1. ÜNİTE YUMUŞAMA DÖNEMİ VE SONRASI

Transkript

1 1. ÜNİTE YUMUŞAMA DÖNEMİ VE SONRASI 1.Dünyanın iki süper gücü ABD ve SSCB nin gerginlik ve uzlaşma politikaları izlemelerinin dünya barışına etkileri neler olabilir? 2.ABD ve SSCB nin uzay araştırmalarında yarış hâlinde olmalarının nedenleri nelerdir?

2 NELER ÖĞRENECEĞİZ? Bu ünitenin sonunda: 1. Uluslararası ilişkilerde değişim süreci ve yumuşama politikasını, 2. Nükleer silahların sınırlandırılması görüşmelerini, 3. Yumuşama Döneminde meydana gelen Küba Buhranı, Vietnam Savaşı, Keşmir meselesi ve Sovyetlerin Afganistan ı işgal etmesini, 4. Bandung Konferansı ve Bağlantısızlar Hareketi ni, 5. Arap İsrail savaşları ve büyük devletlerin politikalarını, 6. Uluslararası politikada petrolün yerini, 7. İran Irak Savaşı nın neden ve sonuçlarını, 8. Yumuşama Dönemi nde dünyada ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür alanlarında meydana gelen gelişmeleri, 9. Türk dış politikasındaki gelişmeleri, Yunanistan ile yaşanan sorunları ve Türkiye nin Orta Doğu politikalarını, yılları arasında Türkiye de siyaset, ekonomi, sosyal ve kültürel alanlardaki gelişmeleri öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR NÜKLEER SAVAŞ YUMUŞAMA ÜÇÜNCÜ DÜNYA PETROL AMBARGOSU BAĞLANTISIZLIK KITA SAHANLIĞI UYDU TEKNOLOJİSİ ENOSİS 10

3 A.ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE DEĞİŞİM SÜRECİ Yumuşama (detant) uluslararası ilişkilerde, Blokların gerginliği azaltmak için karşılıklı görüşmeleri tercih ettiği bir dönemdir. Bu dönemde izlenen politikalarla Doğu- Batı ilişkilerinde çatışma ve gerginlik nispeten azaltılmıştır. Yumuşama politikası, barışa varacak yakınlaşma, anlaşma ve iş birliği aşamalarından oluşmaktadır li yılların sonlarına doğru SSCB ve ABD nin nükleer silahlanma yarışında birbirine denk güçler hâline gelmesi, dünyayı bir nükleer savaşın eşiğine getirdi. Her iki devletin çıkması muhtemel bir savaşta aynı şekilde zarar görecek olmaları, savaşa yol açacak çatışmaları engellemeyi zorunlu kıldı. Bu sebeple ABD Başkanı John Fitzgerald Kennedy ve SSCB Başkanı Nikita Kruşçev, 1961 yılında bir araya ge lerek yumuşama sürecini başlattılar. Bu süreçte Bloklar, silahsızlanma ve bazı silahlarda sınırlandırma yolunu seçtiler. 1.Yumuşama Dönemi Politikaları SSCB Devlet Başkanı Kruşçev, ABD nin daveti üzerine Eylül 1959 da bu ülkeye gitti. Görüşmeler sonunda anlaşmazlıkların müzakereler yoluyla çözümlenmesi kararı alındı. Bu arada uluslararası alanda yalnızlıktan kurtulmak isteyen Çin, Japonya yı etkisiz hâle getirmek ve SSCB nin baskısından kurtulmak amacıyla dış politikada yumuşama siyasetini benimsedi. SSCB ile Çin arasında muhtemel bir ittifakı önlemek isteyen ABD, bu politika değişikliği üzerine Çin in uluslararası alanda tanınması gerektiğini savunmaya başladı. ABD nin Güney Vietnam dan askerlerini çekmesi Çin ile yakınlaşmayı daha da hızlandırdı. Önce Çin ile ticari ilişkileri başlatan ABD, ardından Çin in Birleşmiş Milletlere üye olmasında etkili oldu. 2. Nükleer Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri Küba buhranı sırasında SSCB ile ABD arasında yaşanan füze krizinin uzlaşma yoluyla çözümlenmesi nükleer silahların sınırlandırılmasında başlangıç oldu te de ABD, SSCB ve İngiltere arasında Moskova da ilk kez Nükleer Denemelerin Kısmen Yasaklanması Antlaşması imzalandı. Ancak bu anlaşmadan sonra da devletler nükleer alanda yarışa devam ettiler. Nükleer silahların sınırlandırılması konusunda 1969 da Helsinki de ABD ve SSCB arasında gerçekleştirilen SALT-I (Strategic Arms Limitation Talks- Stratejik Silahları Azaltma Görüşmeleri ) önemli bir aşama oldu. SALT-I Antlaşması, 26 Mayıs 1972 de Moskova da imzalandı. Bu antlaşma ile sorunların barışçı yollarla çözülmesi süreci başlatıldı. ABD- SSCB ilişkilerinin temel esasları belirlendi. Görüşmelerin başladığı 1969 yılı Yumuşama Dönemi nin başlangıcı sayıldı. Yumuşama Dönemi nde SALT-I Antlaşması ndan sonra nükleer silahsızlanma konusunda birçok anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaların en önemlisi 1979 da ABD ve SSCB arasında Viyana da imzalanan SALT-II Antlaşması ile uzun menzilli nükleer silahlar sınırlandırıldı. Ancak SSCB nin 1979 da Afganistan ı işgali nedeniyle ABD 11

4 Kongresi bu antlaşmayı imzalamadı. Çünkü Afganistan ın Sovyetler tarafından işgali, Orta Doğu da en az stratejik silahlar anlaşması kadar önemli stratejik değişiklik yapmaktaydı. Diğer taraftan Sovyetlerin Afganistan ı işgali ABD kamuoyunda silahsızlanma konusunda SSCB nin samimi olmadığı ve yumuşamayı kendi yayılma ve genişleme amaçları için bir fırsat olarak gördüğü şeklinde değerlendirildi. 3. Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975) SALT-I Antlaşması ndan sonra Arnavutluk dışında bütün Avrupa devletleriyle ABD ve Kanada nın katıldığı Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Konferansı (AGİK) Helsinki de toplandı. Uzun görüşmeler neticesinde hazırlanan uluslararası ilişkilerde temel barış ve iş birliğini kapsayan Sonuç Belgesi (Helsinki Nihai Senedi) 1 Ağustos 1975 te imzalandı. 12 Resim : Nükleer Silah Denemeleri Günümüzde de Devam Etmektedir. B.YUMUŞAMA DÖNEMİ ÇATIŞMALARI 1.Çatışmalarda ABD ve SSCB nin Rolü 1960 lı yılların başlarında Bloklar arasındaki ilişkilerde yumuşama başlamışsa da SSCB ile ABD; Küba ve Vietnam gibi uzak bölgelerde mücadelelerini sürdürdü. Bu bölgelerdeki grupların iktidar mücadelelerini kendi çıkarları doğrultusunda destekleyen SSCB ve ABD, rekabetlerini sürdürmüşlerdir. Bununla birlikte ABD ve SSCB öncülüğünde nükleer silahları sınırlandırmak için uluslararası anlaşmalar da imzalanmıştır. 2.Küba Buhranı Küba Buhranı Küba da Fidel Castro 1959 da Batista diktatörlüğünü yıkıp yönetimi ele geçirmiş, ekonomiyi millîleştirme kararı almıştı. Bu kararla Küba da faaliyet

