış olması karşımıza şöyle br tablo çıkarmaktadır: Teknolok takpç ülke frmaları pyasada kalablmek çn önce teknolo takld le başlamakta, öğrenme sürecnn doğası gereğ lerleyen süreçte edlnlen mühendslk kazanımların brkm le özgün novasyonlara grşmektedr. Bu sürece br örnek vermek gerekrse MPEG (sesl-görüntü letm ve kodlama teknolos) ve onun devamlılık arzeden patentlenme sürecn göz önüne alınablr. MPEG 2 nn pyasaya sürülmes ve patent korumasını almasını müteakp MPEG 3 gelştrlmeye çalışılırken MPEG 4 rakp frma tarafından pyasaya sürülmüş ve bu yen sürüm nternet üzernden sesl-görüntü letm teknğn brkaç adım brden yenleştrmştr. MPEG 3 ün ortaya çıkmadan, MPEG 4 ün pyasaya sürülmüş olması takpç rakp frmanın patent koruması altındak ürünün spesfkasyonlarından faydalanarak ürünün arkasındak blg sevyesn yakalaması ve onu kend Ar-Ge s bünyesnde gzlce lerletp, daha gelşmş br ürün elde edebleceğ gerçeğn göz önüne sermştr. Galln nn belrttğ durum tam da budur ve bu aslında gelşmekte olan ülkeler çn lerleme açısından br şans teşkl etmektedr. Japonya yı ayrı tutmamızın neden se onların 1868 yılında aynı yola grp artık her endüstr tpnde blmsel blgnn sınırını kendler belrler konuma geldkler yan taklt le öğrenme sürecn br asır evvel gerde bıraktıkları çndr. Freeman ve Soete (1997: 148) bu durumu şöyle tarf etmektedr: 1868 Me yenden yapılanma sürecnde, Japonya nın thal ettğ teknoloy mühendslk süreçler netcesnde daha da gelştrdklerne dar belrgn kanıtlar mevcuttur. İthal edlen teknoloy hazmetme ve lerletme metodları tersne mühendslk ya da blmsel blgnn tekrarlama yöntem le yenden elde edlmesnn farklı br Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

4 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? formudur. Patent hukuku ve lşkn düzenlemelernn tüm dünyada yayılması ürünlern taklt edlmesn hukuk olarak engellemektedr ancak koruma altındak ürünün br sürelğne gözleneblr olması karşımızda farklı br yol açmaktadır: Koruma altındak ürünün teknolosn taklt etmek yerne arka planında yer alan blmsel blgnn çözülerek elde edlmes ve Ar-Ge mkânları le daha da gelştrlmes. Bu yol baz alınarak Özkaya (2010) tarafından gerçekleştrlen üçüncü nesl çsel büyüme model, söz konusu sanay poltkasının ekonomk büyümeye teknolo takld ve/veya teknolo thalnden daha fazla poztf katkı yapacağını göstermş ve lteratürdek yern almıştır. Bu bulgular gelşmekte olan Türkye ekonoms çn de yol gösterc ntelk taşımaktadır. Bu konu daha önce de Türk havacılık sanay öncülernden ve motoru dahl lk yerl uçağımızı 1936 yılında mal eden Nur Demrağ tarafından dle getrlmştr: Avrupa'dan, Amerka'dan lsanslar alıp uçak yapmak kopyacılıktan barettr. Demode tpler çn lsans verlmektedr. Yen cat edlenler se br sır gb büyük br kıskançlıkla saklanmaktadır. Bnaenaleyh kopyacılıkla devam edlrse demode şeylerle beyhude yere vakt geçrlecektr. Şu halde Avrupa'dan ve Amerka'nın son sstem tayyarelerne mukabl yepyen br Türk tp vücuda getrlmeldr (Yavuz, 2013). Bu kapsamda çalışmamızın amacı dönemnde Türkye ekonomsnn rekabet, Ar-Ge yatırımları, novasyon yoğunluğu ve ekonomk büyüme açısından, gelşmş ve gelşmekte olan ülkelere göre yern tespt etmeye çalışmaktır. Çalışmamız lteratürde yer alan üçüncü nesl çsel büyüme modellernn teork kapsamı ışığında, lgl makro ve mkroekonomk büyüklüklern mevcut verlernden yola çıkarak başlıktak soruya yanıt arayacaktır. Kapsamlı zaman sers analzler yapablmek çn elmzde yeterl ver bulunmamaktadır. Buna mukabl lgl ver eksklğn br ölçüde kapatableceğn düşündüğümüz alternatf ekonomk değşkenler önererek yolumuzu aydınlatmaya çalışacağız. Çalışmamızda; lteratürün geldğ aşama, çsel büyüme modellernn son aşamasını teşkl eden teork model, bu modeln amprk olarak değerlendrlmesnde kullanılacak ver tpler, son olarak da teork model Türkye ekonoms açısından test etmekte verml olacağını düşündüğümüz reel efektf kur endekslernn (REK) zamanda evrlş ncelenecektr. REK sadece Türkye çn değl dğer gelşmekte olan ülkeler açısından da eksklğn duyduğumuz gerekl verlern karşılıklı etklern bünyesnde barındıran br zdüşüm gösterge olarak görüleblr. 1. Lteratür Taraması İçsel büyüme teorlernn üçüncü nesl olarak sınıflandırılan ardışık ve adımadım novasyon le büyüme model lk kez Budd vd. (1993) tarafından önerlmştr. Yazarlar lteratürdek mevcut yıkıcı novasyon kavramı yerne daha küçük ölçekl adım-adım novasyon kavramını gelştrerek takpç duruma düşen frmanın pyasada varlığını sürdüreceğ durumu ele almışlardır. Aghon vd. (1997) çalışmasında daha da gelştrlen bu modele göre takpç frma, lder frma le lerde lderlk çn yarışacaksa öncelkle onu yakalamalıdır. Bu çerçevede de takpç lder yakalamak çn Ar-Ge yatırımlarını gerektğ ölçüde artırmalıdır. Yazarların vardığı sonuç, k frmanın yarıştığı endüstrde rekabet 1 ne kadar kızışırsa Ar-Ge yatırımları ve novasyon yapma olasılığı artar ve netcede bu ülke çapında büyüme hızını artırır. 1 Rekabet kavramının ayrıntılı matematk modeller çn bkz. Boone, Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

