SU KAYIPLARININ AZALTILMASI VE SU DAĞITIM SİSTEMLERİNİN PERFORMANSLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ ÜZERİNE LEONARDO DA VINCI PROJESİ: PROWAT

Transkript

1 III. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu Eylül 2007 Gümüldür/İZMİR SU KAYIPLARININ AZALTILMASI VE SU DAĞITIM SİSTEMLERİNİN PERFORMANSLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ ÜZERİNE LEONARDO DA VINCI PROJESİ: PROWAT ÖZET Selçuk TOPRAK 1, Fatih DİKBAŞ 1, Mahmut FIRAT 1, A. Cem KOÇ 1, Ülker Güner BACANLI 1, Altan DİZDAR 2 Küresel ısınmanın tehdidi altında olan ülkemizin su zengini olmadığı, aksine gelecekte su fakiri bir ülke konumuna geleceği tahmin edilmektedir. Bu nedenle mevcut su kaynaklarımızın etkin ve ekonomik kullanımı özellikle içme suyu, sulama suyu ve enerji ihtiyacı için oldukça büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde, yapılan çalışmalar göstermiştir ki belediyelerde içme suyu şebekelerine verilen suyun ortalama olarak % 45 i şebekeden ve diğer sebeplerden dolayı kaybolmaktadır. Gelecekte su fakiri bir ülke olacağımızı düşünürsek, oldukça yüksek bir seviyede olan kayıpların azaltılması için şimdiden gerekli tedbirlerin alınması, yetkililerin ve toplumun bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla, su kaynaklarının ve su dağıtım şebekelerinin performansının iyileştirilmesi, meydana gelen kayıpların azaltılması stratejilerinin geliştirilmesi için, Türkiye, Yunanistan, İtalya, İspanya, Finlandiya, Hollanda ve Belçika gibi ülkelerden 10 ortaklı Leonardo Da Vinci eğitim projesi olan PROWAT gerçekleştirilmektedir. Bu projede, mevcut su kayıpları ile, sebepleri ve alınması gereken tedbirler belirlenecektir. Proje kapsamında, su ile ilgili kuruluşlarda yer alan yöneticiler, mühendisler ve teknikerler, öğrenciler, ev hanımları ve potansiyel su kullanıcıları için eğitim malzemeleri hazırlanacak ve pilot eğitimler yapılacaktır. Bu bildiri kapsamında PROWAT Projesi nin tanıtımı yapılacak, detayları anlatılacaktır. Anahtar Kelimeler: Su kayıpları, su dağıtım sistemleri, Leonardo Da Vinci Programı, PROWAT 1 Y. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Kınıklı Kampüsü Denizli, Tel: /1545, Faks: , e-posta: stoprak@pau.edu.tr Y. Doç. Dr., e-posta: f_dikbas@pau.edu.tr Dr., e-posta: mfirat@pau.edu.tr Y. Doç. Dr., e-posta: a_c_koc@pau.edu.tr Dr., e-posta: ugbacanli@pau.edu.tr 2 İnş. Müh., Erbil İnşaat, Bükreş Sok. No: 7, Çankaya Ankara, Tel: , Faks: , e-posta: altan@erbilproje.com 611

2 ABSTRACT It is predicted that our country which is under the threat of global warming is not a water rich country but that it will be a water poor country. For this reason, effective and economical use of our present water supplies is very important especially for drinking water, irrigation and energy demands. In our country, the studies have shown that approximately 45% of the water given by the municipalities to the drinking water network is lost because of the network and other reasons. Keeping in mind that our country will be water poor in the future, the required precautions should be applied to decrease the very high amount of losses and the authorities and community should be made conscious about the situation. For this purpose, to improve the performance of water supplies and water distribution networks and develop strategies to decrease losses, a Leonardo Da Vinci training project called PROWAT is being made by 10 participants from Turkey, Greece, Italy, Spain, Finland, Holland