5 gösteren ABD şirketlerinin faaliyetlerinin kısıtlanması, ABD ekonomisini olumsuz etkiledi. ABD Castro yu devirmek için bir plan hazırladı. Buna göre Castro yönetiminden ABD ye kaçan Küba lı mülteciler Amerikan hükümetinin yardım ve desteğiyle adayı işgal edecekler ve böylece Castro dan kurtulmuş olacaktı. Ancak mülteciler tarihe Domuzlar Körfezi Çıkarması adıyla geçen harekâtta başarısızlığa uğradılar. ABD nin Castro yönetimini yıkmak amacıyla muhalifleri desteklemesi, Küba yı SSCB ye yaklaştırdı. Bunun üzerine SSCB 1962 yılı başında Küba ya füze yerleştirmeye başladı. Bu füzelerin ABD topraklarının büyük bir kısmını vurabilecek menzile sahip olması ABD nin tepkisine yol açtı. ABD nin Küba daki füzelerin sökülmesi isteğine SSCB nin olumsuz cevap vermesi sonucunda ABD donanması Küba kıyılarını kuşattı. SSCB, meseleyi BM Güvenlik Konseyi ne taşımakla birlikte savaş gemilerini de bölgeye gönderdi. ABD ve SSCB nin bu tavrı, durumu daha da gerginleştirirken bir nükleer savaş ihtimalini ortaya çıkardı. Resim 01.02: ABD nin Türkiye ye Yerleştirdiği Jüpiter Füzelerinden Biri Nükleer savaş ihtimali karşısında ABD ve SSCB geri adım atmak zorunda kaldı. SSCB, Türkiye deki ABD ye ait Jüpiter füzelerinin sökülmesi karşılığında Küba daki füzeleri sökebileceğini bildirdi. ABD nin bu öneriyi kabul etmesi sonucunda füzeler karşılıklı olarak söküldü ve Küba Buhranı çözüldü. Küba Buhranı nın en önemli özelliği, nükleer silahlara sahip iki büyük gücün ilk kez doğrudan karşı karşıya gelmesidir. Küba Buhranı nın çözülmesi ile Doğu- Batı arasında diyalog süreci başlarken, Bloklar arası ve devletler arası ilişkilerde değişimin başlangıcı oldu. Harita : Küba ya Yerleştirilen Füzelerin Menzilleri 13

6 3. Vietnam Savaşı Daha önce Fransa nın sömürgesi durumundaki Vietnam, 1954 yılında imzalanan Cenevre Antlaşması ile Kuzey ve Güney Vietnam adı altında bağımsız devletler durumuna gelmişlerdi. Komünist olan Kuzey Vietnam yönetimi 1957 de Güney Vietnam yönetimini değiştirerek birleşmeyi sağlamak için gerilla savaşına başladı. Buna karşılık Güney Vietnam, ABD den yardım istemek zorunda kaldı. ABD, Güney Vietnam a ekonomik ve askerî yardım yapacağını dünya kamuoyuna duyurdu. Kuzey Vietnam birliklerinin güneye girmesi üzerine ABD, Güney Vietnam a 1965 Mayısında asker gönderdi. Sayı daha sonra e çıkartıldı. Vietnam a asker gönderilmesi ABD de özellikle büyük şehirlerde ve üniversitede protesto gösterilerine sebep oldu. Gösterilerin yaygınlaşması ABD kongresinin savaşa karşı tutum değiştirmesine yol açtı. Batılı müttefiklerin de savaşı onaylamaması ABD yönetiminin işini daha da zorlaştırdı. ABD Vietnam da hedeflediği başarıyı gösteremedi ve bir çıkmaz içine girdi. Antlaşmaya göre: ABD kuvvetleri Vietnam dan çekilecek, esirler karşılıklı geri verilecek, Kuzey ve Güney Vietnam arasında yapılacak müzakerelerle birleşme gerçekleştirilecekti. E BİLGİ NOTU ABD, savaş alanına 7 milyon ton bomba attı. Bombalar 20 milyon krater izi bıraktı. Vietnam toprakları, uzun yıllar üzerinde hiçbir bitki yetişmeyecek duruma geldi te Kuzey Vietnam ın Güney Vietnam ı ele geçirmesiyle 1976 da iki devlet birleşerek Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti adını aldı. 14 Resim 01.03:Vietnam Savaşı En Çok Sivil Halkı Etkilemiştir.

7 4. Keşmir Meselesi ÇAĞDAŞ TÜRK VE DÜNYA TARİHİ 2 İngiltere nin 1947 Ağustos unda bölgeden çekilmesiyle burada Pakistan ve Hindistan adı ile iki devlet kurulmuştu. Bu iki devlet bağımsızlıklarından itibaren birbirleriyle sorunlar yaşamışlardır. İki ülke arasındaki sorun ve çatışmaların en önemli nedeni Hindistan, Pakistan, Afganistan ve Çin in kesişme noktasında yer alan verimli topraklara ve yer altı zenginliklerine sahip olan Keşmir dir. İngiltere 1846 da Keşmir in idaresini bir Hintli mihraceye vermişti. Hindistan ve Pakistan bağımsız olduklarında Keşmir, yine bu mihrace ailesinin idaresi altındaydı. Pakistan, Keşmir halkının büyük çoğunluğunun Müslüman olmasından dolayı buranın kendisine ait olması gerektiğini belirtmekteydi. Hindistan ise Keşmir Mihracesi nin kendi topraklarıyla birleşme kararından dolayı burada hak iddia ediyordu. Bu nedenle iki devlet 1948 de ilk kez savaştı. Birleşmiş Milletler araya girdi ve Keşmir de halk oylaması yapılması şartıyla ateşkes sağlandı. Bu çatışmada Pakistan, Keşmir in küçük bir kısmını ele geçirirken büyük kısmını Hindistan almıştı. Hindistan, BM kararına rağmen bugüne kadar elinde tuttuğu Keşmir topraklarında halk oylaması yapmamıştır. Keşmir meselesi iki devletin dış politikasını da etkiledi. Kuruluşundan itibaren bağlantısızlık politikası izleyen Hindistan, SSCB ile yakınlaşarak bu devletin desteğini aldı. Buna karşılık Pakistan, Batı yanlısı bir politika takip ederek 1954 ten itibaren ABD den askerî yardım almaya başladı. Pakistan ın 1955 te Bağdat Paktı na üye olmasıyla SSCB, iki devlet arasındaki tüm anlaşmazlıklarda Hindistan ın yanında yer aldı. Harita : Keşmir,Günümüzde de Pakistan ve Hindistan Arasında Sorun Olmaya Devam Etmektedir. 15

8 1963 sonlarından itibaren Keşmir de Hindularla Müslümanlar arasında başlayan çatışmalar Ağustos 1965 te savaşa dönüştü. BM Güvenlik Konseyi nin çağrısı ile savaş durduruldu. Tarafların ateşkesi kabul etmesinde Çin in Hindistan a karşı sert tutum alması büyük rol oynamıştır. Çin, Hindistan üzerindeki baskısını artırınca Uzak Doğu da dengeleri korumak isteyen ABD, Hindistan ın yanında yer aldı. Keşmir meselesi Pakistan- Hindistan münasebetlerinde çözümlenemeyen bir sorun olarak günümüze kadar geldi. 5.Afganistan ın SSCB Tarafından İşgali Afganistan XIX. yüzyılda kuzeyden Rusya nın, güneyden İngiltere nin yayılmacı politikalarının hedefi oldu. İki devlet,1885 te yaptıkları bir antlaşma ile Afganistan üzerinde denetim bölgeleri oluşturdular. Afganlar İngilizlere karşı başlattıkları mücadele neticesinde 1919 da bağımsızlıklarını kazanırken krallık yönetimini kurdular. Krallık idaresi 1973 yılında cumhuriyetin ilanı ile son buldu. Yönetim giderek diktatörlüğe dönüşürken ülkede sosyal huzursuzluklar ve ekonomik sıkıntılar yaşandı. Bu zor şartlar altında 1978 yılında SSCB ile Afganistan arasında Dostluk, İyi komşuluk ve İş birliği Antlaşması imzalandı. Bundan sonra Afganistan hızla Sovyet etkisine girmeye başladı. Harita : Sovyetler, Afganistan ı İşgal Ederek Basra Körfezi ve Orta Doğu ya Yaklaşmış Oldu yılı sonlarına doğru Afganistan da halkın SSCB yanlısı yönetime karşı direniş hareketi başlatması üzerine iktidarda bulunanlar SSCB den askerî yardım istedi. İki devlet arasında imzalanan antlaşma gereği SSCB den çok sayıda uzman ve asker Afganistan a geldi. Bu arada ülkede iktidar mücadelesi sürdü yılında Doğu Avrupa da sürgünde bulunan Babrak Karmal bir Sovyet uçağıyla Kabil e geldi ve başbakanlığa getirildi. Bu gelişmeden kısa bir süre sonra SSCB, 27 Aralık 1979 da gönderdikleri ek kuvvetlerle Afganistan ı işgal etti. 16

