KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 775 DULKADIRLI CAMİİ MİNARELERİ

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 775 DULKADIRLI CAMİİ MİNARELERİ Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Türk-İslam Sanat çevrelerinde minarelerin çok özel anlam ve işlevleri vardır. İslam sanatlarının oluşum safhasında mimarinin önemli bir kolu olan cami minareleri, öncelikle namaz vakitlerini halka duyurmak için inşa edilmişlerdir. Bunlar, cami yakınlarında yaptırılmış, merdivenli yüksek duvar veya kulelerden ibaret idiler.'ancak zamanla cami bünyelerine katılan minareler, ezan okuma dışında ölüm, cenaze ve çeşitli duyuruları halka iletmek amacı ile de kullanılmışlardır. Hatta Mısır ve Kuzey Afrika'da içerisinde ikamet edilmek amacıyla çok katlı ve kule şeklinde olan minare örnekleri de vardır. 2 Öncelikle namaz vakitlerini halka duyurmak amacıyla camilerin önemli bir elemanı olan minareler; boyut, şekil, biçim ve estetik görünüm bakımından da en yüksek ifadelerine erişmişlerdir. Başlangıçta camilerin yanında tek başına yükselen minareler, sonraları cephenin iki yanına, dört köşesine hatta 6 köşeye yaptırılarak camilere statik bakımdan payanda ve destek görevi sağlamışlar ve cepheleri sınırlayarak onlara estetik değer ve anlam kazandırmışlardır. Ayrıca camilerin boyutlarıyla uyumlu ahenkli bir bütünlük oluşturarak yücelim duygusu yaratmış ve şehirlerin siluetini belirleyici birer unsur olmuşlardır. Camilerin vazgeçilmez elemanlarından olan minareler; konum, şekil, biçim, estetik değerler ve kullanılan malzeme açısından da başlangıçtan günümüze inanılmaz bir gelişme göstermiştir. Gerçek yerini, işlevini, şekil ve anlamlarını Türk Sanatı çevrelerinde bulan minareler, İstanbul Süleymaniye (1557), Edirne Selimiye (1574) ve Sultan Ahmet (1617) Camileri ile dünyadaki en güzel örneklerine erişmişlerdir. 3 Tarihi gelişim içerisinde şekillerini kutsal bir amaca, ya da haberleşmeye dayalı olarak yaptırılmış kulelerden aldığı sanılan minareler, 4 geniş bir alana yayılan İslam coğrafyasında çok farklı şekil, boyut, malzeme ve süsleme unsurlarıyla karşımıza çıkmaktadır. Örneğin Orta Asya ve Yakın Doğu kaynaklı minarelerin çıkış noktası olarak, M.Ö. I. binde yöre tarihinde etkili olmuş Hunlar'ın ataları Choular'a kadar uzanan ve özünde kutsal değerlerin yattığı surlu şehirlerdeki yeryüzü temsilcileri olan kuleler kabul edilir. 5 Miladi yıllara doğru bu kuleler daha güneyde ortaya çıkan budizm inancındaki adına stupa denilen kulelerden de etkilenerek minare oluşumunda yeni alternatifler ortaya çıkmıştır. 6 Öte yanda İslamiyetin yaygınlık kazanmasıyla camilerin yanında- yakınında yer almaya başlayan minarelerin, şekil, boyut, hatta kullanım biçimlerinde farklılaşmalar görülmektedir. Örneğin 715 tarihli Şam-Emeviye Camii minareleri; kare kesitli, kübik bir altlık üzerinde dört veya sekiz köşeli olarak yükselen örnekleriyle, Suriye, Mısır, Filistin, Kuzey Afrika ve Güney Hz. Peygamberin kendi evinden gelişen ve Medine'deki müslümanlara namaz kıldırdığı camide ilk ezam, Habeş'li Bilal'ın yüksek bir duvar üzerine çıkarak okuduğu bilinmektedir. Bundan dolayı bu tür yapılara "minare" veya "mi'zene" denilmiştir. Konuyla ilgili olarak bk: A. Ülgen, Klasik Devir Minareleri, İstanbul 1996, s. 2.; C.E.Arseven, "Minare" mad., Sanat Ansiklopedisi, C. III, s.16. Minarelerin anlam kaynak ve şekilleriyle ilgili olarak bkz. E. Diez, "Minare," mad. İ.A.C.8, s ; S.Eyice, "Anadolu'da Türk Minareleri" mad. İ.A.,C. VIII, s ; E. Esin, "Türk Minaresinin Orta Asya'daki Öncüleri Hakkında" Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, A. Gabriel özel sayısı (Sayj 9), Ankara 1978, s ; C.E. Arseven; "Minare" mad., Sanat Ansiklopedisi, C.III, 16. Fasikül,s.l Türk minareleri hakkında bkz. S.Eyice, "Anadolu'da Türk Minareleri" mad., aynı yerde E. Esin, a.g.m., s. 104 v.d. E. Esin, a.g.m., s. 105 v.d.; E. Diez, a.g.mad., s.324.v.d. E. Esin a.g.m., s.107 v.d.; G. Combaz, L'e'volution du stupa en Chine, I-III., Brüxelles 1933.

2 776 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Anadolu'daki bazı cami minarelerine öncü olmuştur. 7 Bu yörelerdeki minareler aynı zamanda mesken amacıyla da kullanılıyordu. Bunların ortaya çıkışında, çan kulelerinin de etikili olduğu düşünülmektedir. 8 Yöreye yakın olmasına rağmen Halife Mütevekkil tarafından yılları arasında Samarra'da yaptırılan Ulu Camii'nin Malviya 9 adıyla tanınan minaresi, kendisinden daha küçük ölçülerde yapılmış olmasına rağmen şekil bakımından Kahire'de yılları arasında Tolonoğlu Ahmed tarafından yapıtırılmış cami minaresiyle benzeşir. 10 Ancak bu iki örnek, kendilerinden sonrakilere öncü olamamış ve tek örnek olarak kalmışlardır. Kökeni, Mezopotamyanın zigguratlarına dayanan Malviya ve Tolonoğlu minareleri; yapıdan ayrı, çok kalın, hantal ve pratik olmayan görünümleriyle eski bir tapınak-kule geleneğinin temsilcileri olarak kalmışlardır. Gerçek anlam ve şekillerini Türk Sanatı çevrelerinde bulan minareler XIV-XV. yüzyıllarda, yanlarında yer aldıkları yapılarla uyumlu, belirgin bir form ve bütünlük oluştururlar XVI. yüzyıl Osmanlı sanatında ortaya konan Şehzade (1548), Süleymaniye (1557), Selimiye (1575) ve Sultan Ahmet Camii (1617) minareleriyle sanatın zirvesine çıkarak, şekil, biçim, anlam ve estetik değerler bütününe sahip unsurlar haline getirilmişlerdir." Öncelikle tekli, sonra cepheleri kavrayan ikili, daha sonra cami-avlu birleşiminin dört köşesinde ya da Sultan Ahmet Camii örneğinde olduğu gibi hem caminin hem de avlunun dört köşesinde, 6 ayrı noktada yer alarak cami ile muazzam bir bütünlüğe ulaşmışlardır. Cami ile mükemmel bir ahenk oluşturan Sultan Ahmet minareleri, bulunduğu semtin, hatta bütün İstanbul'un simgesi ve siluetinin de tamamlayıcı unsurlarıdır. Bu tespitimizden sonra tebliğimizin asıl konusu olan Dulkadırlı minarelerinin kısa ve genel çerçeve içindeki yerine göz atmak gerekecektir. İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır Han'ın M yılındaki ölümünden sonra Anadolu'nun çeşitli yörelerinde ortaya çıkan beyliklerden birisi de Dulkadıroğulları'dır. 12 Dulkadırlıların bağımsızlıklarını ilan ettikleri 1337 tarihinden, ortadan kaldırıldıkları Turna Dağı Savaşı'na kadar sürdürdükleri 185 yıllık emaretlik, dönemin Anadolu tarihi ile ilgili bütün kaynaklarında yer alır. 13 XIV. ve XV. yüzyıllar ile XVI. yüzyılın başlarındaki tarihi olaylar arasında Osmanlı- Memlük, Osmanlı-Akkoyunlu ve Osmanlı - Safavi savaşlarından bahseden tarihi kaynaklarda da Dulkadırlı ilişkilerine yer verilmiştir. Çoğunlukla Anadolu'nun güney ve güneydoğusunda XVI. yüzyıl başlarına kadar nüfuz ve hakimiyetlerini sürdürmüş olan Memlükleri, zaman zaman da Anadolu'da büyüyüp gelişen Osmanlılar'ı metbu tanıyan Dulkadırlılar, bu iki devlet, hatta diğer Türkmen beylikleri arasında tampon olarak varlıklarını devam ettirmişlerdir. Dulkadırlı Beyliği'nin çıkış noktası ve uzun süre merkezi durumunda olan Elbistan'daki Ulu Camii minaresi üzerinde durmak gerekmektedir. Bilindiği üzere bu caminin giriş kapısı üzerinde bulunan H M. tarihli kitabe, Anadolu Selçuklu devrine işaret etmektedir. 14 Bu kitabeye göre cami, Alaaddin Keykubad'ın oğlu Gıyaseddin Keyhusrev zamanında Mübarizeddin Çavlı 7 E. Esin a.g.m., s. 109 v.d.; E. Diez, a.g. mad., s.325 vd.; A. Uluçam, "İrak Selçukluları ve Atabekler Döneminden Kalan Tuğla Minareler", Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 1., Van 1990, s.33. E. Diez, a.g. mad., s.324. E. Diez, a.g. mad., s.327,; A.Uluçam, a.g.m., s,33. E. Diez, a.g. mad., s.325.; A. Uluçam, a.g.m., s.33 S.Eyice, a.g. mad., s.333. M. H. Yınanç, " Dulkadırlılar" mad., İ.A., C.I1I, s.654; R. Ymanç, Dulkadir Beyliği, Ankara. 1989, s.9,98; Arifi Paşa, "Maraş ve Elbistan'da Zülkadır Oğulları Hükümeti", Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, C.5, 1331, s.361; H. Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, Ankara 1986, s.9.; M.F. Kırzıoğlu, "Dulkadırlılar Eli" mad., T.A., C. XIV, s Bkz. 11 Nolu dipnot aynı yerler ve müteakip sayfalar. İ.H. Uzançarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1969, s.169 v.d. Z. Güner, Elbistan, İstanbul 1936, s.8.; O. Aslanapa, Türk Sanatı, C1I, İstanbul s.2312.; B. Beyreli, "Yakınyurt İncelemelerinden", Elbistan Postası (Gazete), 1. yıl, 7 Nisan 1958, sayı 84,; H. Gündoğdu, a.g.e., s.23.; M. Taşdemir, "Elbistan" mad.,tdv.i.a,c.l 1, İstanbul 1995,s.l.

3 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 777 tarafından yaptırılmıştır. Ancak Dulkadırlı Beyliği zamanında tahrip olan caminin son cemaat yeri, üst örtüsü ile birlikte taçkapı, minare ve duvarlarının önemli bir kısmı korunarak, duvarların üstünden bir-iki sıra kesme taş değiştirilerek, bugünkü üst örtü tamamiyle yenilenmiştir. 13 XVI. yüzyılın başlarında Dulkadırlı Beyi Alauddevle ile arası açılan safavi hükümdarı Şah İsmail, 1507 yılında büyük bir kuvvetle, Bağdat ve Diyarbakır'ı ele geçirmiş, ardından Elbistan üzerine yürüyerek bu beyliği ve Alauddevle'yi ortadan kaldırmak istemiştir. Alauddevle'nin ortalıkta görünmemesiyle de başta Bey Sarayı ve Ulu Camii olmak üzere bütün Elbistan'ı tahrip etmiştir. 16 Bu tahribattan sonra o dönemde Trabzon'da Şehzade olarak bulunan Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail'in arası giderek açılmıştır yılında vuku bulan Çaldıran Savaşı'nın ortaya çıkış sebeplerinden birisi de iki devlet arasındaki Dulkadırlı ilişkileri gösterilmiştir. Çaldıran Savaşı ile Osmanlı ve Safavi devletleri arasında soğuk ilişkiler sürerken Dulkadırlı Alauddevle'nin güvensiz, hatta Osmanlılar'ı arkadan vurma teşebbüsleri Yavuz Sultan Selim'i kızdırmış, böylece savaş sonrası, komutanlarından Sinan Paşa'yı önemli bir kuvvetle. Alauddevle üzerine göndermiştir. Göksun yakınlarındaki Turna Dağı Savaşı'nda Dulkadırlı hükümdarı mağlup olmuş ve öldürülmüştür. 17 Dulkadırlı topraklarının yönetimi önceleri Şahsuvar'ın oğlu Ali Bey'e verildiyse de Kanuni'nin ilk yıllarında (1522) tamamıyle ve özel statü ile Osmanlı topraklarına bağlanmıştır 'de Şah İsmail'in Elbistan'da yaptığı tahribatın yaraları sarılmadan siyasi ilişkiler Osmanlı-Safavi Savaşı'nın cereyanına sebep olmuş, 1515'de Osmanlı topraklarına katılan Elbistan'daki Ulu Camii'nin bu tarihten sonra onartıldığı anlaşılmaktadır. Caminin son cemaat yeri ile onun sağındaki Dulkadırlı dönemi özelliği taşıyan minare ve duvarları korunmak suretiyle üzeri tamamen Osmanlı tarzı bir merkezi kubbe ile kapatılmıştır. 19 Elbistan Ulu Camii minaresi caminin kuzeybatı köşesinde, son cemaat yeri duvarı ile kaynaşmış vaziyettedir (Foto.l) Minare; kare tabanlı bir kaide üzerine oturmakta, silindirik gövde halinde yükselmektedir. Bunun simetriğinde olması gereken ve yıl önce izleri bulunduğu belirtilen ikinci minare ile cepheyi iki yandan kavrayan bir özelliğe sahip olduğu ileri sürülmektedir. 20 Minarenin kaidesi, çatı hizasına kadar sade, düz ve kübik olarak yükselmekte, gövde kısmı Darende Ulu ve Kahramanmaraş'taki diğer camilerde olduğu gibi düzgün sekizgen halinde alt bölüm olarak yükselmekte, daha sonrada kalın, silindirik gövde halinde devam etmektedir. İki silmeyle başlayan şerefe altlığında, oldukça iri mukarnaslardan oluşan bir sıra bezeme bulunmaktadır. Düzgün kesme taşlardan oluşan şerefe korkuluğunda sanatsal bir unsura rastlanmaz. Şerefeden sonra, düz ve gövdeye göre daha ince şekilde kısa tutulmuş petek kısmına geçilmektedir. Petek kısmı oldukça sade, üzeri kısa sayılabilecek konik bir külahla sonuçlanmaktadır. Minare gövdesinin üstünde şerefe alt silmelerine geçişteki bezemeli kuşak üzerinde ve peteğin bitiminde, oldukça yüzeysel bir sıra bitki kompozisyonu süsleme unsuru olarak 15 Caminin tarihlemesi ile ilgili olarak bkz. H. Giindoğdu, a.g.e., s.23.24; ay. Yz. "Elbistan Ulu Camii'nin Tarihlenmesi İle İlgili Bazı Düşünceler", I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I. Cilt, Konya 2001, s.348.; A. Durukan, "Elbist-n Ulu Camii", Kültür ve Sanat, Sayı 10, Haziran 1991, s.8.; A.Altun "Kahramanmaraş'ta Mimari Doku",Değişimin Simgelendiği Kent: Kahramanmaraş, Garanti Leasing (Editör, Ş.Karhklı) İstanbul (1997), s.76'da ilk yapımın 1498'de olabileceğini ifade etmektedir. R. Yınanç, a.g.e., s.98. M.H. Yınanç, a.g. mad., s.661.; R. Yınanç, a.g.e., s.98.; H. Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s.l 1. B.k. 16 No'lu dipnot aynı yerlerde. B.k. 16 No'lu dipnot aynı yerlerde. H. Gündoğdu, "Elbistan Ulu Camii...", s.349.; R.Yınanç, A.g.e., s.122.; G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, New York 1971, s.176.; O. Aslanapa, a.g.e., s.231. Elbistan Ulu Camii hakkında 1971 yılında yaptığımız ilk araştırmada bugünkü mevcut minarenin alternatifi olan sol (kuzeydoğu)köşede bazı duvar ve harç İzleri görmüştük. Mahalle halkından yaşlı bir zat bunun ikinci minare kalıntısı olduğunu, kendisinin çocukluğunda (1900'lü yıllarda) burada kaide üzerinde oynadıklarını belirtmiştir.

4 778 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU kullanılmıştır (Foto.2). H (M. 1834) yılında halk tarafından yenilenmiş olan Elbistan Ulu Camii minaresi, 2l tamamen düzgün kesme taştan inşa edilmiş olmakla birlikte gövdede yer yer iki renkli taş işçiliği ve bezeme bulunmaktadır. Dulkadırlılar'ın Elbistan'dan sonraki ikinci merkezleri olan Kahramanmaraş'ta yaptırdıkları bir çok cami yanında günümüze ulaşmış en önemli eserlerinden birisi kuşkusuz Ulu Camii'dir. İlk yapılışı Alauddevle Bozkurd'un babası Süleyman Bey ( ) zamanına kadar uzandığı vakfiyelerden anlaşılan bugünkü yapının 22 Allauddevle Bozkurd tarafından H.907 ( ) yılında gerçekleştirildiği giriş kapısı üzerindeki kitabede belirtilmiştir. 23 Çeşitli tarihlerde ekleme ve onarım gören caminin minaresi, son cemaat yerinin 2m. kadar önünde serbest kaide üzerinde tek başına yükselmektedir. H (1848) yılında üst bölümü yenilenmiş olan minare 24 kesme taştan inşa edilmiş olup, caminin son cemaat cephesine hafif çapraz biçimde konumlandırılmıştır (Foto. 3). Kare tabanlı bir altlık ile başlayan minareye, batıya bakan yönde 0.77x1.55m.ölçülerindeki bir kapı ile girilmekte ve içerisinde 76 adet taş basamak bulunmaktadır. 25 Zeminden külaha kadar yükseklik m.'yi bulmakta, bu yükseklikteki minarenin 4.10 m. kadar olan kısmı kübik alt kaideye ait olup kaideden sonra köşeler pahlanarak sekizgen pabuçluğa, oradan da iki bölümlü gövde kısmına geçilmektedir (Foto. 4). Gövdenin alt bölümü silindirik, üstü onikigen kesitli olarak yükselmekte, alt ve üst gövdeyi ortadan profilli bir silme ve saç örgüsü şeklindeki geçme ayırmış bulunmaktadır. Gövdenin üst bölümündeki şerefe altı bir sıra halinde iri mukarnasla hareketlendirilmiştir. Gövdenin üstündeki genişleyen şerefe altlığı, yoğun biçimde süslenmiştir (Foto. 5). En altta her kenar ortasına denk gelecek şekildeki siyah taşlarla başlayan süs unsurları, biri iç bükey, diğeri dışbükey ve bir de düz silmeden oluşan şerefe silmelerinin altında, stilize bitki kompozisyonlarından ibaret frizle devam etmektedir. Daha yukarıda giderek genişleyen şerefe altlığının aşağısında her kenar ortasına rastlayan mavi-beyaz renkte çinili tabaklarla bunların arasında kabartma olarak işlenmiş çarkıfelek, yıldız motifleri ve üst kısımlarda da birer iri çarkıfelek ve ince mukamas dizilerinin oluşturduğu, üst ortaları siviri kemerle sınırlı iri birer mukarnastan meydana gelen plastik değerlerle zenginleştirilmiş süsleme unsurlarına sahiptir. Şerefe korkuluğunun alt bölümünde her kenarın ortasına gelecek şekilde kırık hatlı ikişer sivri kemer yerleştirilmiştir. Şerefe kısmı köşk tipinde ve oniki kenarlıdır. Köşkün üzeri ahşaptan geniş ve parçalı saçakla korunmakta, bunun üstünde de kısa ve küt biçimde sonuçlanan petek kısmı bulunmaktadır. 26 Petek kısmından külaha geçişte yine daha küçük parçalı geniş saçaklı saç örtü koruma görevini sürdürmektedir. Şerefenin köşk biçiminde ele alınması, üstte iki farklı boyutta geniş saç örtü kullanılması, bölgenin iklim özellikleriyle ilişkili bir uygulama olsa gerektir. Ayrıca buradaki iki renkli taş kullanımı da Dulkadırlıların uzun süre metbu tanıdıkları Memlûk etkileriyle bağlantılıdır H. Gündoğdu, "Elbistan Ulu Camii'nin...", s.21.; A. Durukan, a.g.m., s Bu değerlendirme ile ilgili olarak bkz. M. Özkarcı, Kahramanmaraş Camileri, Kahramanmaraş 2001, s.33.; Z. Bayburtluoğlu, "Kahramanmaraş'ta Bir Grup Dulkadiroğlu Yapısı", Vakıflar Dergisi, X (1973), s.24l; A. Altun a.g.m., s.83.; H. Gündoğdu, "Kahramanmaraş" Mad.,T.D.V.İ.A., C. 24., s Bkz. 22 nolu dipnot, aynı yerlerde, H. Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s.37.; A.Altun, a.g.m., s.83.; O. Aslanapa, 24 a.g.e, s.233: Ay. Yz. "Kahramanmaraş" mad., T.D.V.t.A.,C. 24.,s.l98. M.Özkarcı, a.g.e., s.15.; Arifi Paşa, a.g.m., s Minarenin ölçüleri konusunda bkz. M. Özkarcı, a.g.e, s Minarelerdeki köşk uygulaması Türk Sanatı çevrelerinde pek yaygın olmamakla birlikte bu konuda XIX yüzyılda yapılmış bazı örneklerde İran minarelerinden etkilenildiği, bazı Güney ve Güneydoğu Anadolu ve Orta Anadolu ve Orta Anadolu yörelerindeki camilerde köş tarzında şerefelere rastlandığı bilinmektedir. İstanbul Kasım Paşa Camii minaresinde, Ortaköy Mecidiye Camii'nde, Kağıthane Camii ve Konya Aziziye Camii ile Konya'nın ilçelerinde (Karapınar) bu türde örneklere rastlanmaktadır. Bu konuda bkz. S.Eyice, "Minare" Mad., "Anadolu'da Türk Minareleri" konusu, İ.A.,C8, s Güneyli etkiler diye netelendirilen camilerin kemer, alınlık kapı çerçevesi minare, duvar örgüsü, mihrap, minber v.b.

5 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 779 Minare kaidesi ve gövdenin alt bölümü arjinal olmakla beraber onikigen kesitli üst bölüm ve yukarısı, eski minarenin kısa olması nedeniyle 1848 yılında Dulkadırlı soyundan Hacı Halil Efendi tarafından farklı malzeme ve bugünkü görüntüsü ile yenilenmiştir. 28 Kahramanmaraş'taki Haznedarlı ya da Ali Ağa Camii Alauddevle Bey'in hükümdarlığı yıllarında ( ), O'nun hazinedarı Ali Ağa tarafından XVI. yüzyılın başlarında yaptırılmış olmalıdır. 29 Orijinalitesini büyük ölçüde yitirmiş olan cami, H.1144 (1731) ve 1277 ( ) yıllarında onarım görmüş ise de 1972 yılında minaresi ile son cemaat kemerleri ve sütunlar sabit kalmak üzere tamamiyle yenilenmiştir. 30 Camiden kalan orijinal minare, oldukça kısa gövdeli ve tek şerefelidir (Foto. 6). Zeminden itibaren 4 m. yükseklikteki kübik kaidenin kuzey cephesinde bulunan 0.62x1.30 m. ölçülerindeki basık kemerli kapıdan girilerek, 34 basamaklı bir merdivenle şerefeye ulaşılmaktadır. 4 m. yükseklikteki kaide dıştan pahlanarak profilli silmelerle silindirik gövdeye geçilmektedir 3l (Foto. 7). Düzgün kesme küfeki taşından inşa edilmiş minarenin gövdesi oldukça kısa tutulmuş olup sadece 3.10 m. yüksekliğindedir. Şerefe altındaki yatay profilli üç silme ile genişleme sağlanmıştır. Şerefenin eskiden köşk biçimli ahşap konstrüksiyona sahip olduğu düşünülmekle birlikte günümüzde demir korkuluklarla takviyelidir. Üzeri geniş çinko saçlı basit görünümlü minarenin 2.30 m. yükseklikteki silindirik petek kısmı, burada da ince olup üzerinde kısa ve küt şekilde sonuçlanan bir külaha sahiptir. Şems Hatun (Hatuniye) Camii adıyla bilinen Kurtuluş Mahallesi'ndeki caminin de kitabeye göre Dulkadırlı Alauddevle'nin eşi Şems Hatun tarafından H.915 ( ) yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır. 32 Aslında cami, türbe, medrese ve çeşmeden ibaret olduğu anlaşılan bu küçük külliyenin, cami kısmı ile onun altında, arazi eğimine uygun şekilde inşa edilmiş türbe ayaktadır. Ancak cami, XX. yüzyıl başlarında bir yangın geçirmiş olup, orijinalitesini kısmen yitirmiştir. Bu yangından sonraki onarımı belgeleyen avlu girişindeki H (1906) tarihli kitabe ortadan kalkmıştır. 33 Hatuniye Camii'nin son cemaat yerinin kuzeydoğu ucunda yer alan minare, yapıdan 1m. uzaklıkta çapraz şekilde yerleştirilmiştir. Sarı renkte, düzgün, kesme taştan inşa edilmiş minare, temiz bir işçiliğe sahip olup, arazi eğimi nedeniyle son cemaat zemininden yüksektedir (Foto. 8). Altta kare taban üzerine oturan minare yüksekliği m. olup, içte 75 basamaklı bir merdiven bulunur. 34 Kısa tutulmuş kaidenin kuzeybatısında üzerinde, ortası kabaralı oniki kollu bir yıldız motifinin bulunduğu dikdörtgen çerçeveli kapıya yer verilmiştir. Kaideden gövdenin alt bölümü olan sekizgen kesitli kısma, dört köşede yer alan üçgen prizmalarla geçilmektedir (Foto. 9). Gövde kaideden sonra giderek incelen üç bölüm halinde yükselir. Sekizgen kesitli alt gövde bölümünün üstündeki silindirik ikinci bölümü, birbirine paralel iki silme ayırır. Gövdenin üçüncü bölümü yine alt gövdede olduğu gibi sekizgen kesitli ve daha yüksektir. Burada her kenar unsurlarında uygulanan alternatif renklerde taş kullanımı, Mısır'da yaygın olmakla birlikte, Suriye, Filistin, Ürdün, Lübnan ve Güneydoğu Anadolu'da da oldukça yaygındır. Memluk etkili olmak üzere Ramazanoğuliarı ve Dulkadırlılar'ın bazı eserlerinde de sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Bu konuda Dulkadırlı eserleri ile ilgili olarak bkz. H. Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, Ankara M. Özkarcı, A.g.e., s B. Darkot, "Maraş" mad., İ.A., C.VI, s.311.; Maraş İl Yıllığı (1968), Ankara 1968, s.213.; Z. Bayburtluoğlu, a.g.m., s.244,; H. Gündoğdu, Dulkadırlı... s.35.; Ay. yz. "Kahramanmaraş, Mimari" mad., s.198.; A. Altun, a.g.m., s Vakıflar Genel Miidürlüğü'nce gerçekleştirilen bu son onanma ait bilgi ve çizimler için bk. Z. Bayburtluoğlu, a.g.m., s Minarenin ölçüleri için bkz. M. Özkarcı, a.g.e., s Arifi Paşa, A.g.m cüz, s.95.; B.Atalay, Maraş Tarihi ve Coğrafyası, İstanbul 1339, S.54.B. Darkot, a.g. mad., s.311.; Maraş İl Yıllığı (1968), s.213.; O. Aslanapa, a.g.e., s.234.; Z. Bayburtluoğlu, a.g.m., s.338.; H.Gündoğdu, Dulkadırlı... s.32.: Ay.yz. "Kahramanmaraş, Mimari" mad., s. 198.; M. Erdoğan," Osmanlı Camilerinde Restorasyon Faaliyetleri",VakıfIar Dergisi, Sayı 7, İstanbul 1968, s.162; M. Özkarcı, a.g.e., s.64.; A. Altun, a.g.m., s.88.; R. Yınanç, a.g.e., s.121. Bkz. 32 no'iu dipnot, aynı yerlerde. Minare ölçüleri ile ilgili bilgiler M. Özkarcı, a.g.e., s.66-67'den alınmıştır.

6 780 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU ortasında birisi açık diğeri kör niş şeklinde sekiz açıklık bulunur. Minarenin aydınlatılması için bu açıklıklara yer verildiği anlaşılmaktadır (Foto. 10). Silindir şeklindeki gövdenin en üstteki dördüncü bölümü de, üçüncü bölümden yine profilli silmelerle ayrılmıştır. Bu bölümde her yüzey ortasına işaret eden bitkisel örnekli kabara motifler yer almaktadır. Türk Sanatı çevrelerinde pek karşılaşılmayan bu tip minareler, daha çok Memluk sanatında görülen güneyli etkiler taşır. 35 Gövdenin üst bölümünde şerefe altında plastik değeri yüksek, bir ters bir düz palmet motifli süsleme şeridi bulunur. Bunun da üstünden başlayan profilli iki silme ve iri mukarnas dizisi ile, şerefe altlığı tamamlanır. Şerefe kısmı, yine köşk biçiminde ahşap korkulukla çevrilmiş olup üzeri Ulu Camii'de olduğu gibi geniş saçaklı bir çinko örtü ile kapatıimıştır(foto. 11). Petek kısmı yine kısa ve nispeten kalın olup, üzeri yine daha kışa saçaklı ikinci bir çinko örtü ile kapatılmıştır. Dulkadırlı'ların uzun süre ellerinde bulundurdukları merkezlerden birisi'de Darende'dir. Darende'de bu devirden günümüze ulaştığı tahmin edilen iki kalıntı bulunmaktadır. Bunlardan birisi Darende Ulu Camii, diğeri de Dana Bey Mescidi'dir yıl öncesine kadar aralarında yaklaşık 2 km. uzaklık bulunan eski Darende ile yeni Darende arasındaki mesafe, günümüzde yeni yeni mahallelerin kurulmasıyla birbiri ile kaynaşmış durumdadır. Eski Darende'de yer alan Ulu Camii, Dulkadırlılar'ın Mısır Memluk Devleti'nin hakimiyetinde iken buralara sahip oldukları XV. yüzyılın sonlarında 1467 yılından 1500'e kadar geçen süre içerisinde yaptırılmış olmalıdır yılları arasında Beyliğin başında bulunan Alauddevle Bozkurd Bey zamanında yaptırıldığı tahmin olunan her iki camiden Ulu Camii'nin 1970 yılına kadar minaresi sağlam ve duvarları da m. kadar ayakta duruyordu x21.75 m. boyutlarındaki alan üzerine oturan Caminin bu tarihten sonra duvarları tamamen yıkılarak yenilenmiştir. Cami ayrıca 1984 tarihinde bir onarım daha geçirmiş ve daha faal hale getirilmiştir (Foto. 12). Caminin orijinal minaresi tamamıyle kesme taştan inşa edilmiş olup 3.50x3.50m 2.lik kare bir alan üzerine oturan kübik bir alt kaideye geçilmektedir. Kare kesitli kaideden sonra köşelerde yer alan üçgen çıkıntılarla sekizgen kesitli gövdenin alt bölümüne geçilmektedir. Silmeli bir kuşaktan sonra, gövdenin çok daralan daha yüksek ikinci bölümüne geçilmektedir. Burası onaltı kenarlı olarak yükselmektedir. Kısa şerefe altlığından sonra daha ince gövdeyle yükselen petek kısmı, Elbistan ve Kahramanmaraş'taki minare gövde ve peteklerinde olduğu gibi kısa ve küt biçimde sonuçlanır. Gövde üzerinde bitkisel dolgulu madalyon süslemeler, taş üzerine işlenmiş olup, sade yüzeylerdeki süs değerini artırıcı unsurlardır yılındaki son onarımda minarenin üst bölümü ile şerefe korkulukları yenilenmiştir. 37 Oldukça kısa petek kısmı, küt biçimde sonuçlanmaktadır. Darende Ulu Camii'nin 200 m. kadar kuzeybatısında bulunan Dana Bey Camii, Dulkadırlıların yöreyi ellerinde bulundurdukları XV. yüzyıl sonunda yaptırılmış olmalıdır Bkz. 27 no'lu dipnot. M.H.Yınanç, a.g. mad., s.660.; O. Aslanapa, a.g.e., s.234.; H. Giindoğdu, Dul kadirli..., s.20.,; O. Aslanapa, Türk Sanatı II., İstanbul 1973,s.234.; A. Akgündüz-S.Öztürk-Y. Baş, Darende Tarihi, İstanbul 2002, s.407'de caminin Memlûk etkileri taşıdığını belirtmektedir. 37 A. Akgündüz - S.Öztiirk-Y. Baş, a.g.e., s.408; F. Şancı, Darende ve Çevresinde Türk İslam Eserleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 1996, s.14. İ.F. Öztürk, Darende Tarihi, İstanbul 1962, s.9.; H. Gündoğdu, A.g.e., s.22.; F. Şancı, a.g. tez, s.14.; A. Akgündüz - S.Öztürk - Y. Baş, Darende Tarihi adlı hacimli eserlerinde (İstanbul 2002, s ) bu yapının Dulkadırlı eseri olduğuna dair "zayıf bir ihtimaldir" ifadesini kullanmaktadırlar.

7 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 781 Minare 1.80x1.80 m.'lik kare bir taban üzerine oturmaktadır (Foto. 13). Tamamiyle düzgün kesme taştan, iddiasız ve sade bir mimari özellik gösteren minarenin kaide kısmı, kısa tutulmuştur. Kaidenin kuzeye bakan yüzünde küçük bir giriş kapısı bulunmaktadır. Kaideden gövdeye geçiş, köşelerde pahlarla sağlanmıştır. Kaidenin üstünde yükselen düzgün, silindirik gövdenin başladığı ve bittiği yerde birer plastik taş bilezik bulunmaktadır Şerefeye ters, yarım konik şekilde, mukarnas taklidi dolgu elemanlarıyla geçilmektedir. Oldukça dar şerefe kısmının ortasında yükselen petek kısmı kısa ve harap durumdadır. Üstündeki külah kısmının nasıl sonuçlandığı tam anlaşılamamakla birlikte diğer örneklerde olduğu gibi konikal şekilde sonuçlandığı tahmin edilmektedir. Adıyaman, Besni ve Malatya çevresi de XVI.yüzyıl içerisinde zaman zaman Dulkadırlı hakimiyetine girmiş, zaman zaman da elden çıkmıştır. Son Dulkadırlı beylerinden Alauddevle Bozkurd ( ) zamanında Dulkadırlılar'a bağlı olan Adıyaman, O'nun oğlu Durak (Turak) Bey tarafından idare ediliyordu. 39 Adıyaman merkezinde, kalenin eteğinde bulunan Ulu Camii (Foto. 14) mimarisi tamamen değişmiş olmakla birlikte minaresinin Elbistan ve Kahramanmaraş'taki Dulkadırlı cami minareleriyle benzerliği dolayısıyla Dulkadırlı eseri olarak tanınmaktadır. Uzun yıllar Dulkadırlı Beyliği görevinde bulunmuş olan Alauddevle Bozkurd'un, Şah İsmail ile arasının açıldığı 1506 tarihinden önce yaptırmış olduğu camilerin tahrip edilmesini de dikkate alarak bu yapının 1508 ile 1515 tarihleri arasında O'nun tarafından yaptırılmış olduğu kabul edilmektedir. 40 Caminin ilkin ne zaman tahrip olduğu ya da yıkıldığı bilinmemektedir. Ancak bugünkü yapı, H (1863) yılında, eski caminin yerine XIX. yüzyıl özelliklerine göre ve merkezi planlı olarak inşa ettirilmiştir. Bu yenilemeyi bildiren bir kitabe, minare kaidesinin doğuya bakan üst yüzünde sivri kemerli bir çerçeve içerisine alınmıştır (Foto. 15). Aynı yerdeki ikinci onarım kitabesinin tarihi H (1902)'yi vermektedir. 41 Bu kitabede geçen Mehmed Feyzi adlı şahıs, bu onarımı yapan kişi olarak kayıtlıdır. Minare kaidesinde ortadaki kabara motifinin altında, büyük kitabeden daha aşağıda iki küçük onarım kitabesi daha bulunmaktadır. Bu kitabelerde geçen H.1213 (1798) ve H (1853) yılları da caminin yenilenmeden önceki onarımlarına işaret etmektedir. İlk camiden kalan orijinal kısım minaredir. Minare, düzgün kesme taştan inşa edilmiş olup caminin yapısı ile farklılık arzetmektedir. Doğu yönde sivri kemer içerisinde açılmış küçük bir kapıdan içeriye girilen ve kübik alt kaide üstünde yükselen minare, dört köşesi yüksek pahlarla sekizgen hale dönüştürülmüş bir pabuçluğa sahiptir. Pabuçluğun üzerindeki sekiz kenarlı bir silme üzerinde yine sekizgen kesitli gövde bölümü, onun üstünde, Elbistan Ulu Camii de olduğu gibi silindirik gövde üst bölümü ile yükselir. Alt gövde üzerindeki her sekiz yüzeyin ortasında, kenar ortaları yuvarlak profillerle dışa taşınlmış çubuk silmelerden, dikdörtgen yüzeyler elde edilerek yüzeylerde hareketlilik sağlanmıştır. Gövdenin üst kısmı onarım görmüş olmakla birlikte basit mukarnas dizisinden ibaret şerefe altlığı ve ince, kısa ve küt şekilde sonuçlanan petek ve konik külahı ile diğer Dulkadırlı minareleriyle benzeşir. Dulkadırlılar'ın sürekli elde tuttukları yerlerden biri de günümüzde Osmaniye'ye bağlı Bahçe İlçesi'dir. Ancak burada bulunan ve Dulkadırlılar'a atfedilen Ağca Bey Camii, 42 giriş kapısı üzerindeki kitabeye göre H.1224 (1809) yılında tamamiyle yenilenmiştir (Foto. 16). Bu yenilemenin sahibi olan Ağca Bey, şehrin aşağısmdaki eski mezarlıkta baldaken tarzında bir türbede yatmakta olup, kitabede caminin mimarı olarak da Ali oğlu Kamber adında birisi 39 M.H.Yınanç, a.g. mad., s ; B. Darkot, "Hısn Mansur", mad., İ.A..C.5-1, s.455:, Arifi Paşa, a.g.m., 35 Cüz s.696.; H. Gündoğdu, A.g.e., s H. Gündoğdu, a.g.e., s. 13.; Y. Halaçoğlu, "Adıyaman", mad., T.D.V.İ.A., C. 1., s.379; Komisyon, Adıyaman (t. siz) Cumhuriyetin 75. kuruluş yıldönümü için hazırlanmış kitapta, bir resim ile onarım kitabesinin okunuşuna yer verilmiştir. 41 Cami ve kitabelerin resmini kullanmama izin veren Bölümümüz elemanı Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ali Bayhan'a teşekkür ederim. 42 H. Altay, Adım Adım Çukurova, Adana 1965, s ; S.Erken, Turkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler (VG.M. yayını), I, Ankara 1972, s ; H. Gündoğdu, a.g.e., s.16.

8 782 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU gösterilmektedir. İlk yapının Dulkadırlı Alauddevle Bey tarafından O'nun hükümdarlık yıllarında ( ) yaptırılmış olabileceği kabul edilmektedir. 43 Ağca Bey Camii'nin minaresi, Kahramanmaraş'ta Dulkadırlılar tarafından yaptırılmış cami minareleriyle büyük benzerlik göstermektedir (Foto. 17). Aynı yerdeki tarihli Şekerli (Ahmet Paşa, Yukarı Oba) Camii'nin minaresiyle de önemli bir benzerlik vardır. Kahramanmaraş Ulu Camii ve Hatuniye Camii minarelerinde olduğu gibi sonradan eklenen son cemaat yerine hafif çarpık biçimde yerleştirilmiş olan Ağca Bey Camii minaresi, düzgün kesme taştan yüksek bir kaide üzerinde yükselen iki bölümlü gövde ile dikkati çeker. Doğudan girişi bulunan minarenin köşeleri pahlanarak kısa bir pabuçluktan onikigen kesitli gövde alt bölümüne geçilir. Çok sade şekilde ele alınmış gövde alt bölümünde hiç süsleme unsuru bulunmaz. İri bir silme ile geçilen gövde üst bölümünde helezonik yivli çubuk silmelerden oluşan süs unsuru dikkat çeker. Daha yukarıda Kahramanmaraş Hatuniye minaresinde görülen çift katlı silme, onun üzerinde kabaralar ve mihrap nişi biçiminde kırık hatlı kemerlerden oluşan şerefe altı süslemeleri ile mukarnas dolgular burada da tekrarlanmıştır. Üst kısmı yenilenmiş olan şerefe korkulukları, çepeçevre ahşap direkler üzerine oturan köşk kısmı ile dikkat çeker. Kısa gövdeli peteğin etrafını çevreleyen köşk kısmının üzeri Kahramanmaraş'taki Ulu Camii, Haznedarlı ve Hatuniye Camii'lerinde olduğu gibi çinko sacdan bir örtü ile kapatılmıştır. Kısa ve küt şekilde sonuçlanan konikal külahı ile güneyli etkiler, bu minarede de ortaya çıkmaktadır. Çinko sacın uçları ajurlanarak süs değeri artırılmıştır. Gaziantep'te kalenin yakınlarında bulunan Alauddevle (Alidola) Camii, Dulkadırlı Beyi Alauddevle tarafından yaptırılmış olması nedeniyle bu isimle anılmaktadır. 44 Orijinal özelliğini tamamiyle kaybetmiş olan caminin XV. yüzyıl sonu XVI. yüzyıl başlarında Alauddevle ( ) tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde de "Sultan Alauddevle Camii", 45 olarak geçen bu yapının zamanla tahrip olması üzerine H.1319 (1901) yılında minare hariç, tamamen yıkılarak yenilendiği, bu yenilemenin azınlık mimar tarafından gerçekleştirilmesi nedeniyle üslup farklılığı oluştuğu, iki renkli alternatif taşın kullanımıyla da farklı bir görünüm ortaya çıktığı dikkati çekmektedir (Foto. 18). Alauddevle Camii'nin orijinal minaresi kuzeydoğu köşede, caminin yeni yapılan duvarına yarım metre açıkta, kübik alt kaide üstünde yükselmektedir. Kaidenin alt kısmında açılmış bir kapıdan minareye giriş sağlanır. Sade, düzgün kesme taştan yüksekçe inşa edilen kaideden sonra, ortası köşeli, iki yanı pahlı, pabuçluk kısmı ile çokgene dönüşmektedir. Pabuçluğun bitiminde iri bir taş bilezikle silindirik gövdeye geçilmektedir. Gövde; düzgün kesme taştan olup, tam ortada zincir motifli taş bileziğe sahiptir. İri bir silme ile başlayan şerefe altlığında, oldukça derin ve büyük tutulmuş mukarnas dolgular vardır. Korkuluklar, yüzeysel kemerlerle zenginleştirilmiştir. Minarenin diğerleriyle birlikte gösterdiği bir ortak özellik de petek kısmının ince ve kısa tutuluşu ile konikal taş külaha sahip olmasıdır. 1337'den 1522'ye kadar süren 185 yıllık emaretlik sürecinde; Dulkadırlılar'm cami, mescit, medrese, zaviye, türbe, imaret, köprü türünden bir çok eser meydana getirdikleri, kaleleri onararak tahkim ettikleri bilinmektedir. 46 Doğuda Harput, Adıyaman ve Besni'den batıda Kayseri ve Kırşehir'e, kuzeyde Darende'den, güneyde Halep ve Kilis'e kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış Bkz. 42 nolu dipnot aynı yerlerde. Evliya Çelebi. Seyahatname (Sadeleştiren: Z. Danışman), C.XIII, s.201; M.H.Yınanç, a.g. mad., s.655.; H. Yetkin, Gaziantep Tarihi ve Davaları, Gaziantep 1968, s.33.: C.C.Giizelbey, Gaziantep Camileri, Gaziantep 1984.S ; H. Gündoğdu, a.g.e. s.28; M. Doğan- Ş. Can Kaya, Gaziantep (t.siz), s.89. Evliya Çelebi, a.g.e., s.201. Dulkadırlılar'ın başta Kahramanmaraş Kalesi olmak üzere Darende, Harput, Kayseri v.b. kaleleri onararak tahkim ettikleri, genel ve yöresel kaynaklarda yer almaktadır. Bunlarla ilgili çok sayıda ansiklopedilerle yerel ve genel kaynak ismi vermek mümkündür.

9 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 783 olan Dulkadırlılar'ın ortaya koydukları camiler kuşkusuz bunlarla sınırlı değildir. Kırşehir, Gemerek, Kadirli, v.b. yörelerde de daha birçok eser ortaya koydukları, bunların bazılarının günümüze geldiği, bazılarının ulaşmadığı bilinmektedir. Başta Elbistan, Kahramanmaraş olmak üzere ellerinde daima bulundurdukları bu merkezlerde yukarda gözden geçirdiğimiz cami minarelerinde zamanın bazı bölgesel etkilerinin yanında, Dulkadırlılar'a özgü bazı özelliklerin de ortaya çıktığı görülmektedir. Bu özellikleri mimari etkileşimler ve bölgesel özellikler olarak iki kategoriye ayırmak mümkündür. Bölgesel etkileşimlerin başında Beyliğin; İç Anadolu'nun doğusuna, Doğu Anadolu'nun batısına, Doğu Akdeniz'e ve kısmen de Güneydoğu Anadolu'ya hakim olmasıyla bu yörelerdeki sıcak iklimle olan alış veriş akla gelmektedir. Daha sıcak olan Kahramanmaraş'taki Ulu Camii, Haznedarlı Camii ve Hatuniye Camii Merinde görülen kar, yağmur ve güneş ışınlarına karşı bir tedbir olmak üzere köşk tipi minare şekli, aynı sebeplerle Bahçe'de de karşımıza çıkmaktadır (Foto. 4,6,8,16). Öte yandan Dulkadırlı minareleri mimari yönden de dikkat çekecek özelliklere sahiptir. Örneğin Beyliğin ilk kuruluşunda önemli rol oynamış Elbistan'da yaptırılmış olan Ulu Camii, her ne kadar Anadolu Selçuklu devrine kadar uzanıyorsa da Dulkadırlı ve Osmanlı dönemlerinde yapılan onarımlarla günümüze kadar ulaşmıştır. Dulkadıroğulları zamanında yaptırılmış camilerde yapı malzemesi pek sağlam olmadığı halde, minarelerin hemen tamamında düzgün kesme taş kullanılmıştır. Bu nedenle camiler zamanla harap olmuş, onarılmış ya da farklı şekillerde günümüze ulaşırken, minareler daha sağlam durumdadırlar. Elbistan Ulu Camii minaresi, kübik taş kaide üzerinde yükselen çokgen kesitli pabuçluk ve silindirik gövde ile dikkat çeker. Düz silindirik gövde, nispeten kalın tutulmuştur. İki sıra silme ile geçilen şerefe altlığı, derin tek sıra mukarnaslıdır. Gövdeye göre çok ince petek kısmı ile, kısa ve küt şekilde sonuçlanan konikal külahtan ibaret üst kısım, hemen hemen bütün Dulkadırlı minareleri ile benzeşir. Ayrıca Elbistan Ulu Camii minaresinin yuvarlak kalın gövdesi Bakü'deki Selçuklular dönemine tarihlenen Sınık Kale (M. 1078) diye de anılan Mescid-i Muhammed'in minaresini hatırlatır. Niğde Alaaddin (1223), Divriği Ulu Camii (minare Kanuni devrinden) minareleriyle de benzeşir. Darende Ulu Camii şekil ve biçim bakımından Kahramanmaraş Ulu, Kahramanmaraş Hatuniye ve Gaziantep Alauddevle Camii minarelerini hatırlatmaktadır (Foto. 3,10,18). Kübik kaide, düzgün kesme taştan sade pahlarla sekizgene geçiş, pabuçluk ile gövdeyi ayıran taş bilezik, kısa tutulmuş şerefe altlığı, diğer Dulkadırlı minarelerinin de ortak özellikleridir (Foto- 1,7,9,12,13,16,18). Darende'deki Dânâ Bey Camii minaresi de Dulkadırlı minareleri içinde daha çok Haznedarlı Camii minaresini hatırlatır. Bahçe'deki Ağca Bey Camii minaresinin (Foto. 16) helezonik şekilde süslü gövdesinin benzerlerine Beylikler ve Osmanlı devri camilerinde rastlıyoruz. Kısmen Edirne Üç Şerefeli ( ), Afyon Gedik Ahmet Paşa (1473) ve İstanbul Burmalı Mescit (1554) ve bazı Manisa camilerinin minareleri Ağca Bey Camii minare üslubunu hatırlatmaktadır. Bulundukları coğrafyada kuvvetli bir devlet olma hırs ve arzusunda olan Dulkadırlı Beyleri; kurucuları Zeyneddin Karaca ve son hükümdar Alauddevle Bozkurd ile torunu Ali Bey'in ortadan kaldırıldığı 1522 yılına kadar, Elbistan ve Maraş başlıca merkez olmak üzere Doğuda Adıyaman ve Besni'ye, kuzeyde Darende'ye kuzeydoğuda Harput'a, batıda Kayseri ve Kırşehir yöreleri ile güneydoğuda Antep, Kilis ve Halep'e kadar geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. Yayıldıkları bölgelerde Anadolu Selçukluları'ndan gelen müesseseleri devam ettirerek bunlara yeni ilaveler yapmışlar ve sanatı da koruyup teşvik etmişlerdir. Pek çok yörede vakıflar kurarak cami, mescit, medrese, türbe, zaviye, hamam, çarşı, köprü, kale v.b. türde eserler vücuda getirerek, bunların ayakta kalabilmesi için de hukuki dayanakları tesis etmişlerdir.

10 784 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Kendilerinden sonraki nesillere oldukça yüklü bir kültürel miras bırakan Dulkadırlılar'ın, bıraktıkları eserlerin önemli bir kısmı günümüze ulaşmış olmakla birlikte başta zaviyeler olmak üzere de pek çoğu ortadan kalkmıştır. Günümüze ulaşmış eserlerin birçoğu plan bakımından dağınık bir düzenleme göstermektedir. Ancak minareler şekil ve kullanım açısından yukarıda belirtildiği üzere pek çok ortak özelliklere sahiptir. Foto. I: Elbistan Ulu Camii Minaresi Foto.2 Elbistan Ulu Camii Minaresi Foto.3: Ulu Camii (Kahramanmaraş) Foto.4 Ulu Camii Minaresi (Kahramanmaraş) Foto.5 Ulu Camii Minare Süslemeleri (Kahramanmaraş) Foto.6: Hazinedarlı/Ali Ağa Camii (Kahramanmaraş) i Foto. 7: Hazinedarlı/Ali Ağa Camii Minaresi (Kahramanmaraş) Foto. 8: Şems Hatun Camii (Kahramanmaraş) Foto. 9 Şems Hatun Camii Minaresi (Kahramanmaraş)

11 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 785 Foto. 10: Şems Hatun Camii Minaresi (Kahramanmaraş) Foto. 11: Şems Hatun Camii Minaresi (Kahramanmaraş) Foto. 13 Darende Dana Bey Camii Foto. 14 : Adıyaman Ulu Camii Foto. 15 Adıyaman Ulu Camii Minaresi 16 Bahçe (Osmaniye) Ağca Bey Camii Foto. 17 Ağca Bey Camii Minaresi Foto. 18 Antep Alaüddevle Camii