and Belgium. In this project, determining current water losses, reasons and the precautions to be taken will be determined. In the scope of this project, training materials will be prepared for the administrators in water related companies, engineers and technicians, students, housewives and potential water users and pilot training will be made. In this paper, PROWAT project will be introduced and its details will be given. Keywords: Water losses, water distribution systems, Leonardo Da Vinci Program, PROWAT 1. GİRİŞ Su hayattır ve suyu hayatımızın hemen hemen her anında kullanılmaktayız. Ancak, nüfusun hızla artması sonucu mevcut su kaynaklarının ihtiyacı karşılayamaması suyun daha ekonomik ve düzenli kullanımını gerektirmektedir. Ayrıca, küresel ısınmanın etkisiyle, yağışların azalması ve mevcut su kaynaklarının hızla tükenmesi, birçok bölgeyi olduğu kadar ülkemizi de tehdit etmektedir. Gelecek yıllarda ülkemizin su fakiri bir ülke olacağı tahmin edilmektedir. Diğer taraftan ülkemizde belediyelerde şebekeye verilen suyun ortalama olarak % 45 i çeşitli nedenlerden dolayı kaybolmaktadır. Gelecekteki su kaynaklarının durumu göz önüne alındığında bu kayıplar oldukça yüksek seviyededir. Bu nedenle, şebekelerde meydana gelen kayıpların en aza indirilmesi gerekmektedir. Şebekelerde meydana gelen kayıplar genel olarak, borularda meydana gelen hasarlar sonucu sızma, basınç değişimlerinden dolayı borularda meydana gelen patlamalar, kaynak ile depo arasındaki iletim hattında meydana gelen fiziksel kayıplar gösterilebilir. Ayrıca, faturalanamayan ve belirlenemeyen diğer kayıplar da bu kapsama girer. Ülkemizde içme suyu şebekelerinde meydana gelen kayıplar Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında oldukça yüksek seviyedir. Şekil 1 de Avrupa ülkelerinde meydana gelen kayıpların karşılaştırılması gösterilmektedir. Su kayıplarının tespit edilmesi ve azaltılmasına yönelik bilimsel çalışmalar Dünya çapında devam etmektedir. Örnek olarak su dağıtım sistemlerinin performansını inceleyen Lambert vd., (1999), Hirner vd., (1998), kaçakları ve diğer kayıpları inceleyen Lambert (1994) gösterilebilir. Bu konuda yapılmış olan tezler de literatürde mevcuttur [Laura, 2003]. Su kayıplarının belirlenmesine yönelik ülkemizde de birçok çalışma yapılmıştır. Manisa ili içme suyu şebekelerinde meydana gelen kayıpların belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada, şebekeye verilen su ile faturalandırılan su hesaplanmış ve ortalama su kaybı % 72 olarak belirlenmiştir [Kumanlıoğlu ve Yurdusev, 2001]. Öztürk vd., (2007) tarafından yapılan çalışmada, Türkiye de su dağıtım şebekelerinde meydana gelen kayıpların belirlenmesi ve bu kayıpların azaltılması yöntemleri incelenmiştir. Songur ve Dabanlı (2006) yaptıkları çalışmada, içme suyu şebekelerinde meydana gelen kayıpların tespit edilmesinde coğrafi bilgi sistemlerin uygulanabilirliği araştırılmış ve Diyarbakır ili için uygulama yapılmıştır. 612