9 SSCB nin Afganistan ı ele geçirerek Basra Körfezi ve Orta Doğu petrolleri istikametinde önemli bir ilerleme kaydetmesi dünyada büyük tepkiye yol açtı ve birçok devlet tarafından kınandı. Çin, daha sonra da Pakistan, meseleyi BM ye taşıdı. ABD ise SSCB ile yaptığı SALT-II Antlaşması nı onaylamamış ve Afgan Resim 01.04: Sovyet Askerlerinin Afganistan ı İşgali mücahitlerine yardıma başlamıştır. SSCB ise 1978 de yaptıkları antlaşmaya uygun olarak ve Afgan hükümetinin daveti üzerine askerlerini bölgeye gönderdiklerini belirtti. İslam Ülkeleri Dış İşleri Bakanları Konferansı Ocak 1980 de Pakistan ın başkenti İslamabad da olağanüstü toplandı. Konferansta Sovyetler Birliği nin Afganistan ı işgali şiddetle kınandı. Afganistan ın İslam Konferansı ndaki üyeliği askıya alındı ve Moskova Olimpiyat Oyunları nın boykot edilmesi kararlaştırıldı. Sovyet işgaline karşı halk, direniş hareketine geçti. Afgan mücahitleri özellikle kırsal alanın büyük bölümünü kontrolleri altına aldılar. Bunun üzerine SSCB, Afganistan a daha fazla kuvvet gönderdiyse de ülkeyi bütünüyle kontrol altına alamadı. Mücahitler kısıtlı imkânlarına rağmen hem Sovyet hem de hükümet askerlerine karşı başarılı mücadele verdiler. İşgal sırasında yüz binlerce Afgan, ülkelerini terk etmek zorunda kaldı yılında Pakistan a sığınan Afganlıların sayısı üç milyonu bulmuştu. Bu gelişmeler üzerine Pakistan, Sovyetlerin Afganistan dan çekilmesini sağlamak için BM Güvenlik Konseyi ni harekete geçirdi. Ancak SSCB, Güvenlik Konseyi kararlarını veto etti de Afganistan sorununu çözmek üzere BM gözetiminde Afganistan, Pakistan, ABD ve SSCB nin katılımıyla görüşmeler başladı. Uzun süren görüşmelerden sonra 14 Nisan 1988 de Cenevre de Afganistan sorununa son veren anlaşma imzalandı. SSCB askerleri yılı içerisinde Afganistan dan çekildiler. Bu arada, mücahit gruplar birleşerek bir hükümet kurdular. Ancak bu gelişmelerle birlikte gerekli istikrar sağlanamadı. Afganistan da bu defa iktidar için iç çekişmeler başladı. 17

10 C.BARIŞ İÇİNDE BİR ARADA YAŞAMA 1960 ların başından itibaren, uluslararası politikanın yeni bir faktörü olarak ortaya çıkan önemli gelişmelerden biri de Doğu ve Batı Bloklarının dışında Bağlantısızlık adı ile yeni bir hareketin ve yeni bir devletler gruplaşmasının ortaya çıkmasıdır yılına gelindiğinde, yeni bağımsızlığını kazanan Asya Afrika devletleri, kendilerini dünyada bağımsız bir güç olarak ilan edecek kadar çoğaldılar ve güven kazandılar. Doğu ve Batı Bloklarının dışında bağlantısız olarak kendini ifade eden bu gücün önde gelen devletleri Kore Savaşı sırasında bağlantısızlığını ilan eden Hindistan, Yugoslavya ve Mısır dı. Sömürgeciliğe karşı halkların kendi kaderlerini belirleme haklarını benimseyen Asya ve Afrika dan yirmi dört ülke, ilk kez Endonezya nın, Bandung kentinde bir araya gelmişlerdir(1955). Konferansın amacı, bağımsızlığına yeni kavuşan Afrika ve Asya ülkelerinin ABD ve SSCB gibi iki büyük nükleer güç karşısında varlıklarını korumak için birlik ve dayanışmalarını sağlamaktı. Bandung Konferansı nda alınan kararlar içinde en etkili olanı, 1954 Temmuzu nda Çin Halk Cumhuriyeti Başbakanı ile Hindistan Başbakanı arasında kabul edilerek ilk defa dünyaya tanıtılmış olan barış için de bir arada yaşamanın beş ilkesi üzerinde varılan anlaşma idi. Barış içinde bir arada yaşamanın beş ilkesi; Siyasi bağımsızlık, askerî ittifaklara katılmama, kendi topraklarında başka devletlere askerî üsse izin vermeme, ikili ittifaklara girmeme, millî kurtuluş savaşlarını desteklemedir Bandung Konferansı, milletlerarası politikada bir Bağlantısızlık akımını ortaya çıkardı. Asya- Afrika ülkeleri arasında dayanışma düşüncesi oluşturdu. Bağlantısızlık hareketinin ilk teşkilatlı toplantısı Yugoslavya lideri Tito ile Mısır lideri Resim 01.05: Bandung Konferansı nın 50. Yıl Dönümü Kutlamaları Nasır ın öncülüğünde 1961 de Belgrat ta 25 bağlantısız ülkenin katılımıyla yapıldı. Bu toplantı, bağlantısızlık hareketini resmen başlattı. Toplantının sonunda yayınlanan deklarasyonda her türlü kolonicilik ve sömürgeciliğe karşı geliniyor, sömürgelerin bağımsızlık hareketlerinin desteklenmesi isteniyordu. Özellikle Kongo, Angola ve Cezayir in bağımsızlık hareketleri desteklenirken Güney Afrika Cumhuriyeti ndeki ırk ayrımına karşı çıkıldı. Filistinlilerin tüm haklarının tanınması, yabancı üslerin kaldırılması, genel ve tam bir silahsızlanma, bütün nükleer silahların yasaklanması, büyük devletlerin en kısa zamanda bir silahsızlanma anlaşması imzalamaları kararlaştırıldı. Bağlantısızlar, günümüze gelinceye kadar milletlerarası politikaya ve onun 18

11 güncel meselelerine tesir etmeye ve gelişmelere kendi düşüncelerine göre istikamet vermeye yönelik kararlar aldılar. Bağlantısızlar, Birleşmiş Milletler üyelerinin yaklaşık üçte ikisini temsil ederken, dünya nüfusunun %55 ini oluşturmaktadırlar. D. ARAP İSRAİL SAVAŞLARI VE BÜYÜK DEVLETLERİN PO- LİTİKALARI 15 Mayıs 1948 tarihinde, yani İsrail Devleti nin kuruluşunun ertesi günü güneyden Mısır, doğudan Ürdün, kuzeyden Suriye ve Lübnan orduları saldırıya geçtiler. Aylarca süren savaşlardan sonra galip gelen İsrail 1947 de kendisine BM tarafından ayrılan bölgeden daha geniş bir alana sahip oldu. Savaş sonunda bir milyon Arap evsiz ve yurtsuz kalarak komşu Arap devletlerine sığındı. İsrail Devleti 1956 Mısır İsrail, 1967 Arap İsrail, 1973 Mısır Suriye ve İsrail savaşlarında galip geldi ve sınırlarını genişletti. Resim 01.06: (soldan sağa) Enver Sedat, Jimmy Carter ve Menahem Begin, Camp David Anlaşmaları Sırasında 1.Camp David Anlaşmaları ABD Başkanı Nixon, 1974 te Orta Doğu devletlerini ziyaret etti. Bu gezi sırasında ABD ile Mısır arasında bir anlaşma imzalandı de ABD, bölge ülkeleriyle barış için temaslarda bulundu. Aynı yıl İsrail ve Mısır devlet başkanları karşılıklı olarak resmî ziyaretlerde bulundular de ABD, bölgedeki gücünü kullanarak İsrail ve Mısır ı Washington yakınlarında Camp David te bir araya getirdi. Görüşmelerde aktif rol oynayan ABD Başkanı Jimmy Carter, 17 Eylülde İsrail ile Mısır, Filistin meselesi ve iki ülke arasındaki barış esaslarını içeren anlaşmaların imzalanmasını sağladı. Camp David Anlaşması na tepki gösteren Arap ülkeleri, Mart 1979 da Bağdat ta toplanarak Mısır ın bu anlaşmayı feshetmesini, Filistin meselesinde ortak hareket edilmesini ve bağımsız bir Filistin Devleti nin kurulmasını kararlaştırdı. 26 Mart 1979 da karşılıklı toprak bütünlüğü ve bağımsızlık düşüncesine saygı duymayı esas alarak bugünkü İsrail - Mısır sınırlarını çizen İsrail-Mısır Barış Antlaşması Washington da imzalandı. Bu antlaşma, İsrail in güneyde güvenliğini garantilerken Mısır ın Arap dünyası ile ilişkilerinin kopmasına yol açtı. İsrail Mısır barışı bütün Arap dünyasında Amerikan aleyhtarlığının şiddetlenmesine beden oldu. Camp 19