5 A. ÖZKAYA Frmaların novasyon yapmaktak motvasyonu rakp frma le arasındak teknolok farkı açarak üretm malyetlern düşürmek yan rekabet baskısından kurtulmaktır. Yazarların br peryot çn tasarladığı rekabet ve novasyon oyununu daha sonra Aghon vd. (2001) çalışmasında sonsuz peryotlu Ar-Ge ve novasyon yarışının söz konusu olduğu dnamk Markov tp oyun le zengnleştrmştr. Ayrıca, takpç frmanın ldern ürününü taklt etmesne de olanak verlerek rekabetn Ar-Ge, novasyon mktarı ve ekonomk büyüme üzerndek etksne dnamk br kurgu çerçevesnde bakılmıştır. Model her ne kadar dnamk olsa da Aghon vd. (1997) çalışmasında önerlen temel fkr korunmuştur ve takpç frma ancak ldern teknolosne ulaşarak onu yakalayablmekte ve daha sonra başa baş konuma gelen k frma lderlk çn tekrar novasyon yarışına grmektedr. Aghon vd. (2001) nn elde ettğ sonuca göre rekabetn artması Ar-Ge faalyetler le novasyon yoğunluğunu artırmakta ve ülke çapında ekonomk büyümenn artmasına neden olmaktadır. Ayrıca, patent korumasındak eksklklerden kaynaklanan taklt edleblme mkânı düşük sevyede se o da büyümeye olumlu katkı yapmaktadır. Eğer taklt mkânı daha da artarsa büyüme olumsuz etklenmektedr. Ayrıca, bu dnamk br oyun olduğu çn lder le takpç arasındak fark artarsa rekabetn dışsal olarak artırılması büyümedek artışı bozmaya başlamaktadır. Bunun neden ldern ve takpçnn ekonomk motvasyonlarını açılan teknolok fark ölçüsünce ytrmelerdr. Br dğer taraftan, çsel büyüme modeller de dahl olmak üzere ekonomk büyüme lteratüründe blg ve enformasyon ayrımı gözardı edlmş, blgnn heteroen yayılmasının enformasyon bazında asmetrye yol açableceğ gerçeğ hmal edlegelmştr. Bunun en öneml neden blgnn tüm ekonomk aanlar tarafından mükemmel 2 şeklde paylaşıldığıdır. Son zamanlarda bu konu üzerne eğlen bazı çalışmalar ortaya çıkmıştır. Bu çalışmalar teknolok asmetrnn novasyon sürecne etksne vurgu yapmaktadır. Herhang br endüstr çersnde zaten blndğ üzere teknolok asmetr mevcuttur ve patent koruması tam olmadığı zaman bu teknolo rakpler tarafından taklt edleblr. Dolayısı le az verml frmalar daha verml rakp frmanın teknolosn kopyalayablr, fakat blg düzeyne erşemez. Öte yandan, teknolo duvarının sınırında olan br frma, teknolos le paralel blg sevyesn de haz olduğu çn teknolosnn kopyalanması le brlkte sahp olduğu blg sevyesnn de rakpler tarafından öğrenlmes sorunu le karşı karşıyadır. Blg ve tekonolo arasındak ayrım yeternce vurgulanmadığı çndr k, blgnn sızması büyüme modellernde son yıllara kadar yer almamıştır. Şaşırtıcıdır k bu husus şletme blm lteratüründe de genş şeklde yer bulmaktadır. Örneğn Grlches (1979) blgnn sızmasının hem blgnn kamusal br yapısı olması le hem de patent korumasının ortadan kalkması le lşkl olableceğn belrtmştr. Galln ye göre se patent korumasının mevcut yapısı gereğ ürünün br süre gözleneblr olması sonucunda zaten ürünün blgs sızablr. Br dğer deyşle, patent sstemnn tcar sır olmasının ana yönlernden brs de tam koruma olmamasıdır. Galln (2002) göstermştr k adım-adım novasyon çerçeves çersnde tekonolok sevyeler açısından takpç ve lder konumunda bulunan frmalar aslında hçbr zaman sahp oldukları tekonolo sevyelerne göre rekabete başlamaz. 2 Ortaya çıktığı anda ve tüm ekonomk aanlar tarafından eksksz olarak elde edlmes bkz. Malkel, Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

6 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? Ürünün blgsnn sızması ürünün üretm karmaşıklığının br fonskyonudur. Rekabet baskısı altında az verml ya da teknolok olarak ger rakbn sızan blgden faydalanması gereksnm, söz konusu rakbn blgy ne kadar hazmedebleceğne bağlıdır. Frmaların blgy hazmadeblme kapastes se o frmanın bahs geçen teknolok alanda ne kadar tecrübel ve blg brkml olduğuna bağlıdır. Rekabet sevyes ve takpç frmanın blgden faydalanma kapastes o frmanın ne kadar blgy şleyebleceğn doğrudan etkler. Son yıllarda frma ç organzasyon vermllğne daha da odaklanan şletme blm lteratürü bze frmaların Ar-Ge yapıları ve motvasyonları konusunda tek düzelk olmadığı, uzmanlık alanlarındak çeştllkle beraber novasyon kablyetlernn de değşken olableceğ konusunda gözlemler sunmaktadır. Bunun öneml br neden olarak da üretme ve rekabete konu olan nha ürünlern teknolos ve arkasında yatan blg brkm açısından karmaşık olableceklerdr. Bu durum da bze ürünlern blgsnn elde edleblrlğnn çeştl etkenlere bağlı olduğunu göstermektedr. Smon (1962) çalışmasını takben Rogers (1980) ürünün gözlemleneblr olmasının kablyetl rakpler tarafından teknolosnn kopyalanablrlğn artırdığını belrtmektedr. Mühendslk lteratüründe tersne mühendslk şeklnde adlandırılan yöntem le patent koruması altında olup gözleme açık ürünlern özellkler deşfre edleblr. Bunun en öneml açık kapısı ürün standartlarının lteratürde belrtlen şartlar çerçevesnde olması ve blgl rakplern bunu çözeblmesdr. Öte yandan Zander ve Kogut (1995) ürünün yapısı ne kadar karmaşık olursa kopyalanmasının o kadar meşakkatl olduğunu göstermştr. Bu karmaşık yapı, üretm aşamasının meydana getrdğ teknolok süreçtek karmaşıklıktır. Aynı netce Tyre (1991) tarafından da doğrulanmıştır. Özetlemek gerekrse takpç frmanın blgden faydalanması k türlü mümkündür. Bu çeştllk o frmanın Ar-Ge ekbnn ne şeklde yapılandırıldığına bağlıdır. Lder frmanın pyasaya sürülmüş ve patent korumasında olan ürününün blgsn tersne mühendslk le tekrar elde edecektr (üretm teknolosn yakalama) ya da çözerek tekrar elde ettğ blmsel blgy kend Ar-Ge ekbnn kapastesne dayanarak ster nha üründe sterse üretm sürecnde gerekl novasyonu yapıp ürün blgsn br adım öteye taşıyacaktır k böylelkle ya ürünü yenleştrecek ya da aynı ürünün üretm malyetn düşürecektr. Bu knc duruma, çsel büyüme ve adımadım novasyon lteratüründe takpçnn lder yakalamaksızın onun önüne geçmes yan üzernden atlama sm verlmştr (Encaoua ve Ulph, 2000). Üçüncü nesl çsel büyüme lteratüründe k yen kavram ortaya çıkmaktadır. Bu k kavram adımadım novasyon sürecnde takpç ve lder frmalar arasında k duruma tekabül eder: Ldern son versyon ürünün teknolos patent korumasında ken ürün teknolos arkasındak blg sevyes erşleblr (lder yakalama) ya da erşlp daha da lerletleblr (üzernden atlama). Bu k durum, Ar-Ge ekbnn nasıl uzmanlaştığına bağlıdır ve ekonomk büyümeye katkıları farklıdır. Bu çalışmalar göstermektedr k; 1. Patentleme sürec ürünü gözleneblr kılar ve tekonolosnn taklt edlmesn engeller. 2. Ürünlern üretm aşamasındak karmaşıklık teknolok takld zorlaştırır. 3. Ürünün teknolos arkasında yatan blg sevyesn patent korumaz. 4. Patentl ürün gözleneblr olduğu çn tersne mühendslk faalyetne açıktır. 22 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

