Bitkiler. Savunmas z De ildir. Do an n Gizemi Yücel Aksoy

Transkript

1 Do an n Gizemi Yücel Aksoy Bitkiler Savunmas z De ildir nceki say lar m zda ç kan yaz dizimizde özellikle vurgulamaya çal flt m z nokta, bitkilerin de, inan lmaz dedirtecek denli duyarl oldu uydu. Dünyan n hemen her taraf nda ayr ayr yap lan çal flmalar ve deneyler de bunu kesinlikle kan tlam flt r. Ö Fakat.. nsan denen varl n, beyin fonksiyonlar n yitirip komaya girmesi sonucu oluflan tepkisiz yaflam biçimine Bitkisel Hayat damgas vurulur. Hastada hiçbir yaflam belirtisi yok, öyleyse bitkisel hayata girdi Bu sözcük, uyaranlar hemen yan tlayan, ac çeken, kendisine gösterilen sevgiye olabildi ince karfl l k veren, seven, düflünen, müzik dinleyen bir bitki için çok ac mas z bir yarg nsanlar gibi ba r p ça rmamalar, kavga etmemeleri; hayvanlar gibi sald rgan 105

2 BD HAZ RAN 2015 savundu u denli komflular n da, birlik oluflturdu u di er akasyalar da düflünür. Ve havaya sald kimyasal uyar larla, gelen tehlikeyi onlara da bildirir. Bu erken uyar y alan di erleri de hemen yapraklar - na alkaloid pompalar. Ve onlar da havaya kimyasal uyar lar göndererek, di er arkadafllar n n savunmaya geçmesini sa lar. Zürafa, akasolmamalar, bitkilerin yaflamdan yoksun olduklar n n bir göstergesi de ildir. Onlar, bir dal n k rd n zda, çiçe ini kopard n zda, üzerine bas p çi nedi inizde, hatta topraktan söküp ç kard n zda, gözyafllar n sessizce içine ak tan, duygu yüklü ve capcanl varl klard r. nsanlar ve hayvanlar, bir tehlikeyle karfl karfl ya kald klar nda, kaçabilme flans na sahiptir; ya da kaçmaz, savunmaya geçer. Bitkilerin ise kaçma flanslar yok. Ama baz lar - n n ak l almaz savunma mekanizmalar bilim adamlar taraf ndan ayr nt - lar yla saptanm flt r. fiöyle ki: Güzel bir gün geçirmek amac yla k rlarda gezerken, yerde gördü ümüz harika görünüfllü bir çiçe i koklamaya ya da koparmaya çal flt m zda, bedenimizin aç k olan bir yerinde, örne in elimizde, kolumuzda, baca m zda, kafl nma, k zarma, fliflme, yanma, a r duyumsar z. Ay rd na varmadan dokundu umuz, çarpt - m z s rgan otu belli ki savunmaya geçmifltir. Is rgan yapraklar n n üzerinde, gözle zor görülen küçücük dikenler vard r. Bu dikenlerin da yaprakla birleflti i yerde, içi formik asit dolu küçük kesecikler bulunur. Yapra a temas edildi inde dikenler ele batar, küçük baloncuklar 106 içindeki formik asit de cildimize bulafl r ve yukar daki tablo ortaya ç kar. Afrika da mevcut bir akasya çeflidi, keçilerin, ceylanlar n özellikle zürafalar n besini olmaya adayd r. Adayd r diyoruz çünkü, zürafa ne denli beslenmeye istekli ise, a aç da kendini korumaya o denli kesin kararl d r. Zürafa, akasyan n körpe dallar n ve çiçeklerini yemeye bafllar bafllamaz, a aç hemen savunmaya geçer ve yapraklar na bir alkaloid salg lar. (Alkaloidler, bir bitki taraf ndan do al olarak üretilen kimyasal bilefliklerdir. En bilinenleri striknin, morfin, nikotin, efedrin..) Bu alkaloid, zürafalar için zehirlidir. Yapraklar n tad nda bir de ifliklik oldu unu sezinleyen zürafa, o a ac b rak p bir baflkas na geçer. Zürafan n sald r s ndan kurtulan akasyan n henüz ifli bitmemifltir. Kendisini Ay rd na varmadan dokundu umuz, çarpt m z s rgan otu hemen savunmaya geçer.

3 getirmifl olur. BD HAZ RAN 2015 Afrikada yetiflen bir akasya havaya kimyasal uyar lar göndererek, di er arkadafllar n n savunmaya geçmesini sa lar. yan n körpecik yapraklar n ve çiçeklerini yiyerek o a aca çok mu zarar verdi? Hay r!... Zürafa, yapraklar ve çiçekleri yemek için dallar aras na bafl n sokup ç kar rken, akasyan n polenleri de hayvan n bafl nda de iflik yerlere yap fl r; örne in derisine, kula na, küçücük boynuzuna vs. Yapraklar n n tad alkaloidlerin etkisiyle bozulan akasya, art k zürafa için cazibesini kaybetmifltir. Hayvan bir baflka akasyada lezzet aray fl na ç kar. O a ac n dallar aras na bafl n sokup ç kar rken, önceki a açtan getirdi i polenleri yeni adreslerine b rak r. Ve o a aç senin bu a aç benim derken eriflebildi i tüm akasya a açlar n n polenlerini, birinden di erine tafl ma görevini de en iyi flekilde yerine Edmond Wells, Göreceli ve Mutlak Bilgiler Aksiklopedisi adl yap t nda flöyle yaz yor: Keçiler, yiyecek bulmak için dolafl rlarken, ilk dokunduklar akasya hemen savunmaya geçer. K sa sürede akasyalar n hepsi zehirli hale gelmifltir. Fakat hayvanlar n akasyalar yemekten baflka çareleri yoktur; çünkü hem açt rlar hem de baflka yerlere gidemezler. Uzun süre anlafl lamayan nedenlerle birçok keçinin bu flekilde zehirlenerek öldü ü görülmüfltür. Kaliforniya Üniversitesi nden Richard Karban n yürüttü ü bir çal flmada, çöllerde yetiflen ve Türkçe de Pelin otu diye geçen artemisia absinthum bitkisinin, böcekleri uzaklaflt rmak için çeflitli kimyasallardan oluflan Pelin otu bir koku salg lad saptanm flt r. Baz bitkiler, böce in yapra s rd yerden, hayvan n sindirim sistemini bozan ve ona sahte tokluk hissi veren bir s v salg lar. Ayn zamanda, hasarl yerden jasmonik asit salg layarak di er yapraklar n ve komflular n n haberdar olmas n ve onlar n da savunmaya geçmesini sa lar. 107

4 BD HAZ RAN 2015 Çinli akademisyen Yuan Yuan Song ve ekibi de yapt çal flmalar sonras nda, bitkilerin kimyasal uyar ça r lar n n sadece havadan de il yeralt ndan kökleri vas tas yla da iletildi ini kan tlad lar. Bu örnekler ve daha birçok çal flma göstermifltir ki, bitkiler kendi aralar nda özel bir iletiflim a kuruyorlar. Sald r ya u rayan bitki bir yandan kendini savunurken, di er yandan da arkadafllar na havadan, topraktan savunma sinyalleri göndererek onlara tehlikeyi haber veriyor. Zehirsiz, zarars z, insanlar bile düflüncelere sürükleyecek masum bir savunma yöntemini ise, Orta ve Güney Amerika da yetiflen bir asma türünde görmekteyiz. Bu bitkinin yapraklar, o bölge sakini olan kelebekler için ideal, 108 Kelebekler yumurtalar n b rakmadan önce, asman n yapraklar n iyice kontrol ederler çekici bir yaflam ve beslenme ortam d r. Bu canl - lar, yavrular yumurtadan ç kar ç kmaz bu lezzetli yapraktan beslenebilmeleri için, larvalar n asma yapraklar n n üzerine b rak rlar. Yaln z burada çok önemli bir nokta var. Kelebekler yumurtalar n b rakmadan önce, asman n yapraklar n iyice kontrol ederler. E er bir baflka hayvan ondan önce yumurtalar n yapra n üzerine b rakm flsa, ayn oramda birden fazla ailenin beslenmesi zor olaca ndan, o yapra terk edip bir baflka ama bofl olan yapra a giderler. T rt l ya da kelebek kendine uygun bir yaprak araya dursun, asma bitkisi bu istenmeyen misafirlerini d fllamak için gizemli bir çabaya giriflir. Baz asma türleri yapraklar n üzerinde yeflil tomurcuklar, baz lar ise kelebek yumurtalar na benzer renkte lekecikler olufltururlar. Böylece, kelebekler bu yumru ya da lekecikleri görüp, kendilerinden önce bu yapraklar n üzerine baflkalar taraf ndan yumurtalar n n b rak ld n zannederek, baflka yapraklar aramaya ç karlar. Böylece asma bitkisi de yapraklar na ve dolay - s yla da yaflam na zarar gelmeden, en güzelinden üzüm salk mlar oluflturma çabas n sürdürür. Çünkü bilir ki yapraklar zarar görürse, fotosentez yapamaz, fotosentez yapamay nca da üzüm salk mlar n n oluflumu ve geliflimi aksar, belki de hiç

5 olmaz. (Fotosentez mucizesine sonraki yaz lar - m zda de inece iz). BD HAZ RAN 2015 Halk aras nda küstüm otu diye bilinen bitkinin de ilginç bir savunma sistemi vard r. nsan, hayvan ya da böcek bu bitkinin yapraklar na dokundu unda, yapraklar birkaç saniye içinde kapan verir. E er bitkiyi rahats z eden etki devam ediyorsa, bu kez küstüm otu afla do ru e ilerek, gövdesindeki sivri dikenleri ortaya ç kar r. Bu da sald r y sonland rmak için yeterlidir. Yapraklar n tekrar eski haline dönebilmesi için yaklafl k 20 dakika geçmesi gerekir. Harika güzellikte olan Passiflora çiçe i, bu güzelli ini koruyabilmek için, böceklerin sald r lar na ya da zararl eylemlerine karfl önlemini bafltan alm flt r. Yapraklar n n üzeri küçük i ne gibi dikenlerle kapl d r. Örne in, kendine muhteflem bir Baz bitkilerin yapraklar üzerinde t rt l ve böceklerden korunma amac yla dikenler bulunur ziyafet çekmek amac yla yapra a t rmanmaya niyetlenen t rt l n bedenine saplanan dikenler, onu ortamdan uzaklaflt r r. Özetle, bitkiler, güçsüz, savunmas z varl klar de ildir. Ve insano lunun do an n gizemi konusunda bildikleri, bilmediklerinin yan nda, günefl yan nda pirinç tanesi gibidir. yucelaksoy@butundunya.com.tr Gelecek ay: Bitkiler Niçin Makyaj Yapar? MÜZ K NOTALARININ ANLAMLARI Hepimizin ezberden söyleyebildi imiz müzik notalar n n, hemen hiçbirimizin bilmedi imiz kaynaklar n genç okurumuz Ali Arkadafl araflt rm fl ve Hangi notan n, hangi sözcükten geldi ini saptam fl. Sonra da bu sözcükleri, yanlar na Türkçe anlamlar n da ekleyerek, sizle paylaflmak için bize göndermifl. Afla da, Ali Arkadafl n bu araflt rmas n n sonuçlar n bulacaks n z: DO : Dominus (Yaradan) RE : Rerum (Madde) M : Miraculum (Mucize) FA : Familias Planetarium (Gezegenler Ailesi, Günefl Sistemi) SOL : Solis (Günefl) LA : Lactea Vita (Samanyolu) S : Siderae (Gökler) 109