12 David Anlaşmaları, İsrail in muhtariyet vadedilen Batı Şeria da devamlı olarak Yahudi yerleşim merkezleri kurması, Kudüs ü başkent yapması, Golan Tepeleri ni ilhak ettiğini açıklaması ile amacına ulaşamamış ve bölgedeki gerginliğin artmasını engelleyememiştir. İsrail in bu faaliyetleri Arap ülkelerinde tepki ile karşılanmış ve İsrail e karşı tutumlarını sertleştirmelerinde büyük rol oynamıştır. Harita : İsrail in Yayılışı 20

13 2. İslam Konferansı Örgütü Resim 01.07: İslam Dünyasının Önemli Mabetlerinden El Aksa Camii ÇAĞDAŞ TÜRK VE DÜNYA TARİHİ 2 Bağlantısızlar içinde ayrı ve önemli bir grubu da İslam ülkeleri ve bunların oluşturduğu İslam Ülkeleri Konferansı teşkil etmektedir. İslam Konferansı Örgütünün ortaya çıkışı tamamen İsrail ile ilgili olup, ilk toplantısını yaptığı 1969 yılından bugüne kadar da toplantılarının ağırlık noktasını genellikle İsrail meselesi teşkil etmiştir. İsrail işgali altındaki Kudüs te, 21 Ağustos 1969 da Müslümanların kutsal yerlerinden olan El-Aksa Camii nin kundaklanması ve camide maddi hasar oluşması İslam dünyasında büyük tepkilere yol açtı Eylülde Fas ın başkenti Rabat ta Türkiye dâhil yirmi dört ülkenin katıldığı bir İslam Zirvesi toplandı. Zirve sonunda yayınlanan bildiride, İsrail in Kudüs ü boşaltması ve 1967 Haziran savaşında işgal ettiği Arap topraklarından çekilmesi kararlaştırıldı. İslam Zirvesi nin ikincisi, 1974 te Pakistan ın Lahor kentinde yapılmıştır. Zirvede Filistin ile ilgili kararlar alındı. Böylece İslam Konferansları, İsrail meselesinin dışında, İslam dünyasının meselelerini tartışıp, bu meselelere de çözüm getirmeye çalıştı. Teşkilatın 1973 te yapılan Cidde toplantısında üye ülkelerin maliye bakanları mali teşkilatlanmanın önemini vurguladılar. Ekim 1975 teki toplantıda İslam Kalkınma Bankası nın kuruluş planı onaylandı. E.ULUSLARARASI POLİTİKADA PETROLÜN YERİ XIX. yüzyılın ortasında ilk kez ABD de çıkarılmaya başlanan petrolün motorlu araçlarda kullanılmaya başlanması önemini daha da arttırdı. Orta Doğu da petrol, ilk olarak I. Dünya Savaşı öncesinde bulundu. İngiltere Osmanlı Devleti nin topraklarında petrol arama faaliyetine girerek petrol ticaretini kontrol etmeye çalıştı. Almanya da Bağdat- Berlin demiryolu ile bölgedeki petrol yataklarını kontrolü altına almak istiyordu. Hitler in SSCB yi işgal etmek istemesindeki etkenlerden birisi de Kafkasya da- 21

14 Resim 01.08: Petrol hem Dünya Ekonomisi hem de Uluslararası İlişkilerde Önemli Bir Yere Sahiptir. ki petrol yataklarını ele geçirmekti yılına gelinceye kadar, XIX. yüzyılın ikinci yarısında kurulup gelişmeye başlayan büyük petrol şirketleri Uzak Doğu ve Orta Doğu da petrol üretme ayrıcalıkları elde etmişlerdi. Pazarları da aralarında paylaşan bu büyük petrol şirketleri, petrolün üretiminden pazarlanmasına kadar tüm sürecin denetimini ellerinde tutuyorlardı. Petrol piyasasına girmek isteyen SSCB gibi ülkeler düşük fiyatlardan petrol satmaya başladılar. Bu gelişmelerden olumsuz etkilenen petrol üreticisi ülkeler, Ağustos 1960 ta OPEC i (Organization Petroleum Exporting Countries- Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı) kurdular. Bu teşkilatın kuruluş amacı özellikle petrol Resim 01.09: OPEC Toplantısından Bir Görüntü fiyatlarının belirlenmesi başta olmak üzere, hepsini ilgilendiren meselelerin birlikte çözümünü sağlamaktı. Bu arada 1967 (Altı Gün Savaşı) Arap-İsrail Savaşı ndan sonra petrolün İsrail e karşı siyasi bir silah olarak kullanılmasını sağlamak için OAPEC (Organization of Arap Petroleum Exporting Countries- Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Teşkilatı-)kuruldu. OAPEC, İsrail, ABD ve bazı Batı Avrupa ülkelerine karşı petrol ambargosu uygulamaya başladı. Ancak Arap ülkeleri arasında dayanışmanın sağlanamaması ve Batılı ülkelerin OAPEC dışındaki ülkelerden petrol satın alması OAPEC in isteği sonucu alamamasına sebep oldu. Ekim 1973 te çıkan Orta Doğu Savaşı ndan sonra OAPEC tarafından petrol fiyatlarının yükseltilmesiyle yaşanan petrol krizi hız kazandı. Bu 22

15 durum özellikle Batı Avrupa da ve Japonya da paniğe yol açtı. Hatta ABD, bu politikanın Batı nın sanayisine ciddi zararlar vermesi hâlinde Basra Körfezi bölgesine bir silahlı müdahalede bulunacağını belirterek oldukça sert bir tepki verdi. Petrol üreten ülkelerin petrol satışından elde edilen gelirlerini Batı bankalarında değerlendirmeleri, sanayileşmiş ülkelerin petrol zamlarından etkilenmesini engelledi. Ancak Türkiye nin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülkeler, artan petrol fiyatlarından olumsuz etkilendiler. Bu ülkeler yüksek petrol fiyatlarının faturasını çok daha ağır bir biçimde, ekonomik kalkınmalarını durdurmak ya da en azından yavaşlatmak pahasına ödemek zorunda kaldılar. F. İRAN-IRAK SAVAŞI ( ) 1. Irak ta Rejim Değişikliği II. Dünya Savaşı öncesi dünyadaki gelişmeler Orta Doğu da yeni oluşumlar için zemin hazırladı te Türkiye nin de üye olduğu Sadabat Paktı na katılan Irak, II. Dünya Savaşı sonrası ABD ve Batılı devletlere paralel politikalar izleyerek Bağdat Paktı (1954)içinde yer aldı de yapılan bir askerî müdahale sonucu ülkede monarşi rejimi yıkılarak cumhuriyet ilan edildi. Irak rejim değişikliğinden sonra Bağdat Paktı ndan çekildi de Irak ta yönetimde söz sahibi olan Baas Partisi, SSCB ile yakınlaşarak bu ülkeden ekonomik ve askerî yardım almaya başladı. Bu durum Batı ya dönük bir politika takip eden İran ile arasındaki ilişkileri zayıflattı. Diğer taraftan, 1970 te İngiltere nin Basra Körfezi nden çekilmesinden sonra İran ın, buraya tek başına hâkim olmak istemesi iki ülke ilişkilerini daha da gerginleştirdi. 2. İran da Rejim Değişikliği 1925 ten itibaren İran ı yöneten Pehlevi Hanedanlığı uygulamalarıyla halk tarafından benimsenmemişti. Ayrıca muazzam petrol gelirlerinin silahlanmaya harcanması, gelir dağılımındaki eşitsizliği daha da artırdı. Halkın uygulamalara karşı başlattığı protestoların yönetim tarafından dikkate alınmaması ayaklanmalara sebep oldu yılı başlarında bölgesel nitelikli başlayan ayaklanma, bir yıl içinde halk hareketine dönüştü. Bu arada grevler yüzünden ülkenin petrol ihracatı tamamen durdu. İç karışıklıkların artması üzerine Şah önce Mısır a ardından da ABD ye gitti da sürgündeki lider Ayetullah Humeyni nin ülkeye dönmesiyle İran İslam Cumhuriyeti kuruldu. İran, dış politikada bağlantısızlık ilkesini benimserken, ABD öncülüğünde kurulan CENTO dan ayrıldı. Irak ın Orta Doğu da Mısır dan boşalan güçler dengesini kendi lehine değiştirmek istemesi ve bu amaçla yayılmacı bir politika takip etmesi Irak-İran ilişkilerini olumsuz etkiledi. 23