7 A. ÖZKAYA 5. Belrl br blg brkmne ulaşmış rakp frmalar o blgy elde edp, patente sahp ürünü gelştreblr ve tekrar kend adlarına patentleyeblr. Bu da onları yen lder yapar. Bu beş gözlem ışığında Özkaya (2010) çalışmasında, teknolok blg ve blmsel blg ayrımını yaparak blmsel blg elde edlmes ve gelştrlmes konusunda uzmanlaşmış Ar-Ge ekplernn novasyon yeteneklernn daha y olacağını göstermştr. Ar-Ge ekbnn k tpte uzmanlaşableceğn öngören yazar bunları blgy tekrar elde eden ve yensn yaratablen şeklnde kye ayırmıştır. Frmalar kend Ar-Ge mühendslern eğtp uzmanlaştırableceğne göre yaratıcı Ar-Ge kurmak çsel yan frmaların kend terchlerdr ama malyet farklıdır. Bu yapısal değşklğ ekleyerek Encaoua ve Ulph (2000) le Aghon vd. (2001) nn modellern gelştren yazar, gelşmekte olan ülkelern gelşmş ülkeler le rekabetnde öne geçeblmeler çn Ar-Ge faalyetlernn daha yaratıcı odaklı olarak özelleşmes gerektğn savunmaktadır. Adım-adım novasyon modelnde bu tp Ar-Ge ye sahp frmaların lder frmaları yakalamadan onların önüne geçebleceğn göstermş ve bunun ülke çapında yaratacağı büyüme hızının kopyalama, lder yakalama ve blgy tekrar elde etme üzerne kurulu büyüme hızlarına göre daha fazla olacağı sonucuna varmıştır. Böylelkle gelşmekte olan ülkeler çn Acemoğlu ve Zlbott (2001) çalışmasında önerlen teknolo transfer le büyüme modelnden daha y br mkân ortaya çıkmaktadır: Blg transfer ve şlenmes le büyüme. Model, dnamk Markov oyun modeldr ve optmal Bellman denklemlernn asmptotk çözümü le netcelendrlr. Bu çalışmada Özkaya (2010) tarafından gelştrlen büyüme modelnn ve modeln analtk netces olarak elde edlen büyüme hızı denklemnn üzernde durulacaktır. 2. Teork Model Özkaya (2010) tarafından gelştrlen modelde br ülke çnde brçok endüstr mevcuttur. Herhang br endüstrde brden çok frma Bertrand rekabet yapmaktadır ve novasyon yarışı çndedr. Ar-Ge yatırımları ölçüsünce yaratıcı ya da blg tekrarı bazlı novasyon yapma olasılıkları mevcuttur ve yaptıkları her br novasyon oranında brm şgücü maalyetlern düşürmektedrler. Böylece rakplerne göre teknolok açıdan lerlemektedrler. Bu süreç dnamktr. ( ) ( ) (1) (1) nolu denklem, 3 söz konusu endüstrlerde var olan rekabet sevyesnn, o endüstrlerde gerçekleşen ve Ar-Ge ekbn teşkl eden beşer sermayenn uzmanlaşma sevyesne bağlı olarak yürütülen Ar-Ge ve novasyon faalyetlernn o ülkenn toplam büyüme hızına etksn vermektedr. Küçük harf g le gösterlen GSYİH dek değşm mktarı (büyüme hızı) olsun. Eştlğn sağında yer alan K değşken, endüstrdek rekabet sevyes, novasyon adımı, grdler ve ülkenn faz sevyesne bağlıdır. se adım-adım novasyon çerçevesnde novasyonların küçük ölçekl olduğunu gösteren parametredr. Denklemn sağ tarafı k fadenn toplamından oluşmuştur. Bunlardan brncs ( ), o ülkedek başa baş endüstr oranının toplam büyümeye katkısını smgelerken knc fade lder-takpç konumundak endüstrlern büyümeye katkısını vermektedr. Lder-takpç tp endüstrlern katkısı yaratıcı ya da blg tekrarı bazlı Ar-Ge faalyetne 3 (1) Nolu denklemn spatı çn bkz. Özkaya (2010: 424) çalışmasındak (33) nolu denklem. Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

8 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? ( sevyes le ölçülen) bağlıdır. Ar-Ge ekbnde yaratıcılık azaldıkça blg tekrarı eğlmler artmaktadır. Kısaca özetlemek gerekrse br pazarda aralarında teknolo farkı olmayan frmaların yaptığı ve başa baş olarak ntelenen ürün rekabet büyümeye olumlu katkı vermektedr. Başa baş konumun katkısı k frma brden efor harcadığı çn teknolo thal durumundaknden daha çoktur. Öte yandan, yaratıcı yönde Ar-Ge faalyet, teknolo farkı açılmış olsa da blg sevyes üzernden yürüyeceğ çn ve eğer takpç frma blg sevyesnde br novasyon yapmayı başarırsa ldern önüne doğrudan atlayacağından ötürüdür k, bu tp endüstrlerden gelen katkı dğer ksnden de fazladır. Bu, blnen Schumpeter etks n söndürmektedr. Zra blndğ gb Schumpeter etks, takpç frmanın başa baş olmak çn novasyon yapma motvasyonunun, beklenen kazancın grşlecek rekabet etks le azalmasından dolayı düşmes olarak fade edlr. Neden se başa baş konuma gelnce daralan kâr oranıdır. Teork model uluslararası amprk karşılaştırmalara tab tutulmak stenrse (1) nolu denklemde brm şgücü malyetler, brm üretm maalyetler şeklnde düşünüleblr ve bunun üzernde dışsallık varsayılablr. Br dğer deyşle, örneğn rakp olan k ülkeden brsnde reel ücretler düşüyorsa bu br etken olarak kabul edleblr. 3. Verler ve Modeln Amprk Ölçümü İçsel büyüme teorlernn yukarıda bahsedlen üçüncü nesl çalışmalarının amprk olarak test edlmes pek kolay değldr. Gelşmş ülkeler çn sağlıklı ver bulmak mümkün olsa da karşılaştırmalı analz yapmak zordur. Gelşmekte olan ülkeler çn se lgl bütün verler bulmak şu aşamada mümkün gözükmemektedr. Aghon vd. (2005) çalışmasında, Aghon vd. (2001) nn teork çalışmalarından elde ettkler sonuçları verlerle test etmşlerdr. Aşağıda, Aghon vd. (2005) çalışmasında kullanılan verler lstelenmştr. Söz konusu çalışmada dönemn kapsayan ve Londra Borsası nda şlem gören 461 İnglz frmasına at verler kullanılmıştır. Bu ver tpler ve modeldek hang değşken ölçtüğü aşağıda gösterlmştr. 1. İnovasyon yoğunluğunu ölçmek çn: ABD patent ofsne kayıtlı cat türü patent aded (yıllık) 2. Nha ürün pazarındak rekabet ölçmek çn: Lerner endeks ya da fyatmalyet marı 3. Frmalar arasındak teknolo farkı (lder-takpç veya başa başlık durumu) ölçümü çn: İk frmanın toplam faktör vermllğndek (TVF) % değşmn farkı 4. Büyüme oranı ölçümü çn: GSYİH dek % değşm Türkye çn bu verlern mevcut olup olmadığı araştırıldığında şöyle br tablo le karşılaşılmaktadır: Türkye menşel cat türü patent aded ABD patent ofsnde mevcuttur. Bununla brlkte Türk Patent Ofsnde de son yıllara at olmak üzere benzer ver mevcuttur. Türk frmaları çn Lerner endeks ya da fyat-malyet marı ver tabanı mevcut değldr. Bu ver mevcut olmamakla brlkte Çulha ve Yalçın (2006) tarafından gerçekleştrlmş dönemsel kestrmler mevcuttur. TVF sers de mevcut değldr. Benzer şeklde Kalkınma Bakanlığı tarafından yayınlanmış brkaç çalışmada yer alan dönemsel verler mevcuttur (Serdaroğlu, 2013). Dolayısıyla çalışmamızı 24 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