3 Ortalama Su kaybı (%) Su Kaybı Bulgaristan (1996) Slovenya (1999) Macaristan (1995) İrlanda (2000) Çek Cumh.(2000) Romanya (1999) İtalya (2001) Fransa (1997) Slovakya (1999) Ülkeler İngiltere (2000) İspanya (1999) İsveç (2000) Finlandiya (1999) Danimarka (1997) Almanya (1999) Türkiye (2004) Şekil 1. Türkiye ve Avrupa ülkelerindeki su kayıpları Son yıllarda bazı belediyelerde su kayıplarının tespit edilmesi ve azaltılması yönünde çalışmalar yapılmaktadır. İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan çalışmada, eski şebekeler ve sayaçların yenilenmiştir. SCADA sistemi ile ilk etapta Bornova ve Bayraklı pilot bölge seçilmiş, şehir sayaç bölgelerine ayrılarak su tüketim miktarları belirlenmiştir. Faturalandırılmayan su miktarı saptanarak basınç kontrolleri yapılmıştır. Proje ile başlangıçta % 61 civarında olan su kayıplarının % lere düşürülmesi amaçlanmaktadır [ Ayrıca, Antalya Belediyesi tarafından 2006 yılında başlatılan çalışma ile şehir şebekesindeki kayıpların izlenmesi amacıyla SCADA sistemi kurulmuştur. Bu sayede, içme suyunun, kuyulardan abonelere ulaşıncaya kadar her aşaması izlenmekte ve sistemde oluşan fiziki kaçaklar ve vatandaşların kaçak kullanımlarının tespiti sağlanmaktadır [ Benzer şekilde Ankara da ASKİ tarafından yapılan çalışma ile SCADA sistemi kurularak pompa istasyonları, su depoları, arıtma tesisleri, su dağıtım şebekesi ve yardımcı işler için gerekli tesisler sürekli olarak gözlem altında tutulmaktadır [ Şekil 2 de Ankara için kurulan SCADA sistem ve kontrol odasının genel görünümü verilmektedir. İçme suyu şebekelerinde meydana gelen kayıpların belirlenmesi ve azaltılmasında, teknik elemanların, karar verici durumdaki yöneticilerin, mesleki eğitimi ile potansiyel su kullanıcılarının da suyun daha ekonomik ve düzenli kullanımı konusunda eğitimi oldukça önemlidir. Su dağıtım şebekelerinin performansının iyileştirilmesi, meydana gelen kayıpların azaltılması stratejilerinin geliştirilmesi amacıyla, PROWAT olarak adlandırılan, Türkiye, Yunanistan, İtalya, İspanya, Finlandiya, Hollanda ve Belçika gibi ülkelerden 10 ortaklı Leonardo Da Vinci eğitim projesi gerçekleştirilmektedir. Bu projede, mevcut su kayıpları, sebepleri, alınması gereken tedbirler, su ile ilgilenen kişilerin ve kuruluşların mesleki pilot eğitimi, halkın daha bilinçli bir şekilde su kullanımı amaçlanmaktadır. Yapılan bu çalışmada, PROWAT projesinin tanıtılması, amaç ve hedefleri, eğitim yöntemleri ve beklenen sonuçları tanıtılmaktadır. 2. LEONARDO DA VINCI PROGRAMI Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları, 1 Ocak 2007 tarihi itibariyle yeni bir döneme girmiştir. Leonardo da Vinci (LdV) programı, 2013 yılı sonuna kadar sürecek yedi yıllık bir 613

4 Şekil 2. Ankara için kurulan SCADA sistemi dönemi kapsayan Hayatboyu Öğrenme (LLP = Lifelong Learning Programme) programının mesleki eğitime yönelik alt dalı olan bir AB programıdır. Bu programlar, önceki programlarda olduğu gibi AB üyesi ülkeler, EFTA ülkeleri (Norveç, İzlanda ve Lihtenştayn) ve aday ülkelerin (Türkiye) katılımıyla gerçekleştirilecektir. Ayrıca, Batı Balkan ülkeleri ve İsviçre nin de önümüzdeki yıllarda programlara katılımı öngörülmektedir. Tüzel kişilik sahibi tüm resmi ve özel kurum ve kuruluşlar, eğitim kurumları ile KOBİ, STK ve yerel idareler LdV projesi sunabilmektedir. Organizasyon ve içeriği Avrupa Birliği'ne üye ülkelerin sorumluluğunda olan Leonardo da Vinci programı ile AB'ne üye ve aday ülkelerin mesleki eğitime yönelik politikalarını desteklemek ve geliştirmek için yürütülen bir programdır. Bu program; ülkeler arası işbirliğinin kullanılarak mesleki eğitim sistemleri ile uygulamalarında kalitenin geliştirilmesini, yeniliklerin teşvik edilmesini ve Avrupa boyutunun yükseltilmesini amaç edinmiştir. Ana hedeflerinden biri de özellikle teknolojik ve örgütsel değişimi güçlendirmek üzere uyum sağlayabilmeyi artırıp geliştirmeye yönelik sürekli-mesleki eğitimde ve hayat-boyu beceri ve yeterlilikler kazanmada kalitenin yükseltilmesi, bunlara erişimin iyileştirilmesidir. LdV Programı ile genel olarak sağlanması beklenen imkânlar şöyle sıralanabilir: Programa katılan ülkelerde mesleki eğitim sistemlerinin ve uygulamalarının kalitesinin artırılması, yenilikler geliştirmek ve ulusal mesleki eğitim politikalarına katma değer sağlanması, 614