16 3. Savaş ve Sonuçları 1969 yılında İran Şahı ABD desteği ve güçlü bir orduya sahip olmasından dolayı önemli bir su yolu olan Şattülarap ın tümüyle Irak a bırakıldığı 1937 tarihli Irak İran Sınır Antlaşması nı ortadan kaldırmak için harekete geçti. Bu amaçla İran, gemilerini bölgeye gönderdi ve taraflar arasında çatışma çıktı yılında da diplomatik ilişiler kesildi. İran ve Irak arasında gerginleşen ilişkiler, 1975 Cezayir Antlaşması ile geçici olarak düzeltildi Bu antlaşmaya göre iki ülke arasındaki sınır Şattülarap su yolunun en derin noktasından geçecekti. Böylece Şattülarap taraflar arasında paylaşılmış oluyordu. Camp David Anlaşması yla Orta Doğu da Mısır ın etkinliğini kaybetmesi sonucunda ortaya çıkan otorite boşluğundan yararlanan Irak, Arap liderliği için çalışmalar başlattı da İran ın rejim değişikliği sebebiyle yaşadığı iç sorunlardan yararlanmak isteyen Irak, Basra Körfezi ne hâkim olmak için harekete geçti. Cezayir Antlaşması nı feshettiğini açıkladı. 22 Eylül 1980 de İran topraklarına saldırıya geçerek Basra Körfezi ne kadar ilerledi. Irak uçakları Tahran havaalanı da dâhil İran ın hava üs ve limanlarını, İran da Irak üslerini bombaladı. Irak, İran a saldırırken kolay bir zafer kazanacağını ve bu suretle Arap dünyasında büyük bir prestij kazanacağını ümit etmişti. Bir süre sonra İran, savaşta dengeyi sağlayarak Irak ın işgal ettiği bazı toprakları geri aldı.1986 da İran ın Basra Körfezi ne hâkim olmaya başlaması ve körfeze kıyısı olan ülkelerin petrol satışı yapamaması ABD ve bazı Batılı devletleri ekonomik açıdan olumsuz etkiledi. Ayrıca SSCB nin İran la yakınlaşarak bölgede güç kazanması ABD yi endişelendirdi. Bu sebeple ABD, Fransa ve İngiltere gibi bazı Batılı büyük devletler harekete geçerek Basra Körfezi ne savaş gemileri gönderdiler. Bu müdahale sonucu Irak, İran a karşı cephelerde dengeyi sağladı. BM nin kararı ile 6 Ağustos 1988 de ateşkes gerçekleşti ve savaş sona erdi. Irak ın 1990 da Kuveyt i işgal etmesi ve ABD nin bu işgale müdahale ihtimalinin ortaya çıkması üzerine Irak, işgal ettiği İran topraklarından çekildi. Böylece İran kaybettiği toprakları geri aldı. Sekiz yıl gibi uzun süren bir savaş sonucunda iki ülkeden yaklaşık bir milyon insan hayatını kaybetti. Savaş sırasında iki devletin birbirlerinin petrol bölgelerini bombalaması sonucunda 150 milyar dolar civarında bir ekonomik kaynak yok oldu. Savaştan sonra iki ülkede de ekonomik sıkıntılar yaşandı. Kuveyt in işgalinde, Irak ın yaşadığı bu ekonomik bunalım etkili oldu. İran-Irak Savaşı ile Arap ülkelerinin taraf olması Arap birliğinin bozulması ve İsrail in Orta Doğu da daha serbest hareket etmesine zemin hazırladı. Bazı Avrupalı devletler bu iki devlete silah satarak önemli bir gelir elde etmiş oldular. G. YUMUŞAMA DÖNEMİNDE DÜNYA 1. Ekonomi II. Dünya Savaşı sonrasında bilim ve teknolojideki ilerlemelerin sanayide kullanılması ile büyük bir verimlilik elde edildi. Merkezî ısıtma sistemi, evlere kadar su- 24

17 yun getirilmesi, çamaşır makinesi, telefon ve televizyonun yaygın olarak kullanılması insan hayatını kolaylaştırdı. Petrol, elektrik ve otomotiv sektörlerinde önemli üretim artışı oldu. Bu gelişmelerle dünya ekonomisi hızlı bir büyüme dönemi yaşadı lere kadar büyümenin kesintisiz devam etmesi işsizlik oranını da düşürdü. Uydu teknolojisi sayesinde de televizyon programları uluslararası bir boyut kazandı. İlk kez 1964 Tokyo Olimpiyatları canlı televizyon yayını ile tüm dünyaya ulaştırıldı. Serbest ticaret ve çok uluslu şirketler tarafından yapılan uluslararası yatırımların gelişmesi ilerlemeyi perçinledi. 2. Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler Bu dönemde bilimsel ve teknolojik alanda önemli buluşların yapılmasında Soğuk Savaş Dönemi ndeki bloklar arasındaki rekabet önemli bir etken olmuştu. Özellikle füze sistemlerinin geliştirilmesi iki süper gücü uzay yarışına itti. SSCB nin 1957 de ilk uzay aracı olan Sputnik i uzaya fırlatmasından bir yıl sonra ABD, Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi ni (NASA) kurarak ilk uydusunu uzaya gönderdi de Rus kozmonot Yuri Gagarin, Vostok-1 uzay aracı ile ilk kez uzaya giden insan oldu de ABD aynı şekilde karşılık vererek uzayda rekabeti hızlandırdı da ise Amerikalı astronot Neil Armstrong un aya inmesi ile ABD uzay yarışında liderliği ele geçirdi. Resim 01.10: Vostok - 1 Uzay Aracı Resim 01.11: Neil Armstrong Ay Yüzünde Fırlatma Esnasında Başlangıçta ABD ile SSCB arasında devam eden uzay yarışına, daha sonra sınırlı olarak İngiltere, Fran sa, Japonya ve Çin Halk Cumhuriyeti de katıldı. Devletler bütçelerinin önemli bir kısmını uzay çalışmalarına ayırdı. Bu da toplumların ihtiyacı 25

18 olan alanlarda (eğitim, sağlık vb.) yapılacak olan yatırımları kısıtladı. Savaş yıllarında yapılan ilk bilgisayar geliştirilerek 1970 te kişisel bilgisayar üretildi. İletişim alanında telefon ile başlayan gelişmeler XX. yüzyılda görüntülü telefonla devam etti. Uydu teknolojisinin yerleşmesi ile iletişimde kıtalar arasındaki uzaklık ortadan kalktı. İletişimde bu sınır tanımaz gelişme interneti ortaya çıkardı. 3. Kültürel Hayat Hızlı sanayileşme ve tarımda makineleşmenin artması sonucu köylerden kentlere doğru hızlı bir göç başladı. Kadınların eğitim düzeyinin artması ve sosyal hayata aktif olarak katılması erkek egemenliğini ön plana çıkaran anlayışı sona erdi. Cinsiyete dayalı her türlü şiddet eylemine karşı çıkıldı. Sanayileşmiş ülkelerin kent nüfusunun artmasında Üçüncü Dünya ülkelerinden yapılan göçler de etkili oldu yılları arasında yapılan olimpiyatlarda ABD, SSCB, Japonya ve Doğu Almanya madalya sıralamasında öne çıktılar. Türkiye ise istediği başarıyı elde edemedi yılları arasında düzenlenen FİFA Dünya Kupası nda sırasıyla Brezilya (1962), İngiltere (1966), Brezilya(1970), Almanya(1974) ve Arjantin(1978) şampiyon oldu yılından itibaren yapılan Akdeniz Oyunlarının tamamına katılan Türkiye, 1971 de düzenlenen altıncı Akdeniz Oyunlarına İzmir de ev sahipliği yaptı. H. TÜRK DIŞ POLİTİKASI Türkiye nin Soğuk Savaş Döneminde Batı ittifakına dâhil olarak bu doğrultuda dış politika izlediği belirtilmişti. Bu dönemde Kıbrıs, Ege sorunları, Orta Doğu da Arap- İsrail Savaşları ve Ermeni terörü Türk dış politikasının belirlenmesinde etkili olmuştur. 1.Türk- Yunan İlişkileri Kurtuluş Savaşı ndan sonra Lozan Antlaşması imzalanmasına rağmen, Türkiye ve Yunanistan arasındaki sorunlar çözümlenememiş ve ilişkiler bir süre daha normale dönememişti.1930 lu yıllarda dünya barışını tehdit eden gelişmeler üzerine Atatürk ve Venizelos liderliğinde Balkan devletleri arasında ittifakı sağlamak için çaba sarf edilmiş, bu çalışmalar iki ülke arasındaki ilişkileri olumlu etkilemişti. Ancak 1954 yılına gelindiğinde Türkiye ve Yunanistan ilişkileri Kıbrıs meselesine bağlı olarak yeniden gerginleşmeye başladı. a.kıbrıs Meselesi 1571 de Türk hâkimiyetine giren Kıbrıs ın yönetimi 1878 Berlin Antlaşması nda arabuluculuk görevi yapan İngiltere ye geçici olarak bırakılmıştı. Osmanlı Devleti nin 26