9 A. ÖZKAYA yürüteblmek çn eksk verler tamamlayacak başka br göstergeye htyaç duyulmaktadır. 4. Bölüm bunu konu ednmştr Toplam Faktör Vermllğ (TVF) Tablo 1 ve Tablo 2 göstermektedr k dönemnde hem verm yükselmştr hem de bu yükseklğn GSYİH üzernde etks oldukça poztf olmuştur. Lakn Tablo 2 de dönemnde TVF nn GSYİH hızına katkısındak keskn düşüşün ayrıca zahı gerekmektedr. Tablo 1: Üretm Faktörlernn Artış Oranları (%) GSYH Sermaye Stok İsthdam TFV ,8 7,3 1,4-0, ,8 5,0 1,0 4, ,2 5,4 3,8-1, ,4 1,8 0,5 Kaynak: Serdaroğlu, Tablo 2: Üretm Faktörlernn GSYİH ye Katkıları (%) Sermaye Stok İsthdam TFV , , ,2 62, ,2 73,6-35, ,5 13,5 Kaynak: Serdaroğlu, Şekl 1: TVF (yıllık %değşm) 0,08 0,06 0,04 0,02 0 0,02 0,04 0,06 0,08 0, Kaynak: Serdaroğlu, Şekl 1 göstermektedr k rakplern üretm teknolo sevyes aynı kalsa ble Türkye le arasındak fark ancak arasında düzenl olarak azalmıştır. Buna ek olarak Şentürk (2010) çalışmasında daha farklı br ölçüm metodu kullanmıştır ve TVF y k temel bleşenn fonksyonu olarak tanımlayarak Türkye nn durumunu ölçmüştür. Bu temel değşkenler teknolode verm artışı le Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

10 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? teknolok değşmdr. Bunlardan lk frmaların kend teknolo sınırını lerletp lerletemedklern, kncs se teknolo kullanımındak lerlemey göstermektedr. Elde edlen sonuçlara göre teknolok verm dönemnde artmış, bu artışın büyük kısmı se teknolo kullanımının artmasından kaynaklanmıştır. Teknolo sınırının lerletlmesnn katkısı bunun yanında cüz kalmaktadır. Söz konusu çalışmada kullanılan ölçütün k bleşennden lk Türkye nn gelşmş ülkeler karşısındak patent sayıları le zaten doğrulanmaktadır (Şekl 2). Öte yandan gelşmekte olan ülkelern de patent eksklğ blndğne göre knc bleşen yan Türkye nn teknolo kullanımındak lerlemes gelşmekte olan ülkeler le rekabetnde br ölçü olarak kabul edleblr İnovasyon Yoğunluğu Şekl 2 de yer verlen ülkelern dünyadak durumlarını göstermek çn örnek verlmes gerekrse Çn n sadece 2013 yılında aldığı patent sayısı 5.928, Tayvan ın , Almanya nın se olmuştur. Çalışmanın konusu gereğ baz alınan patent türü cat-türü patentlerdr. Bu tür patentler, üretm sürecnde malyet azaltmak üzerne gelştrlmş yenlklere verlr Şekl 2: Bazı Gelşmekte Olan Ülkelern Yıllık Patent Sayıları GAFR RUS BRA MEK TUR MALEZ Kaynak: ABD Patent Bürosu cat-türü patent renk sıralaması le Güney Afrka, Rusya, Brezlya, Mekska, Türkye, Malezya. İnovasyon yoğunlukları ülkelern üretm yarışlarında malyet azaltıcı en öneml etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Maalesef Ar-Ge yatırımlarımız son yıllarda kayda değer olarak artmış olsa da (TÜİK), Türkye nn gelşmş ülkeler le bu konuda yarışablmes henüz mümkün gözükmemektedr. Üretm malyetler göz önüne alındığında Türkye nn gelşmş ülkeler le yarıştak pozsyonunu şgücü malyet ve ener grd fyatları tayn etmektedr. 4 4 Daha detaylı blg çn 3.3 nolu bölüme bakınız. 26 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

11 A. ÖZKAYA Göçer (2013) çalışmasında, gelşmş ülkeler kategorsnde değerlendrlen Uzak Doğu ülkeler üzerne yaptığı zaman sers modelnde Ar-Ge harcamalarındak %1 lk artışın yüksek teknolol ürün hracatını %6,5, blg-letşm teknololer hracatını %0,6 ve ekonomk büyümey %0,43 oranında arttırdığını tespt etmştr. Yukarıda tartışılan nedenlerden ötürü Türkye çn Ar-Ge yatırımı ve büyüme lşksn patent sayıları üzernden kurmak pek sabetl olmayacaktır. Zra Ar-Ge yatırımlarının novasyona yansımasının hang yapısal değşkenlere bağlı olableceğ Özkaya (2010) tarafından gösterlmşt Fyat-Malyet Marı Fyat-malyet marı frmalar çn verglendrme önces kârlarının net satışlarına oranı olarak yüzde cnsnden bulunur. Çulha ve Yalçın (2006) gerçekleştrdkler çalışmada dönemnde Türkye sanay üretmnde tüm frma tpler çn fyat-malyet marının düştüğünü göstermştr. Bu frma tplernden yüksek pazar payına sahp olanlar, hracatçılar ve çok uluslu olanlarda düşüş daha fazla ken küçük ve genç frmalarda daha ılımlı düşüş gözlenmştr. Çulha ve Yalçın gözlemlernde kaydettkler fyat-malyet marındak düşüşlern -krz dönemn ayrı tutarak- nomnal kurdak enflasyondan arındırılmış değerlenmeye bağlı olduğunu vurgulamıştır. Bu aşamada Çulha ve Yalçın ın çalışmalarında baz aldıkları kurdak değerlenme fadesn zkretmekte fayda görüyoruz. Aşağıda (2) nolu denklemde RER le verlen değşken -ülkesnn para brmnn br başka -ülkes para brm karşısındak fyat değşmnden arındırılmış değern göstermektedr. P -ülkesnn tüketc fyat sevyesn verrken P -ülkesnn tüketc fyat sevyesn versn. K, se -ülkes para brmnn -ülkes para brm cnsnden değern veren nomnal kur sevyes olsun., P. K RER (2) P Çulha ve Yalçın ın tesptne göre dönemnde RER le gösterlen satın alma partes bazlı değşkenn değer azalmış yan TL değer kazanmıştır. Yazarlar bu kur etksnn şgücü dışı malyetler ucuzlattığını belrterek fyat-malyet marının daralmasına yol açtığı görüşünü belrtmştr. Büyük pazar payına sahp frmaların fyat-malyet marının daralması aslında enflasyonun düşmesne de yol açacak ve sermaye akımlarının değşmedğ varsayılırsa bu da RER değşkennn değernn br sonrak dönemde de azalmasına yardımcı olacaktır. 3. Bölüm ün grşnde belrtldğ üzere fyat-malyet marı o ülkedek (endüstr) rekabet sevyesnn br ölçüsüdür. Dolayısı le bu değşkenn değernn azalması rekabetn yoğunlaştığını göstermektedr. Öte yandan, fyat-malyet marının 2005 sonrası seyrn gösteren yeterl ver mevcut değldr. Özellkle son 5-10 yılı yorumlamak çn şgücü malyetlernn seyrne ve sanay ener grd fyatlarının sevyelerne bakılması uygun görülmüştür. Ayrıca bu değşkenlern Türkye çn olan seyr Avrupa Brlğ ülkelernn ortalama sevyes le karşılaştırılmıştır. Şekl 3 de şgücünün şverene saatlk malyetnn endeks değernn enflasyondan arındırılmış sers görülmektedr. Bu serler Türkye ve Avrupa Brlğ ndek şgücü maalyetlernn son yıllardak karşılıklı durumuna Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