5 Her düzeydeki mesleki eğitimde Avrupa boyutunun teşvik edilmesi, ülkeler arası çalışma şartlarına uyumun geliştirilmesi, Sürekli mesleki eğitimin teşvik edilmesi ve ülkeler arası çalışma şartlarına uyumun geliştirilmesi, Sürekli mesleki eğitim ve ömür boyu öğrenme isteğinin güçlendirilmesi, yarının mesleklerine hazırlanma ve teknolojik değişimlere uyumun teşvik edilmesi, Modern teknolojiler alanında eğitim ve müteakip eğitimde; yüksek okullar, mesleki eğitim tesisleri ve işletmelerin daha fazla karşılıklı etkileşiminin sağlanması, Mesleki eğitim alanında dil yeterliliklerinin geliştirilmesi ve ortak terminolojinin oluşturulması, Özellikle gençler için temel mesleki eğitimin desteklenmesi ve teşvik edilmesi, Mali, sosyal veya fiziksel nedenlerle eğitimden yararlanamamış kişiler için temel mesleki eğitimi veya ileri düzeydeki eğitimlere erişimin kolaylaştırılması, Mesleki eğitimde bayanların fırsat eşitliğinin teşvik edilmesinin sağlanması, Mesleki danışmanlık sistemlerinin kurulmasının teşvik edilmesi, bağımsız sürekli eğitim ve açık öğrenim yöntemlerinin gelişmesine katkı sağlanması. 3. PROWAT PROJESİNİN TANITILMASI Projenin İngilizce adı PROWAT: Planning and Implementing a Non-Revenue Water Reduction Strategy Improves the Performance of Water Supply and Distribution Systems şeklindedir. Projenin Türkçe başlığı PROWAT: Su kayıplarının tespiti ve azaltılmasına yönelik uygulamalar ve eğitim programlarının hazırlanmasıdır. Projenin web sitesi olup, logosu Şekil 3 te görülmektedir. Projede görev alan katılımcıların logoları da Şekil 4 te verilmiştir. PROWAT projesi, Avrupa Birliği nin Leonardo da Vinci programı çerçevesinde yürütülen bir proje olup bu pilot projenin ana hedefi, içme suyu dağıtım ve iletim şebekelerinde meydana gelen kayıpların belirlenmesi ve bu kayıpların azaltılması için su ile ilgilenen teknik elemanların, karar verici durumdaki yöneticilerin, teknikerlerin mesleki pilot eğitimi ile konutlarda potansiyel su kullanıcılarının eğitimi amacıyla özel eğitim modüllerinin ve bir yazılımın geliştirilmesidir. Projenin adında geçen su kayıpları terimi sisteme giren su ile kullanıcılar tarafından ücreti ödenilen su miktarları arasındaki farkı ifade etmektedir. Şekil 3. PROWAT projesinin logosu Şekil 4. Proje katılımcılarının logoları 615

6 Projedeki modüllerin ve yazılımın geliştirilmesi için farklı ülkelerden gelen farklı kuruluşları içeren bir katılımcı grubu oluşturulmuştur. Katılımcıların tümü kendi alanlarında ve su teknolojisi konusunda deneyimli olup ve projenin ürünlerinin tasarımına ve geliştirilmesine katkıda bulunacaklardır. Amerikan Su işleri kurumu (American Water Works Association: AWWA) ve Uluslararası Su Kurumu (International Water Association: IWA) Su Bilançosu Yöntemini önermiştir. Bu yönteme göre su bütçesinin nasıl oluşturulacağı Tablo 1 de görülmektedir [ Başarılı bir kaçak su azaltma stratejisi için öncelikli bölgeler ve su ağının işletme politikaları tanımlanmalı ve kaçak suların bileşenlerinin değerlendirilmesi, izlenmesi ve kontrol edilmesi için yöntemler ve politikalar ortaya konmalıdır. PROWAT projesinin sonuç ürünleri, bir eğitim modülü (kullanım kılavuzu olan