19 I. Dünya Savaşı na girmesini fırsat bilen İngiltere, 5 Kasım 1914 te Kıbrıs ı ilhak ettiğini açıkladı. Türkiye Lozan Antlaşması ile statüyü kabul etti. II. Dünya Savaşı ndan sonra On iki Ada nın Yunanistan a verilmesi üzerine Yunanistan ve Yunan kamuoyu gözlerini Kıbrıs a çevirdi. Kıbrıs taki Rumlar, adayı Yunanistan a katma idealleri (Enosis) doğrultusunda faaliyetlerde bulundular. Kıbrıs konusuna daha fazla ilgi gösteren Yunanistan, 1951 de Kıbrıs ın kendisine verilmesi için İngiltere ye resmen başvurdu. Bu girişimi olumsuz karşılanan Yunanistan, 1954 te Kıbrıs sorununu BM ye taşıyarak meseleyi uluslararası bir konu hâline getirdi. Kıbrıs ta self- determinasyon ilkesinin uygulanmasını isteyen Yunanistan ın bu girişimi BM tarafından reddedildi. Bu gelişmeler, Türkiye nin Kıbrıs konusunda harekete geçmesinde önemli rol oynadı. Böylece Kıbrıs sorunu, Türk dış politikasının en önemli konularından birisi hâline geldi. Harita : Kıbrıs, Türkiye nin Güvenliği Açısından Son Derece Stratejik Önem Taşımaktadır. Yunanistan ın Kıbrıs konusundaki isteklerinin BM tarafından reddedilmesi üzerine Rumlar, Kıbrıs ta EOKA ( Kıbrıs Mücadelesi Ulusal Örgütü Etniki Organosi Kipriaku Agonos) yer altı örgütünü kurarak önce İngilizler, sonra da Türklere yönelik tedhiş hareketlerine başladılar. Bu örgütün amacı, İngilizleri Kıbrıs tan atmak, Türkleri imha etmek ve Enosis i gerçekleştirmekti. Yunanistan ın kışkırtma ve yardımlarıyla Rumların başlattıkları tedhiş hareketleri genişleyerek bir iç savaş hâlini aldı yılında tedhiş hareketlerinin şiddetlenmesi Türk Yunan ilişkilerini gerginleştirdi. Bu durum NATO nun Doğu Akdeniz deki durumunu da etkilemiştir. Bundan dolayı bir yandan ABD, bir yandan da NATO nun aracılık ve baskılarıyla Türkiye ve Yunanistan ikili görüşmelere karar verdiler da Türkiye ve Yunanistan başbakanları Zürih te bir araya gelerek Kıbrıs anlaşmazlığını çözümlemek için görüşmelere başladılar. 11 Şubat 1959 da Kıbrıs ta bağımsız bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulması kararı alınarak Zürih Antlaşması yapıldı. 27

20 Ayrıca Kıbrıs Türk toplumunun hürriyet ve yaşama haklarını garanti altına alan anayasa esasları tespit edilmiştir. Daha sonra Türkiye, Yunanistan ve İngiltere, Londra da Kıbrıs meselesini ele aldılar. Londra toplantılarının sonunda Zürih Antlaşması esas alınarak bağımsız bir Kıbrıs Devleti nin kurulmasına karar verildi. Zürih ve Londra Antlaşmaları Kıbrıs ile Türkiye,Yunanistan ve İngiltere arasında bağlar kurmaktaydı. Kıbrıs ta kurulacak olan anayasal düzen bozulacak olursa, bu düzeni tekrar yerleştirmek için Türkiye, İngiltere ve Yunanistan birbirlerine danışacaklar ve gerekli tedbirleri alacaklardı. Bu konuda bir anlaşma sağlanamazsa, üç devletten biri anayasa düzenini yerleştirmek için tek başına müdahale hakkına sahip olacaktı. Zürih ve Londra Antlaşmaları doğrultusunda 16 Ağustos 1960 ta bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti ilan edildi. Cumhurbaşkanlığına Rum lider Makarios, yardımcılığına da Türk lider Dr. Fazıl Küçük getirildi. Kıbrıs ta sağlanan barış ortamı uzun sürmedi. Kıbrıs Rumlarının Enosis ten vazgeçmemeleri ve 1960 Anayasası nın Türklere tanıdığı hakları hazmedemeyişleri, Kıbrıs buhranının alevlenmesine yol Resim 01.12: Rumların 24 Aralık 1963 Günü Katlettiği Türk Anne ve Çocukları ( Bugün Bu Ev Barbarlık Müzesi Olarak Kullanılmaktadır.) açtı. Yunanistan ın asker ve silah göndererek desteklediği EOKA, Türklere karşı tedhiş hareketlerine devam etti. Kıbrıs Türkleri de bu faaliyetlere 1955 te kurulan Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT) vasıtasıyla karşı koymaya çalıştı. Rum çeteleri Türk köylerini yakıp yıkarak on binlerce Türk ü göçe zorladı. 24 Aralıkta Kanlı Noel denilen ve 24 Türk ün şehit edildiği olay üzerine Türk savaş uçakları Lefkoşa üzerinde ilk uyarı uçuşunu yaptı. 650 kişilik Türk askerî birliği de karargâhından çıkarak Lefkoşa nın Türk kesimini koruma altına aldı te Yunanistan ın Ada ya daha çok asker ve silah göndermeye başlaması üzerine olayların büyümesinden endişelenen BM Güvenlik Konseyi, Barış Gücü kurulması kararı aldı. Ancak Barış Gücü Ada ya henüz gelmeden Rum çetelerinin saldırıya geçmesi Türkiye nin Kıbrıs a müdahale kararı almasına yol açtı. Ancak bu kararın uygulanmasını istemeyen ABD Başkanı Johnson, yazdığı mektupla Türkiye yi kararından vazgeçirmeye çalıştı. Küba krizine bağlı olarak 1963 te Türkiye deki ABD ye ait Jüpiter füzelerinin bilgi verilmeden sökülmesi ve Türk- Yunan meselelerinde ABD nin Yunan yanlı- 28

21 sı politikası iki ülke arasında güven bunalımına sebep oldu te ABD Başkanı Johnson un mektubu da Türk- ABD ilişkilerini olumsuz etkileyerek Türkiye yi SSCB ve Orta Doğu politikasını yeniden gözden geçirmeye yöneltti. II. Dünya Savaşı ndan sonra Batı ittifakında yer alan Türkiye nin SSCB ile ilişkileri DP iktidarının son yıllarına kadar mesafeliydi. Batıdan beklediği ekonomik yardımı almayan Türkiye nin 1959 da SSCB den kredi talebinde bulunması ve daha sonra Doğu ve Batı Bloku arasındaki ilişkilerde yumuşamanın başlaması, Türkiye-SSCB ilişkilerini olumlu etkiledi. Diplomatik ziyaretlerle başlayan ekonomik ilişkiler, siyasi ilişkilerin de gelişmesinde etkili oldu lı yılların sonlarına doğru iki ülke arasındaki ilişkiler üst düzeye çıktı. BM Barış Gücü nün Rum çetelerinin Kıbrıs taki saldırılarını engelleyememesi üzerine 8-9 Ağustos 1964 te Türk Hava Kuvvetlerine bağlı savaş uçakları Rum mevzilerini bombaladı. Bu müdahale Kıbrıs Rum çetelerinin saldırı gücünü kırarak, faaliyetleri sınırlı çatışmalar hâline dönüştürmüştür. Ancak Enosis in hemen gerçekleştirilmesini isteyen EOKA üyeleri Yunanistan dan aldıkları destekle 15 Temmuz 1974 te Makarios a karşı darbe gerçekleştirdi. Makarios, darbeden canını güçlükle kurtararak Londra ya kaçmak zorunda kaldı. EOKA üyeleri Nikos Sampson u cumhurbaşkanlığına getirirken Kıbrıs Elen Cumhuriyeti ni ilan ettiler. Sampson darbesi Kıbrıs ın Yunanistan a ilhakından başka bir şey değildi. Darbe yönetimi, olayların Rum toplumunun bir iç işi olduğu ve Türklerin can güvenliğine dokunulmayacağı şeklinde açıklamada bulunarak Türkiye nin müdahalesini önlemeye çalışıyordu. Türkiye, Kıbrıs taki darbenin bir Yunan müdahalesi olduğunu belirtti ve garantilerin ihlali saydı. Aynı şekilde İngiltere de yeni idareyi tanımadığını bildirmiştir. Bunun üzerine Başbakan Bülent Ecevit İngiltere hükümeti ile görüşmeler yapmak üzere 17 Temmuzda Londra ya gitti. Türkiye, İngiltere ye ortak hareket etmeyi teklif etti. Olumsuz cevap alan Türkiye, garanti anlaşmasının kendisine tanıdığı Resim 01.13: Türk Askeri Kıbrıs a Çıkartma Esnasında yetkiyi kullanarak müdahale kararı aldı. Türkiye 20 Temmuz 1974 te Enosis e engel olmak, barışı yeniden kurmak ve Türklerin güvenliğini yeniden sağlamak amacıyla Kıbrıs Barış Harekâtı nı başlattı. 29

22 Resim 01.14: Kıbrıs Barış Harekâtı Sırasında Başbakanlık Görevinde Bulunan Bülent Ecevit 20 Temmuz sabahı erken saatlerde Türk askeri hava kuvvetlerinin himayesinde Girne ye çıkarken, aynı zamanda Lefkoşa Girne yolu üzerinde ve Lefkoşa yakınlarında Gönyeli ye de havadan indirme yaptı. Lefkoşa ya kadar ilerleyen Türk kuvvetleri, 22 Temmuzda BM nin ateşkes çağrısına uydu. Birinci Barış Harekâtı sona erdiğinde Türkiye, Kıbrıs a kişilik bir kuvvet yığmaya ve üç yüz tank göndermeye muvaffak olmuştu. Kıbrıs meselesinin görüşülmesi maksadıyla 25 Temmuzda Türkiye, Yunanistan ve İngiltere, Cenevre Konferansı n da bir araya geldi. Görüşmelerden barışı sağlayacak bir sonuç çıkmayınca 14 Ağustos ta İkinci Barış Harekâtı başladı. Türk birlikleri iki gün içinde Ada nın yaklaşık üçte birine hâkim oldu. Türkiye BM nin ateşkes çağrısına uyarak 16 Ağustosta askerî harekâtı durdurdu Kıbrıs Barış Harekâtı Türkiye nin dış politikasında da etkili oldu. ABD nin bu harekâtı gerekçe göstererek Türkiye ye yapmakta olduğu ekonomik yardımı kesmesi ve silah ambargosu uygulaması, iki ülke arasındaki ilişkileri olumsuz etkiledi. Bunun üzerine Türkiye, 1969 Savunma İş Birliği Antlaşması nı yürürlükten kaldırdı ve 1975 ten itibaren Türkiye deki bütün ABD üs ve tesislerine el koydu. Ancak 1978 de ABD ambargosunun kalkmasıyla ilişkiler normale döndü. E BİLGİ NOTU Ambargo kararıyla Kongre nin amacı, Türkiye nin Kıbrıs konusunda geri adım atmasını sağlamaktı. Ambargo bu hedefe ulaşılmasını sağlamadığı gibi Türkiye ambargo kararına 13 Şubat 1975 de Kıbrıs Türk Federe Devleti nin kurulmasını sağlayarak cevap verdi. Türk ordusunun modernizasyonu çalışmaları için hayati önem taşıyan Amerikan askerî yardımı 3 yıl süreyle kesildi. Mevcut silahların yedek parça ihtiyaçlarının sağlanamaması Türk ordusunu olumsuz etkiledi. Bu durum Türkiye kamuoyunda ABD karşıtı eğilimleri artırdı. Millî silah ve savunma sanayiinin geliştirilmesi zorunluluğu ortaya çıktı. 30

23 Kıbrıs Barış Harekâtı ndan sonra Türklerin kuzeyde, Rumların da güneyde yerleşmesi yeni bir devlet düzeninin kurulmasını gerekli kılıyordu. Başlatılan toplumlar arası görüşmelerden istenilen sonucun alınamaması üzerine Türk toplumu 13 Şubat 1975 te Rauf Denktaş ın liderliğinde Kıbrıs Türk Federe Devleti ni kurdu. BM Genel Kurulu, 13 Mayıs 1983 te Kıbrıs Rumlarını Kıbrıs Hükümeti olarak tanıma kararı aldı. Bu gelişmeler karşısında Türk toplumu da 15 Kasım 1983 te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ni kurdu. Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ni kurulduğu gün tanıyan ilk devlet oldu. Buna karşılık, Yunanistan ve Kıbrıs Rum yönetimi Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ni bağımsızlık kararını tanımayacaklarını açıkladı. Başta ABD, İngiltere, Fransa ve SSCB olmak üzere çeşitli ülkeler, bağımsızlık kararına karşı tepki gösterdiler. Bu arada İngiltere nin önerisiyle, BM Güvenlik Konseyi Ada da Kıbrıs Cumhuriyeti dışında başka hiçbir hükümetin tanınmaması kararını aldı. b. Ege Adaları Meselesi Lozan Antlaşması yla Ege Denizi ndeki Türkiye ye bırakılan Bozcaada, Gökçeada ve İtalya nın sahip olduğu Meis ve On İki Ada dışında kalan diğer adalar Yunanistan a bırakılmıştı. II. Dünya Savaşı sonunda galip devletlerin İtalya yla imzaladıkları Paris Antlaşması yla Meis ve On İki Ada, Yunanistan a verildi (1947). Böylece Ege Denizi nde Bozcaada ve Gökçeada dışındaki tüm adalar Yunanistan a bağlandı. Yunanistan Ege Denizi nin doğusuna da yerleştikten sonra Türkiye nin Ege Denizi ndeki mevcut haklarını ortadan kaldırarak, bu denizin tümüne egemen olmak istemiştir.1974 ten itibaren bu amaçla yaptığı girişimler Türkiye- Yunanistan ilişkilerinde gerginliğin artmasına ve Ege Denizi sorununun ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu sorunlar Ege Adalarının silahlandırılması, kıta sahanlığı, karasularının 12 mile çıkarılması ve Ege hava sahası şeklinde sıralanabilir.. Ege Adalarının Silahlandırılması Yunanistan, Ege Denizi nde Türkiye kıyılarına yakın olan Adalarla birlikte 1947 de İtalya dan aldığı Meis ve On iki Ada yı, Lozan Antlaşması na aykırı olarak gizlice silahlandırmaya başladı. Bunun üzerine Türkiye bu konuyla ilgili 1964 ten itibaren farklı zamanlarda Yunanistan a nota vermiştir. Kıbrıs Barış Harekâtı ise ilişkileri daha da gerginleştirdi. Yunan hükümeti Türk kıyılarına yakın adalara kuvvet yığdığı gibi bazı adaların karasularını mayınladı. Rodos taki sivil havaalanını askerî uçakların inmesine uygun hâle getirdi ten sonra da Yunanistan, Ege Adalarını açık olarak silahlandırmaya devam etti. Yunanistan, adaları NATO tatbikatları kapsamına aldırtarak silahlanma faaliyetlerini meşrulaştırmak istemiştir. Yunanistan ın antlaşmalara aykırı bir biçimde Ege Adalarını silahlandırmasına karşı Türkiye de kendi tedbirlerini aldı. Zira bu adalar Yunanistan tarafından Türkiye ye yapılacak bir saldırı için bir atlama taşı olabilirdi. Türkiye 1975 yılında İzmir de Ege Ordusu denen IV. Ordu yu kurdu. 31