12 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 2012Q1 2012Q2 2012Q3 2012Q4 2013Q1 2013Q2 2013Q3 2013Q4 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? şaret etmektedr dönemnde çeyrek yıl frekansında olan serlern br öncek çeyreğe göre % değşm esas alınmıştır. TÜİK verlerne 5 göre Türkye de ortalama reel ücretler söz konusu dönemn sonunda %19 luk artış göstermştr. Değşmn ortalaması %6,7 bulunmuştur. Öte yandan EUROSTAT verlerne 6 göre 28 Avrupa Brlğ üyesnde reel ücretlerde 2013 yılı sonunda, 2008 yılına göre %6,5 lk br artış olmuştur. Değşmn ortalaması se %0,5 bulunmuştur. Bununla brlkte Türkye dek şgücü verm artışı ücret artışının gersnde kalmıştır. Avrupa Brlğ (28 ülke) ortalaması le Türkye nn sanayde grd olarak kullandıkları doğal gaz ve elektrk fyatlarındak değşmlere de bakılablr. Şekl 4 sanay elektrk brm fyatlarının 2007 yılının knc dönemnden 2013 yılının brnc dönemnn sonuna kadark seyrn kıyaslamaktadır. Şekl 3: Reel Saatlk İşgücü Malyet (Ç le Ç-1, % değşm) 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0-0,02-0,04-0,06-0,08-0,1 TR EU-28 Kaynak: TÜİK ve EUROSTAT. Reel ücretlerde % değşm, saatlk şgücü malyet. Hem TÜİK hem de EUROSTAT söz konusu verler br yılı k döneme (D) ayırarak ölçmektedr. Şekl 4 de bu fyatların enflasyondan arındırılmış ve br öncek döneme göre % değşmn gösteren serlerne yer verlmştr. Söz konusu dönemde Türkye dek elektrk fyatlarındak reel artış daha fazladır yılının ortasından 2013 yılının başına kadar olan dönemde Türkye dek elektrk fyatları reel olarak %30 pahalılaşmıştır. 5 Toplam (B-N) endeks TÜİK tarafından 2010=100 olarak nomnal bazda hesaplanmıştır. Endeksn reel değer 2003=100 TÜFE endeks baz alınarak hesaplandı. 6 EUROSTAT LCI endeks, 2008=100 tüketc fyat endeks baz alınarak reel hale getrld. 28 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

13 A. ÖZKAYA Şekl 4: Sanay Elektrk Grd Fyatı Reel (D le D-1, % değşm) 0,2 0,15 0,1 0,05 0-0, ,1 TR EU-28 Kaynak: TÜİK ve EUROSTAT. Sanayde kullanılan elektrk reel brm fyatlarındak % değşm. Verler Kwh başınadır. Dğer taraftan Şekl 5 sanay doğal gaz brm fyatlarının 2007 yılının knc dönemnden 2013 yılının brnc dönemnn sonuna kadar k seyrn kıyaslamaktadır. Söz konusu dönemde Türkye dek doğal gaz fyatlarındak reel artış daha fazladır yılının ortasından 2013 yılının başına kadar olan dönemde Türkye dek doğal gaz fyatları reel olarak %13 pahalılaşmıştır. 0,3 0,2 0,1 Şekl 5: Sanay Doğal Gaz Grd Fyatı Reel (D le D-1, % değşm) 0-0, ,2-0,3 TR EU-28 Kaynak: TÜİK ve EUROSTAT. Sanayde kullanılan doğal gaz reel brm fyatlarındak % değşm. Verler Kwh başınadır. 4. İçsel Büyümenn Br Ölçütü Olarak Reel Efektf Kur Endeks (REK) 3. Bölüm de belrtlen eksklkler göz önünde tutularak Türkye ve benzer gelşmekte olan ülkelern Ar-Ge, novasyon ve çsel büyüme lşklernn zamanda evrlşn yorumlayablmek üzere reel efektf kur (REK) verlernden faydalanılması uygun görülmüştür. Bunun nedenler aşağıda verlmştr: 1. REK, bünyesnde GSYİH hızının etksn barındırmaktadır. 2. REK sers hem ülke ç pazarındak hem de hracatçıların yarıştığı dış pazardak rekabetten etklenmektedr, dolayısı le Türkye nn hem gelşmş ülkeler le hem de gelşmekte olan ülkeler le yaptığı rekabetn br göstergesdr. Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

14 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? 3. Söz konusu rekabet; novasyon yoğunluğu, şgücü malyetler ve şgücü dışı malyetlere doğrudan bağlıdır. 4. İncelenen husus, 1. madde le 2 ve 3. maddeler arasındak dnamk lşk olduğu çn TVF ve fyat-malyet marındak gelşmeler 3. madde vasıtası le brer etken olarak ortaya çıkmaktadır. 5. REK hesap yöntem ülkeler arasında Bertrand rekabet yapıldığını esas almaktadır. Bu da teork model le temelden uyumludur. Teork modeln (1) nolu denklem le gösterlen GSYİH büyüme hızı fadesn, arasını kapsayan dönemde ve yukarıda belrtlen 5 madde ışığında Türkye çn yorumlayacağız. TCMB yönetm 2010 yılından tbaren, değşen dış tcaret ortaklarımızı göz önüne alarak reel efektf kur endeks hesabını revze etmştr. Yen hesap yöntem Saygılı vd. (2010) çalışmasında sunulmuştur. TÜFE esas alınarak yapılan REK hesaplamasında Türkye nn dış tcaretnn %85 n kapsayan 36 ülke hesaba dahl edlmştr. 7 Saygılı vd. (2010) çalışmalarında gelşmş ülke le gelşmekte olan ülke ayrımını ülkelern kalkınmışlık sevyesne göre belrlemştr. Yazarlar sadece malat sanay ürünlerndek rekabet baz aldıkları çn kanaatmzce bu ayrımı, ülkelern novasyon yoğunluklarına, br dğer deyşle, patent sayılarına göre yapsalar daha uygun olur. Örneğn gelşmş ülkelerden Yunanstan, Çek Cumhuryet, Portekz, Slovakya, İrlanda nın patent sayıları Türkye nnk le aşağı yukarı aynıdır. Saygılı vd. (2010) çalışmasında tüm ülkelern üretcler ve hracatçıları arasında Bertrand rekabet yaşandığı varsayılmıştır. Yazarların baz aldıkları model braz modfye ederek aşağıda sunmakta fayda görüyoruz. G: Sanay ürünü pyasa değer (toplam) : G ürünün (değer) çıktığı ülke (o); ürünün grdğ ülke () olmak üzere herhang k (, ) ülkes olsun. N se dış tcaret yapan ülke kümes D nn sayısını göstersn. Bu durumda (, ) ülkeler arasındak ürün rekabet sevyesnn w,, -ülkes ekonom yönetm tarafından nasıl ağırlıklandırılacağı (3) nolu denklem le aşağıda verlmştr. w, = w w w w f (3) : Parantezn çersndek değşken, rekabetn gerçekleştğ fzksel sınırları göstermek üzere; -ülkesnn yerl üretcler le nn hracatçıları arasında gerçekleşen rekabetn ağırlığını versn. Bu durum aşağıdak önermeler le tanımlanır: (-ülkesnn dış tcaret çnde hracatın payı) ve (hracatın payında rakbn ( nn payı) ve ( ç pazarındak dışındak toplam rakplern (D/) çnde yerl üretclernn payı) w D G D G G D G. D G G. G G D / 7 Bu ülkeler şunlardır: (A) Gelşmş ülkeler: Almanya, İtalya, ABD, Fransa, İngltere, İspanya, Belçka, Hollanda, Japonya, Kore, İsvçre, Avusturya, İsveç, Tayvan, Yunanstan, Çek Cumhuryet, İsral, Fnlandya, Danmarka, İrlanda, Slovakya, Portekz. (B) Gelşmekte olan ülkeler: Çn, Rusya, Romanya, Polonya, Hndstan, Macarstan, Bulgarstan, Tayland, Kazakstan, İran, Suud Arabstan, Endonezya, Malezya, Mısır. 30 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

15 A. ÖZKAYA Saygılı vd. (2010) çalışmasının temel varsayımı -ülkesnn -ülkes pazarlarına dışarıdan grdğ ve bu pazarlarda yerleşk rakpler bulunduğu şeklndedr. Benzer şeklde -ülkesnn sınırları çersnde -ülkes yerl üretcs le -ülkes hracatçıları arasında geçen rekabetn ağırlığı w aşağıdak gb hesaplanır: G D G G w.. D G GD GD G GD / Son olarak üçüncü br f-ülkesnn sınırları çersnde -ülkes hracatçısı le -ülkes hracatçısı arasında geçen rekabetn ağırlığı w f aşağıdak gb hesaplanır: D f f G G G w f.. D D f G GD G G f GD / Bu modelde G, -ülkesnn GSYİH snn sanay bleşenn teşkl eder ve -ülkesnn yerl üretcler tarafından üretlen nha ürünlern ç pazardak değerdr. Bundak artış, ç talebn artışına dolayısıyla GSYİH de artışa şaret eder. En genel anlamda -ülkesnn k ülke tpnden brs olableceğ düşünüleblr: Gelşmş ülke veya gelşmekte olan ülke. w,, ve ülkelernn aynı pazarda karşı karşıya gelen ürün hacm arttıkça artar. Dolayısıyla w, nn artışı, rekabet halndek ürünlern, yan lgl endüstr kollarının başa başlığına şaret eder. Bu başa başlık se fyat-malyet marı ne kadar düşükse o kadar fazladır. 2. Bölüm de değnldğ gb, üretm malyetler ne kadar yakınsa başa başlık durumundan o ölçüde söz edleblr. O halde aşağıdak argümanların zkredlmes uygun olacaktır: w dek artış, -ülkesnn yerel üretcler le -ülkesnn hracatçıları arasındak rekabetn başa başlık lehne değşmne, azalma se aksne tekabül eder. w dek artış, -ülkesnn yerel üretcler le -ülkes hracatçıları arasındak rekabetn başa başlık lehne değşmne, azalma se aksne tekabül eder. Benzer şeklde f dek poztf değşm se f-ülkesnde -ülkes hracatçıları w le -ülkes hracatçıları arasındak rekabetn başa başlık yönündek artışına tekabül eder. Başa baş durumdan çıkış se k rakbn üretm malyetlernde fark oluştuğuna yan lder-takpç durumuna geçldğne şaret eder. 3. Bölüm de belrtldğ üzere üretm malyetler; novasyon yoğunluğu, şgücü malyet ve şgücü dışı malyetlerden (ener) etklenmektedr Bölüm de verlen (1) nolu büyüme hızı denklemne ger dönersek REK tayn eden rekabet ağırlıkları hususunda şu değerlendrme kesnlkle yapılablr: (3) nolu denklem göz önüne alındığında, ve ülkeler hang ülke pazar(lar)ında (, veya f) olursa olsun başa baş rekabet çne grmşlerse lgl ağırlık bleşen(ler)nn yan w, w ya da w f nn değer artar. Bunun neden o pazar(lar)da karşı karşıya gelen -ülkes ve -ülkes ürün hacmnn artmasıdır. Bu artışlar herhalükarda -ülkesnn GSYİH hızına ve -ülkesnn GSYİH hızına poztf katkı yaparak k ülkenn de ekonomk büyümesn artıracaktır. Öte yandan, eğer bu k ülke hang pazarda olursa olsun başa baş rekabetten çıkmakta seler lgl ağırlık bleşennn 8 Teork olarak temel aldığımız çsel büyüme modellernde, dışsal büyük şoklar kapsanmamaktadır. Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

16 Oca.03 Tem.03 Oca.04 Tem.04 Oca.05 Tem.05 Oca.06 Tem.06 Oca.07 Tem.07 Oca.08 Tem.08 Oca.09 Tem.09 Oca.10 Tem.10 Oca.11 Tem.11 Oca.12 Tem.12 Oca.13 Tem.13 Oca.14 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? yan, w ya da w f w nn değer azalır. Bu azalış, -ülkes ve -ülkesnden hangs takpç durumuna düşmüşse o ülkenn GSYİH hızını azaltır, lder duruma geçen ülkenn GSYİH hızına poztf katkı yapar. Dolayısıyla takpç durumuna düşen ülkenn ekonomk büyümesnn artış mktarı düşer, vme kaybeder. Yukarıda çerçeves çzlen k temel durum da üçüncü nesl çsel büyüme modellernn görüşler le örtüşmektedr (Aghon vd., 2001; Aghon vd., 2005; Özkaya, 2010). Artık Reel Efektf Kur endeks (REK) tanımlanablr. J-ülkes penceresnden, ve ülkes arasındak REK: w, w, P 1 REK, P. K (4) RER Burada P, lgl ülkenn fyat sevyesn; K se -ülkes le -ülkes para brmler arasındak nomnal kuru vermektedr İçsel Büyüme Açısından Türkye Ekonoms Şekl 6, Türk lrası çn reel efektf kur endeks değşmnn dönemnde çeyrek yıllık seyrn vermektedr. Şeklde REK E le gösterlen ser gelşmekte olan ülkelere göre REK D se gelşmş ülkelere göre olan serdr. REK se ağırlıklı ortalamayı vermektedr. Şekl 6: Gelşmş ve Gelşmekte Olan Ülkelere Göre REK Göstergeler, Aylık (TÜFE bazlı, 2003=100) 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 Kaynak: TCMB EVDS. REK REK E REK D Dış tcaretmzde gelşmş ülkeler daha fazla pay sahb olduğu çn REK sers REK D sersne yakın seyretmekte REK E sersnden se ayrışmış gözükmektedr. Türk lrası çn hesaplanan REK endeksn ncelerken br öncek kısımdak teork temelde bahs geçen -ülkesnn Türkye y, -ülkesnn gelşmş ülkeler ve f-ülkesnn gelşmekte olan ülkeler temsl ettğ düşünülecektr. REK sersnn zaman evrlş davranışını üç bölüme ayırmak pek yanlış olmaz: Ç4; Ç4 ve dönemler sırasıyla artış trend, yatay seyr ve düşüş trend. 3. Bölüm dek verlerden faydalanarak bu üç dönem 9 RER değşken çn bkz. (2) nolu denklem. 32 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

17 2002Q2 2002Q4 2003Q2 2003Q4 2004Q2 2004Q4 2005Q2 2005Q4 2006Q2 2006Q4 2007Q2 2007Q4 2008Q2 2008Q4 2009Q2 2009Q4 2010Q2 2010Q4 2011Q2 2011Q4 2012Q2 2012Q4 2013Q2 2013Q4 2014Q2 2003Q2 2003Q4 2004Q2 2004Q4 2005Q2 2005Q4 2006Q2 2006Q4 2007Q2 2007Q4 2008Q2 2008Q4 2009Q2 2009Q4 2010Q2 2010Q4 2011Q2 2011Q4 2012Q2 2012Q4 2013Q2 2013Q4 A. ÖZKAYA yorumlamaya geçmeden önce Şekl 7 ve Şekl 8 değerlendrmeye almakta fayda görüyoruz. Şekl 7 den görülebleceğ üzere GSYİH seyrnde her ne kadar dönemnde 2008 krzne bağlı bozulma varsa da daha sonra artış trend tekrar yakalanmıştır. Fakat asıl bozulma 2011 sonlarından tbaren gözlenmektedr, neredeyse yatay br seyr baş göstermştr. Şekl 7: Türkye GSYİH Reel Seyr 2003Ç2-2013Ç4, (TÜFE bazlı, 2003=100) Kaynak: TÜİK. Sernn hesabı çn çalışmamızın Ekler bölümüne bakınız. Şekl 8 den görülebleceğ üzere bu üç para brmnn TL karşısındak çeyrek dlmde nomnal % değşm dönemnde çoğunlukla (-0,05,+0,09) arasında seyretmektedr, ortalama olarak se poztftr. Bu serlern altında kalan alan dönem başı ve sonu arasında TL nn nomnal kümülatf değşmn verr. Şekl 8: Nomnal Kur EURO, USD, GBP % Değşm (2002Ç2-2014Ç1) 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0-0,05-0,1-0,15 EURO USD GBP Kaynak: TCMB EVDS. Euro, ABD doları ve İnglz sterln, TL karşısında nomnal % değşm. Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

18 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? Dolayısıyla 2002Ç4 le 2008Ç4 arasında TL düzenl olarak nomnal bazda değer kazanmıştır. 2008Ç4, 2011Ç3, 2013Ç3 dönemlernde %10 veya üzer mktarda değer kaybettğ görülmüştür. Buna paralel olarak da TCMB nn 2011 den sonrak doğrudan müdahaleler hep satış üzernedr. Şekl 6, Şekl 8 ve (4) nolu denklem brlkte göz önüne alınırsa REK n Ç4 arasındak artışında nomnal kurdak değerlenmenn doğrudan etks görülür. Öte yandan bakılması gereken ana unsur rekabet düzeynn seyrnn REK dek artışa katkısıdır Gelşmş Ülkeler le Rekabet: REK D Sers ve GSYİH Hızı İlşks REK hesabını baz alarak tüm ülkeler çn k tp frma varsayıyoruz: İç pazara üretenler ve hracatçılar. Türkye gelşmş ülkeler le kend ç pazarında, gelşmş ülkelern ç pazarında ve gelşmekte olan ülkelern ç pazarında rekabet etmektedr. Türkye büyük ölçüde ara malı thalatı yaptığı çn bu üç pazarda da gelşmş ülke üretcler le nha ürün bazında yaptığı rekabet nomnal kura doğrudan bağlı değldr. Fakat aşağıdak değşkenlere doğrudan bağlıdır: a) Reel ücretler b) İnovasyon yoğunluğu c) Ener grds (ş gücü dışındak malyetler) Bunlardan ener grds kurdan (RER) etklenmektedr (Soytaş ve Sarı, 2003) dönemnde reel ücretler görecel olarak düşüktür. Aynı dönemde enflasyondan arındırılmış kur ((2) nolu denklem) değerl olduğu çn ener malyetler de düşüktür. Bu k etken le gelşmş ülkelern novasyondan sağladığı malyet düşüklüğü karşısında Türkye nn başa baş rekabet şansı yakaladığı gözükmektedr. Hem ç pazarda hem de dış pazarda başa baş rekabet edeblme durumu GSYİH hızı üzernde oldukça poztf katkı yapmıştır ((1) nolu denklem). Türkye nn rekabetnn %50 s ç pazarda ve dış alem hracatçısı le yerl üretc arasında geçtğ çn (Saygılı vd., 2010), başa baş rekabetn GSYİH hızı üzerndek etks Türk hracatçısının rekabet yoğunluğuna göre daha baskındır. Düşük malyetlern başa baş rekabet sağladığı bu dönemden Türk hracatçısının faydalanamadığı gözükmektedr; bunun br verm sorunu olduğu düşünüleblr. Bu da aynı dönemde car açığın yüksek seyretmesne neden olmuştur. Bu çzlen tablo kendsn Türkye dek fyat-malyet marının hem yerl üretcler hem de hracatçılar çn daralması le göstermektedr (Bölüm 3.1.) sonrası dönemde reel ücretlern artışı (Şekl 3) ve kurun değer kaybı le ener malyetlernn yükselmes (Şekl 4 ve Şekl 5), gelşmş ülkelern novasyon yoğunluğu karşısında Türk ekonomsnn rekabet gücünü kaybedeceğnn göstergesdr. İç pazarda ytrlen başa başlık konumu GSYİH hızını olumsuz etklemektedr. Yerel üretcler fyat-malyet marını hâlâ düşük tutmaya devam etseler dah novasyon etksyle gelşmş ülke hracatçıları ç pazarda fyat-malyet marı açıldığı çn satış fyatlarını düşürmeyerek yüksek kâr beklentsnde olurlar (vermsz rakb taklt, bkz. Laffont ve Martmort, 2002). Bu da enflasyonda artışa sebep olacaktır. İhracatçı çn de durum başa baş rekabetten kopmak olacaktır. Şekl 6 da söz konusu dönemde negatf trend gözükmektedr Gelşmekte Olan Ülkeler le Rekabet: REK E Sers ve GSYİH Hızı İlşks Türkye, gelşmekte olan ülkeler le ç pazarda, o ülkelern ç pazarında ve gelşmş olan ülkelern ç pazarında rekabet etmektedr. Bu çoklu rekabet aşağıdak etkenlere bağlıdır: 34 Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014

19 A. ÖZKAYA a) Reel ücretler b) RER c) Ener grds (ş gücü dışındak malyetler) Son dönemlerdek Ar-Ge yatırımları sayesnde Türkye le gelşmekte olan ülkeler arasında novasyon yoğunluğu açısından kayda değer br fark gözükmemektedr (Şekl 2). Gelşmekte olan k ülkey de ara malı thalatçısı olarak düşünürsek kurun değşm her k ülkenn ç pazarında etkendr. İk ülkenn gelşmş br ülke ç pazarında rekabetnde se kurun etks yoktur. Türk lrasının değerl olduğu dönemlerde, reel ücret düşüklüğü ve ener malyet ucuzluğu kur etks le brleşnce Türkye nn gelşmekte olan ülkelerle ç pazarda yaptığı rekabet de yoğunlaştırıp başa baş kılmıştır. Bunun GSYİH hızına katkısı poztftr. Fakat kurun değerl olması Türk hracatçısını o ülke pazarında başa başlıktan uzaklaştırmış, novasyon gerlğ ve faktör vermllğ düşüklüğü le brlkte rekabet yoğunluğunu düşürmüştür. Bunun etks aynı dönemde Türkye nn verdğ car açıkta görülmektedr ve hracatçı frmaların fyat-malyet marının düşmes bu olumsuz etky bertaraf edememştr sonrası kurun değer ytrmeye başlaması gelşmekte olan ülkeler le Türkye ç pazarında yapılan rekabet çok olumsuz etklemştr. Kaybolan başa başlığın GSYİH üzernde yaptığı negatf etk, gelşmekte olan ülke pazarında Türk hracatçısının kur etks le elde ettğ başa baş rekabet yoğunluğunun katkısından üstün gelmştr. Şekl 6 da REK D le gösterlen serde, söz konusu dönemde negatf trendn artması bu yüzdendr. Gelşmş ülkeler le Türkye nn grştğ rekabet açısından kıyaslandığında, gelşmekte olan ülke REK ndek daha belrgn düşüş, Türkye ç pazarındak rekabet yoğunluğunun kur etks le daha da azalmasından kaynaklanmıştır. Öte yandan, Türkye nn gelşmş ülkeler le yaptığı tcaret hacm daha fazla olduğundan Şekl 6 dak ortalama ser le temsl edlen REK dek azalma daha azdır. Yükselen üretm malyetler Türkye nn rekabet ettğ gelşmş ülkeler le arasındak teknolo farkı le brleştğnde hem ç pazarda hem de o ülke pazarlarında başa başlıktan oldukça gerye düşülmektedr. Bu durumda, lteratürde Schumpeter etks dye blnen ve gerde kalmış rakbn teknolo farkını kapatmaya çalışmasının getreceğ ek kazançların düşmes le ytrdğ motvasyon olarak açıklanan negatf etk göz önüne alınırsa, Türkye nn GSYİH hızında daha da azalma beklenmeldr. Bununla paralel olarak ç pazarda fyat-malyet marı yükseklğ ortaya çıkmakta ve enflasyonda artışa yol açmaktadır. Türkye kısa ve orta vadede yeterl novasyonları yapmaktan uzak olduğundan, GSYİH hızını artırmak çn tekrar başa başlık kazanılablmes; ener grdsnn ucuzlaması, reel ücretlern düşük kalması ve toplam faktör vermllğnn en azından hracatçı frmalarda artması koşullarına bağlıdır. GSYİH hızı üzernde br dğer negatf baskı Türkye nn gelşmekte olan ülkelerle yaptığı rekabetn başa başlıktan kopmasından gelmektedr. Gelşmekte olan ülkeler le rekabetn ç pazarda yoğunlaşması da benzer şeklde GSYİH hızına oldukça poztf katkı yapacaktır. Ancak bu da görecel reel ücretlere, görecel ener grd fyatına ve Türkye ye sermaye grşne bağlıdır (Petresk, 2009). Bununla paralel olarak Türk hracatçısının vermn artırması gerekr, aks takdrde car açık düşmeyecektr. Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran

20 Türkye de Rekabet, Ar-Ge, İnovasyon ve Ekonomk Büyüme: Nasıl Br İlşk Söz Konusudur? Sonuç ve Önerler Bu koşullar altında kısa dönemde fazlern düşürülüp ç talepte artış beklenmes GSYİH hızını artırmaz, fyat-malyet marını artırarak enflasyonda daha da artışa yol açar. Önümüzdek uzun dönemde Türk ekonomsnn GSYİH hızı göz önüne alındığında k seçenek ortaya çıkmaktadır: Ya Ar-Ge ve novasyon yoğunluğunu artırılacak, bu patent sayılarına yansıyacak ve üretm malyetler bu şeklde azaltılmaya çalışılacak ya da kurun değer kazanmasına bağlı olarak şgücü dışında kalan malyetler düşürülüp, reel ücretler de düşük tutularak rekabet etmeye çalışılacak. Brnc yol uzun döneml yapısal eğtm reformlarına bağlı çok zorlu br süreçtr. Tek başına Ar-Ge harcamalarının artırılması novasyonlar üzernde beklenen yleşmey dolayısıyla patent sayılarında beklenen artışı getrmeyeblr. Ar-Ge bünyesndek beşer sermayenn yaratıcı kmlkte özelleşmes şarttır. İknc yol sermaye akımlarının yoğunlaşması le mümkündür ve orta derece gelr tuzağında kalmamıza yol açar. Dahası bu yolun terch edlmes geçmşte olduğu gb gelecekte de Türkye nn büyümesnn ancak dönemsel ve döngüsel olmasını gerektrecektr. Blndğ gb bu döngüler krzle başlar, krzle bter (Akyüz ve Boratav, 2003; Jaeger ve Schuknecht, 2007). Gelecektek çalışmalarda, gerekl verlern elde edlp bu konunun gelşmş zaman sers analz teknkler kullanılarak ncelenmes ve daha keskn sonuçların elde edlmes gerekmektedr. Kaynakça Acemoğlu, D. ve Zlbott, F. (2001), Productvty Dfferences, Quart. J. Econ., 116: Aghon, P., Harrs, C. ve Vckers, J. (1997), "Competton and Growth wth Step-bystep Innovaton: An Example", European Economc Revew, 41: Aghon, P., Harrs, C., Howtt, P. ve Vckers, J. (2001), "Competton, Imtaton and Growth wth Step by Step Innovaton", Revew of Economc Studes, 68, Aghon, P., Bloom, N., Blundell, R., Grffth, R. ve Howtt, P. (2005), Competton and nnovaton: An nverted-u relatonshp, Quart. J. Econ., 120(2), Akyüz, Y. ve Boratav, K. (2003), The Makng of the Turksh Fnancal Crss, World Development, 31(9), Boone, J. (2001), "Intensty of Competton and the Incentve to Innovate", Internatonal Journal of Industral Organzaton, 19(5), Budd, C., Harrs, C. ve Vckers, J. (1993), "A Model of the Evoluton of Duopoly: Does the Asymmetry between Frms Tend to Increase or Decrease?", Revew of Economc Studes 60, Çulha, A. ve Yalçın C. (2006), The Determnants of the Prce-cost Margns of the Manufacturng Frms n Turkey, TCMB Research and Monetary Polcy Department Workng Paper No: 05/15. Encaoua, D. ve Ulph, D. (2000), Catchng-up or Leapfroggng: The effects of Competton on Innovaton and Growth, Pars I-Econ. Math. Appl. Ser. Papers , Unversty of Pars-1 Pantheon-Sorbonne. Freeman, C. ve Soete, L. (1997), The Economcs of Industral Innovaton, 3rd ed. Cambrdge, MA: MIT Press, Galln, N. (2002), "The Economcs of Patents: Lessons from Recent US Patent Reform", Journal of Economc Perspectves, 16(2): Malye Dergs Sayı 166 Ocak-Hazran 2014