bir CD- ROM), proje raporu, içme suyu kaçaklarını azaltmayı hedefleyen, ihtiyaç analizine dayalı bir yazılım ve e-öğrenme bileşeni olan bir internet sitesi olacaktır. Ürünler, Avrupa daki su temini ve dağıtımı sistemlerinin verimini yükseltmeyi kolaylaştıracak şekilde tasarımlandırılacaktır. En etkin uygulamalar, yeni teknolojiler ve mevcut düzenlemeler anlaşılır, açık, kolay ve detaylı şekilde açıklanacaktır. Projenin ürünlerini test etmek için, katılımcı üniversitelerde mesleki eğitim kursları düzenlenecektir ve elde edilen sonuçlara göre ürünler geliştirilecektir. Kullanım kılavuzu ile birlikte toplam 3000 CD-Rom ve 800 proje raporu çoğaltılarak katılımcı ülkeler ile Avrupa Birliği ne yeni katılan ülkelere dağıtılacaktır. Projenin tanıtımı için medya (televizyon, radyo ve gazete) kullanılacak, projeye dahil olan gruplar toplantılara, konferanslara, Avrupa Birliği workshoplarına katılarak projenin fikirlerini ve sonuçlarını tanıtacaktır. Su yönetimi sisteminin yeni yöntemleri ve teknikleri, kaçak suların nasıl önlendiği, kaçak suların azaltılması için hangi stratejinin uygulanması gerektiği, içme suyu şebekelerinin tasarımında yeni sistemlerin uygulanması PROWAT projesinin konuları olacaktır. Kaçak suların azaltılması ile ilgili olarak bilgi ve eğitim modüllerindeki büyük eksikliğin PROWAT projesiyle doldurulması planlanmaktadır. Proje kapsamında iki yenilikçi unsur vardır: Birisi, ele alınan konunun modern su teknolojisi dünyasında yeni bir konu olması ve diğeri de konuyla ilgili mühendis ve teknisyenlerin mesleki eğitimidir. Tablo 1. IWA/AWWA yöntemine göre su bütçesi tablosu (tüm değerler bütçe dönemine ait olmalıdır, genellikle yıllık alınır) Sisteme Giren Hacim Yasal Tüketim Su Kayıpları Faturalandırılmış Faturalandırılmış Ölçülmüş Kullanım Gelir Yasal Tüketim Faturalandırılmış Ölçülmemiş Kullanım Getiren Su Faturalandırılmamış Faturalandırılmamış Ölçülmüş Kullanım Yasal Tüketim Faturalandırılmamış Ölçülmemiş Kullanım Yasadışı Kullanım Gelir İdari Kayıplar Sayaç Hatası Getirmeyen Okuma Hatası Su İletim ve Dağıtım Hatlarındaki Kaçaklar Fiziksel Kayıplar Depolardaki Kaçak ve Savaklanan Sayaçtan Önce Branşman Hatlarındaki Kaçaklar 616

7 Projenin hedefleri aşağıdaki şekilde listelenebilir: Su yönetimindeki uzmanlar ve eğitimcilerle görüşülerek bir ihtiyaç analizi yapılması, İçme sularındaki kaçakların azaltılması yoluyla su temini ve dağıtımı sistemlerinin performanslarının yükseltilmesi için su yönetimi alanında mesleki eğitim araçları ve materyallerinin geliştirilmesi, Su sektöründe stratejik düzeyde görev yapan mühendis, tekniker ve eğitimcilerin e-öğrenme ve eğitim modülleriyle bilgilendirilmesi, Eğitim merkezlerinde ve üniversitelerde mesleki eğitim kursları düzenlenmesi ve sertifika verilmesi, Sonuçların test edilmesinden sonra kolay bir öğrenme için e-öğrenme yöntemleri uygulanacaktır. e-öğrenme yöntemi ile kullanıcılar kolayca öğrenme olanağına sahip olacaklar ve proje içeriğine her yerden erişebileceklerdir. Böylece proje, mesleki eğitimin kalitesini ve ulaşılabilirliğini geliştirecektir. Proje, ERBİL Proje Danışma ve Mühendislik Limited Şirketi yürütücülüğünde Türkiye, Belçika, Yunanistan, İtalya, Hollanda ve Finlandiya olmak üzere 6 ülkenin ortaklığında gerçekleştirilmektedir. Proje yöneticisi durumundaki Türkiye yi, ERBİL Mühendislik Firması ve Pamukkale Üniversitesi temsil etmektedir. Projenin süresi 24 aydır. Projeye tarihi itibariyle başlanmış ve tarihinde de bitirilecektir. Projenin toplam bütçesi dur. Proje kapsamında yapılmış ve yapılması planlanan toplantı tarih ve yerleri Tablo 2 de verilmektedir. 