24 . Kıta Sahanlığı Sorunu 1973 Orta Doğu Savaşı nı izleyen petrol bunalımı, petrol arama faaliyetlerini hızlandırmıştı. Türkiye ile Yunanistan arasında kıta sahanlığı meselesi, Türk hükümeti tarafından Ege nin açık deniz sularında ve Türkiye nin kıta sahanlığı içinde bulunan sahalarda petrol araması yapmak üzere Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığına (TPAO) arama ruhsatı vermesi ile başladı. Yunanistan 1961 den itibaren şirketlere Ege Denizi nin kuzey ve batı kıyılarında petrol arama ruhsatı vermekteydi.1970 başlarında arama ruhsat alanını Doğu Ege yi kapsayacak şekilde genişletti. Yunanistan ın Ege Denizi ndeki bu faaliyetleri üzerine Türkiye de TPAO ya Ege nin açık deniz sularında ve kendi kıta sahanlığında petrol arama ruhsatı verdi. Yunanistan ın bu duruma itirazı iki ülke arasında Kıta Sahanlığı Sorunu nu ortaya çıkardı. Türkiye nin Sismik-I adlı araştırma gemisi 6 Ağustos 1976 günü Çanakkale den ayrılarak Türkiye ile Yunanistan arasında kıta sahanlığı anlaşmazlığına konu olan sulara girdi. Yunan savaş gemileri Sismik -1 i adım adım takip ettiler. Fakat Sismik -1 Türk savaş gemilerinin himayesinde idi. Sismik -1 araştırmalarını yaptıktan sonra 10 Ağustosta Çanakkale ye döndü. Bunun üzerine Yunanistan BM Güvenlik Konseyi ve Lahey Uluslararası Adalet Divanı na başvurdu. BM Güvenlik Konseyi sorunun ikili müzakereler yoluyla çözümlenmesi kararı aldı. Uluslararası Adalet Divanı ise Yunanistan ın Ege nin uluslararası sularında Türkiye nin petrol arama girişimlerinin durdurulması isteğini reddetti. BM Güvenlik Konseyi nin ve Uluslararası Adalet Divanı kararlarından sonra iki ülke temsilcileri Bern de bir araya geldi. Görüşmeler sonunda imzalanan Bern Deklarasyonu ile taraflar Ege Denizi nde kıta sahanlığı ile ilgili hiçbir faaliyette bulunmamayı kabul etti..kara Sularının 12 Mile Çıkarılması Sorunu Türkiye ile Yunanistan arasında Ege Denizi ile ilgili diğer bir anlaşmazlık da, kara sularının sınırı konusu olmuştur. Lozan Antlaşması yla Ege Denizi nde kara sularının genişliği 3 mil olarak kabul edilmişti. Bu genişlik 1936 da Yunanistan, 1964 te Türkiye tarafından 6 mile çıkarıldı ten itibaren Yunanistan değişik dönemlerde kendi kara sularını 12 mile çıkaracağını ileri sürdü. Bu durum Türkiye tarafından tepkiyle karşılandı. Ege Denizi nde kara suların 6 milden 12 mile çıkması hâlinde, uluslararası alan %27,3, Yunan kara suları %64,1, Türk kara suları %8, 5 şeklinde değişecekti. Bu durum, Türk gemi ve uçaklarının Ege den Akdeniz e çıkışlarına büyük sınırlamalar getirecek, Batı Anadolu ve Boğazlar bölgesinin savunmasını da olumsuz etkileyecekti. 12 millik kara suları Ege Denizi ni bir Yunan gölü hâline getiriyor ve bu denizde Türkiye ye 32

25 yaşama hakkı tanımıyordu. SSCB ve ABD de çıkarlarından dolayı Yunanistan ın 12 mil prensibine karşı çıkmışlardır. Harita : Ege Denizi nde Kara Sularının 6 veya 12 Mil Olmasının Sonuçları Türkiye, 1976 da Yunanistan ın kara sularını 6 milin üzerine çıkarmasını hiçbir zaman kabul etmeyeceğini ve böyle bir uygulamanın savaş nedeni olacağını açıkladı. Türkiye nin bu sert ve kararlı tutumu karşısında Yunanistan, kara sularını 12 mile çıkarma yetkisinin bulunduğunu söylemesine rağmen, buna bugüne kadar cesaret edememiştir.. Ege Hava Sahası (FIR Hattı- Uçuş Bilgi Bölgesi) Sorunu Türkiye, Yunanistan ın 1931 e kadar 3 mil olan hava kontrol sahasını 6 mile çıkarmasına iki ülke arasındaki iyi ilişkilerden dolayı tepki göstermedi yılında 33

26 Türkiye de kara sularını 6 mile çıkardı. Milletlerarası hukuk kurallarına göre millî hava sahasının yüksekliği de kara sularının genişliği kadar olabilirdi. Dolayısıyla Ege adaları üzerinde Yunan hava sahasının yüksekliği de 6 mili geçemezdi e kadar bir problem oluşturmayan FIR hattı ( Flight Information Region), Kıbrıs Barış Harekâtı sırasında Yunanistan, hava sahasının yüksekliğini 12 mile çıkarmak istedi. Bu durum Türkiye nin güvenliğini tehdit etmekteydi. Milletlerarası Sivil Havacılık Teşkilatı nın (ICAO) Türkiye ve Yunanistan ın katılımıyla 1952 de yaptığı bölge toplantısında Ege üzerinde uçan bütün uçakların, uçuş bilgilerini Atina ya vermesine ve ancak Türk kara sularına girerken bu bilgileri İstanbul a bildirmesine karar verdi. Türkiye o zamanki Türk Yunan ilişkilerinin samimi atmosferi nedeniyle bu duruma ses çıkarmamıştı. Yunanistan ise, Kıbrıs Barış Harekâtı ndan sonra, 16 Ağustosta Ege Denizi nin tümünü tehlikeli bölge ilan ederek ve bölgede FIR hizmetlerini durdurarak, Ege semalarını uluslararası hava trafiğine, dolayısıyla da Türk sivil ve askerî uçaklarına kapattı. Türkiye nin Ege deki haklarını zedeleyen bu durum, özellikle sivil havacılık yönünden çeşitli zorluklarla karşılaşılmasına ve iki ülke arasında da yeni bir sorunun ortaya çıkmasına yol açtı. NATO nun Türkiye ve Yunanistan ile yaptığı temaslar sonucunda her iki tarafın da daha önceden almış olduğu Ege hava sahası ile ilgili kararları yürürlükten kaldırmaları ile sorun çözüldü. Ege Denizi tekrar sivil hava trafiğine açıldı. c. Türkiye nin Orta Doğu Politikası yılları arasında Arap ülkelerinin SSCB ye yaklaşmalarına karşılık NATO üyesi olması sebebiyle Türkiye, Orta Doğu da Batı ya paralel bir politika izlemişti te Türkiye-ABD ilişkilerinde meydana gelen değişiklik, Kıbrıs meselesinde yalnızlıktan kurtulmak isteyen Türkiye nin Orta Doğu politikasını da etkiledi petrol krizine kadar olan dönemde Türkiye, Orta Doğu ya açılma politikası izleyerek Arap ülkeleri ile ilişkilerini geliştirdi Arap- İsrail Savaşı nda Türkiye, ABD nin Türkiye deki üslerinden İsrail e yardım etmesine izin vermedi. Bu savaşta Türkiye nin Filistin halkının davasını desteklemesi Arap ülkeleri ile ilişkilerin yoğunlaşmasını sağladı. Türkiye 1969 daki Mescid-i Aksa yangınına büyük tepki gösterirken bu gelişmeler üzerine Rabat ta toplanan İslam Zirvesi Konferansı na katıldı. Böylece Arap dünyası ile ilişkilerini geliştirdi deki İslam Zirvesi ne Türkiye, ilk defa başbakan düzeyinde katıldı. Türkiye günümüze kadar Batılı devletlerle, Orta Doğu arasında bir denge unsuru olmaya gayret gösterdi. İsrail ile ilişkilerini devam ettiren Türkiye, Filistin meselesinde İsrail in uluslararası hukuka aykırı eylemlerine tepki gösterdi. d. Ermeni İddiaları Ermeni sorunu, XIX. yüzyıl sonlarında büyük devletlerin politik çıkarları doğrultusunda ortaya çıkmıştı. Lozan Antlaşması nda Türk vatandaşı olan gayrimüslimlerin siyasi ve medeni hakları belirtilmiş olmasına rağmen Ermeniler azınlık statüsünü istemeyerek diğer Türk vatandaşları ile aynı kanunlara tabi olmayı kabul etmişlerdi. 34