4. SONUÇLAR Projenin sonuçlanmasıyla aşağıdaki sonuçların elde edilmesi beklenmektedir: Günümüzde her yerde ömür boyu öğrenme felsefesine uygun olarak mesleki eğitim için kullanılan güçlü iletişim teknolojileri (ICT) bu alanda uygulanacaktır. e-öğrenme içeriği PROWAT projesi için tasarlanacak ve proje süresi bittikten sonra bile su yönetimi teknolojisindeki gelişmelere göre güncellenecektir. Bir web sayfası oluşturulacak ve bu sitede e-öğrenme materyalleri kullanılarak su kayıplarının azaltılması hakkında bilgi verilecektir. Pilot mesleki eğitim kursları düzenlenecek ve ilgili üniversiteler / eğitim merkezleri / mesleki eğitim kuruluşları tarafından yürütülecektir. Kurs, başlangıç düzeyinden ileri düzeye kadar çeşitli kademelerde olacaktır. Kurs süresinin en az 3 gün olması düşünülmektedir. e-öğrenme ve mesleki eğitim kursları, katılımcıları kaçak suların azaltılması konusunda gerekli bilgi ve becerilerle donatmayı amaçlamaktadır. Sonuç olarak su kaynaklarının daha verimli kullanımı ve kamuya daha iyi bir hizmet sağlanmış olacaktır. Bu mesleki eğitim çalışmalarının sonuçları, projenin içeriğinin test edilmesinde kullanılacak ve diğer ürünlerin içerikleri buna göre düzenlenip geliştirilecektir. Tablo 2. Proje toplantı yerleri ve tarihleri Toplantı yeri Tarih Türkiye (Ankara) Şubat 2007 Yunanistan Haziran 2007 İtalya Ekim 2007 Belçika Nisan 2008 Türkiye Kasım

8 Kullanıcı kılavuzlu CD-ROM hazırlanacak ve sonuçların ilk testi, projenin içeriğinin yeterli olup olmadığını kontrol etmek amacıyla bu CD-ROM larla yapılacaktır. Eğer anlaşılmayan bir konu veya bir eksiklik varsa düzeltilecektir. CD-ROM lar, su sektöründe görev yapan mühendislere, teknisyen ve eğitimcilere dağıtılacaktır. Bir proje raporu hazırlanacak ve projenin teknik içeriği, aktiviteler, proje süresince kullanılan teknikler raporda kısaca anlatılacak ve böylece PROWAT projesi bu raporda özetlenecektir. TEŞEKKÜR Bu çalışma, TR/06/B/F/PP/ numaralı, Planning and Implementing a Non-Revenue Water Reduction Strategy Improves the Performance of Water Supply and Distribution Systems- PROWAT başlıklı, Avrupa Birliği Leonardo Da Vinci projesi tarafından desteklenmektedir. KAYNAKLAR Hirner, W., (1998). Evaluation of water performance and distribution systems with performance indicators, Paper for IWSA-Specialised Conference Master Plans for Water Utilities, Prague, Haziran 17-18, Çekoslovakya. Kumanlıoğlu, A.A., Yurdusev, M.A., (2001). Manisa örneğinde kentsel su kaçağı oranının belirlenmesi, I. Su Mühendisliği Sempozyumu, Lambert, A., Brown, T.G., Takizawa, M., Weimer, D., (1999). A Review of Performance Indicators for Real Losses from Water Supply Systems, AQUA, Aralık Lambert, A.O., (1994). Accounting for Losses the Bursts and Background Estimates Concepts, Journal of the Institution of Water and Environmental Management, Volume 8(2), pp Laura, M.M., (2003). Assessment of Water Loss and Pipe Failures in Water Distribution Systems Using GIS Technology, Yüksek Lisans Tezi, University of Texas. Öztürk, İ., Uyak, V., Çakmakçı, M., Akça, L., (2007). Dimension of water loss through distribution system and reduction methods in Turkey, International Congress on River Basin Management, Songur, M., Dabanlı, A., (2006). Su kaçaklarının izlenmesi ve tespiti için çalışmalar, 4. Cografi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri,