KÜRESELLEŞME VE İSTANBUL'DA İSTİHDAM

Transkript

1 KÜRESELLEŞME VE İSTANBUL'DA İSTİHDAM Asu Aksoy İstanbul, Haziran 1996 İngilizce aslından çeviren: Emrehan Zeybekoğlu Istanbul, Haziran 1996

2 sermaye-emek ilişkileri ve yatırımların sektörel ve uzamsal dağılımında köklü dönüşümler oluşmaktadır (Castells, 1994). Merkezî yönetim yapılarının yerini adem-i merkeziyetçilik almaktadır. Çokuluslu şirketler, karar mekanizmalarını, araştırma-geliştirme faaliyetlerini, ve denetim ve satış fonksiyonlarını, gittikçe kâr birimi haline gelen üretim birimlerine kaydırmak suretiyle merkeziyetçi unsurlardan arındırmaktadırlar (Aksoy ve Marshall, 1991). Sermaye hareketleri küreselleştikçe, hiyerarşik ve büyük kurumların yerine, esnekliğin ana unsurları olarak taşeronlaşma, küçülme ve ortak yatırım projeleri ön plana geçmektedir. Bu küresel hareketler çağında zamansal ve uzamsal kısıtlılıklar, artık önemini kaybetmektedir (Harvey, 1989). Sermayenin akışkanlığı, ister bölge veya ulus isterse de kent düzeyinde olsun, "yerlemlerin" sosyo-ekonomik kaderini belirlemede ana faktör haline gelmiştir. Bunun içindir ki, hem gelişmiş ekonomilerde, hem de gelişmekte olanlarda, küresel ekonomik düzenle bütünleşme, politika saptayacak olan kişilerin önüne tek seçenek olarak sunulmaktadır. Dolayısıyla, küresel düzenle bütünleşmenin olmaması halinde ekonomilerin yalnızlığa sürükleneceği düşünülmektedir. Küreselleşme sürecinin önemli bir özelliği ulusal sınırların önemini yitirmesi ve ulusdevletin ekonomi üzerindeki denetiminin yavaş yavaş ortadan kalkmasıdır. Küresel sermaye, nerede ve ne zaman yatırım yapacağı ve nereden çekileceği seçimini gitgide daha çok yapabilmektedir. Sermayenin bu akışkanlığı ve esnekliği durumunda "yerlemler", tanıtım kampanyaları düzenleyerek ve devlet mekanizmalarını atlamak suretiyle, sermayenin bu küresel hareketliliğinden faydalanıp kendilerine pay kapmaya çalışmaktadırlar. Kentlerin genellikle açık seçik belirlenmiş bir yönetim yapıları olduğu için, böyle bir taahhüde rahatlıkla girebilmektedirler. Kentlerin, kendilerini sadece küresel ekonomiyle bütünleşerek kurtarabilecekleri, evrensel olarak kabul görmektedir artık; ve neticede, kentler, daha çok sermaye yatırımı kapabilmek ve küresel piyasalara daha çok erişebilmek için birbirleriyle rekabet içindedirler. Hiç kuşkusuz, ulus-devletler, ve bölgesel ya da uluslarüstü yapılanmalar, örneğin bölgeler veya kentler, kendilerini küresel yarışa girmek zorunda hissetmektedirler. Fakat bu küreselleşme sürecinin sorunsuz olmadığını da vurgulamak gerekir. Bazı eleştirmenlerin de işaret ettiği gibi, bu durumun bir de olumsuz yanı vardır (Aksoy ve Robins, 1993). Ne tür bir yarış söz konusu olursa olsun, daima kazananlar ve kaybedenler vardır. Bu çalışmanın amacı da, Türkiye ekonomisinin bu uluslararası ekonomik güçlere açılmasını İstanbul bağlamında incelemektir. İstanbul, son yıllardaki hükûmetlerin ekonomik küreselleşme programlarının merkezini oluşturmakla kalmamış, Türkiye'nin küresel statüye erişmek isteyen en önemli kenti olmuştur. Bu nedenlerle, İstanbul, küreselleşmenin sonuçlarının incelenebileceği güzel bir örnek oluşturmaktadır.

3 çıkan tablo, İstanbul un artan işgücü için hiç de iç açıcı olmamaktadır. Meseleyi daha da acıklı kılan şey, İstanbul'a artarak gelen göçmen nüfustur. İstanbul'un istihdam tabanı üretime dayalı bedenî çalışmadan ve kamu sektörüne dayalı hizmetlerden kopmakta, buna karşılık artan işgücü arzı yeni işgücü talebini karşılayacak niteliklerden giderek uzaklaşmaktadır. İstanbul'da küreselleşme, en azından şimdiki durumda, işgücü piyasası üzerindeki yıkıcı özellikleriyle yaşanmaktadır. Bu çalışma, İstanbul'un istihdam piyasasındaki bu değişimlerin ne anlama geldiğini detaylı olarak inceleyecek ve uygulanması gereken politikalara dikkat çekecektir. İşgücü piyasasının yeni dinamikleri Küreselleşme sürecinin hem sanayileşmiş ülkeler, hem de sanayileşmekte olan ülkeler için istihdam açısından önemli sonuçlar taşımaktadır. Küreselleşme süreci, istihdamı doğrudan etkileyen sosyo-ekonomik dinamikler üzerinde önemli bir etki oluşturur ve bu nedenle, önce sanayileşmiş ülkelerde, sonra da gelişmekte olan ülkelerde görülen bu sosyo-ekonomik dinamiklerin açıklanması gerekir. Gelişmiş ekonomilerde son yirmi yıldır mevcut olan iki gelişme vardır: (a) İmalat sektörünün istihdam kapasitesi düşmektedir ve rekabetin az olduğu üretim merkezlerinde sanayisizleşme süreci ortaya çıkmıştır (Martin ve Rowthorn, 1986); (b) Hizmet sektörünün istihdam yaratmadaki payı artmaktadır ve işgücüne olan talep mavi gömleklilerden beyaz gömleklilere kaymaktadır. Sermayenin küreselleşmesiyle, yerlem kararlarının çok daha esnek hale gelmesiyle, rekabeti olmayan yerlerdeki sanayisizleşme süreci, çok daha hızla ilerlemektedir. Bugünlerde sanayisizleşme, hizmetlerin göçüyle de elele gidebilmektedir. Üretimle hizmetler arasındaki eski uzamsal işbölümü, yerini, hem üretim hem hizmet faaliyetlerinin denetiminin yer aldığı esnek üretim komplekslerine bırakmaktadır (Sabel, 1989). Bu da demektir ki, eski imalât merkezleri, yüksek işsizlikle karşılaşmaktadır. Buna ek olarak, rekabet baskısı, şirketleri, firma içi rekabeti kabul etmeye, küçülmeye, kaynakları dışarıda aramaya ve üretim birimlerini bağımsız kâr merkezleri olarak yeniden düzenlemeye itmiştir. Artan işsizlikle birlikte bu gelişmeler, geçici ya da yarı-zamanlı işçilere olan ihtiyacı arttırmıştır ki, bu da, işgücünün marjinalleşmesi ve kaçak hale gelmesine neden olabilir. Hizmet ekonomisinin gelişmesi, işgücü piyasası için büyük önem ifade eder. Hizmet

4 iş güvenliği, küresel hareketlilik) kalifiye olmayanalar (istikrarsız, geçici, düşük ücretli ve az ya da mecburî hareketlilik) arasındaki bölünme, günümüz işgücü piyasasının en önemli özelliklerinden birini oluşturmaktadır. Küreselleşmenin işgücü piyasası üzerindeki bir diger etkisi de, bunun sanayi ve hizmet faaliyetlerinin yer seçimini doğrudan belirler hale gelmesi ile ilintilidir. Küreselleşme nasıl ki imalât faaliyetlerini saman çöpü gibi oradan oraya fırlatıp atıyorsa, hizmet sektörünün de doğasını ve konumunu da aynı şekilde değiştirebilmektedir. Bu esnekliğin bir sonucu olarak, uluslararası işbölümü, küresel yapılarla değişik biçimlerde bütünleşen değişken bölgesel işbölümlerinin ortaya çıktığı, ve her bölgede küreselaltı hiyerarşilerin ekonomik büyüme merkezleriyle, teknolojik ve yönetsel merkezler oluşturduğu yeni biçimler almaktadır (Mittelman, 1995). Neticede, bazı yerler küresel bağlantılarda daha merkezî bir rol alırken diğerleri marjinal bir konuma düşmektedir. Hatta küreselleşme açısından bu kazançlı bölgelerde bile çalışanların bazıları, kaybedenler arasına girebilmektedir. Sanayisizleşen bölgelerin işçileri, kalifiye olmayan ve yeniden eğitilme şansı pek olmayan işçiler, artan rekabet baskısına ve küreselleşen sanayilerin gücüne karşı zayıf duruma düşmektedirler. Dünya Bankası'nın yeni raporlarından birine göre, artan gelir dengesizliği, bütün dünyada ve ülkeler içinde, dünya ekonomisinin ana eğilimlerinden biri haline gelmiştir. Dolayısıyla, gelişmiş ekonomilerdeki başlıca sorulardan biri, örneğin ABD'de, talebin yüksek beceriye doğru kayışına arzın vereceği cevabın, artan gelir dengesizliği eğilimini değiştirip değiştiremeyeceği, 1980'li yıllarda işsiz kalanları kurtarıp kurtaramayacağıdır (World Bank, 1995). Yukarıda kısaca çözümlediğimiz sanayisizleşme süreci, hizmetlere kayış ve fazlasıyla rekabete dayalı küresel ekonomik düzen, gelişmekte olan ekonomileri de, benzer biçimlerde etkilemektedir. Bedeniyle çalışanlar arasında yüksek işsizlik oranları, artan bir kayıt-dışı ve marjinal ekonomik faaliyet ve kalifiye olanla olmayan arasında artan bir ayrım, en az gelişmiş ülkelerdeki kadar, ya da daha da büyük ölçülerde görülmektedir. Gelişmekte olan ekonomilerin uluslararası ekonomik baskılara artan biçimde maruz kalması, değişimin hızı ve tabiatı bakımından, dengesiz gelişmeyi daha da çarpıcı hale getirmektedir. Küreselleşmenin bu işgücü piyasası üzerindeki etkisi, sosyal güvenlik mekanizmasının çok az ya da hiç olmadığı ülkelerde daha da fazlasıyla hissedilmektedir. Gelişmiş ülkelerde yeni sosyal kutuplaşmalar olarak gördüğümüz olgular, gelişmekte olan ülkelerde siyasî kutuplaşmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Küreselleşen İstanbul

5 küresel finans hareketlerini denetleyen kuruluşlar; eğlence ve iletişimi denetim altında tutan basın-yayın kuruluşları buralardaydı; küresel bilgi akışını kontrol eden bilgiişlem kuruluşları, küresel şirketlere hizmet veren araştırma ve reklamcılık şirketleri de bu merkezlerdeydi. Küreselleşme süreci İstanbul'da da aynı sonuçları yaratacaktı. Gerçektenden de, Türk ekonomisinin liberalleştirilmesinden sonra yer alan gelişmelere bakacak olursak, İstanbul'a gelen yabancı sermayenin büyük bir kısmının finansal hizmet sektöründe faaliyet gösterdiğini görürüz. İstanbul'da büyük ölçekli imalât yatırımı yapılmamıştır. Yabancı sermaye Türkiye'ye, borsaya aktıkça finans hizmetleri, Türk hükûmetinin kısa vadeli yüksek faiz politikalarından yararlanmak üzere cazibe kazanmıştır. Yabancı yatırım payı yüzde 25'ten fazla olan en büyük 250 yabancı şirketin 129'u İstanbul'da kuruludur ve bunların yaklaşık dörtte biri finans hizmeti veren kuruluşlardır. Yabancı yatırımcılar finans hizmetleri üzerine eğilmeyi tercih etmişlerse, İstanbul'a yerel sermaye akışı da inşaat veya rant ekonomisini tercih etmiştir. Seksenli yılların liberalleşme ve küreselleşme politikaları, gayet hızlı bir biçimde, bir çeşit "kumarhane ekonomisi" yaratmıştır ve bu oluşum içerisinde hem yerel, hem de yabancı sermaye, arsa spekülasyonu ve yüksek faizlerden yararlanmak suretiyle büyük malî kazançlar peşinde koşmuştur. Müteahhitlere yeşil ışık yakılmasıyla birlikte arsa fiyatları fırlamış, bu da rant gelirleri getireceği düşüncesiyle spekülatif yatırıma yol açmıştır. İstanbul'un küresel ekonomiyle bütünleştirilmesi, küçük ve orta boy zenaatkârları ve yatırımcılarıyla, ayrıca tarihî ve doğal güzellikleriyle gayet özgün bir şekilde mümkün olabilecekken, bu, daha tahripkâr bir biçimde gerçekleşmiştir. Bu bütünleşme, İstanbul'un geniş bir bölgenin tarihsel merkezi olmasıyla veya üretim zenginliği ile değil, spekülatif ve kısa vadeli bir cazibe merkezi olarak görülmesiyle gerçekleşmiştir. Uluslararası şirketlerden, İstanbul bürosunu, Türkiye pazarından daha geniş bir bölgesel pazara hakim olmak üzere bölgesel merkeze çeviren çok olmamıştır. Artan açıklık politikası, bir taraftan artan rekabet ve öbür taraftan yükselen arazi fiyatlarının İstanbul dışına ittiği üretim faaliyeti dolayısıyla, İstanbul'daki üretim faaliyetlerinden hiçbirine yaramamıştır (tekstil hariç). Böylece, imalât sektörü, istihdam ve gelir kaynağı olmaktan çıkmıştır. Türkiye imalât sektöründe İstanbul'un katma değer oranı 1964'te % 38,5 iken 1989'da % 27'ye inmiştir; bu arada inşaat ve hizmet sektörleri, İstanbul'da imalât sektörünün yerini almıştır (Sönmez, 1992). Tekstilde ise, İstanbul'daki tekstil faaliyetinin büyümesi, bazı olumlu unsurlara bağlı olmuştur: uzmanlaşmış küçük ve orta boy taşeron firmaların mevcudiyeti bunlardan önemli bir tanesidir. Fakat şurası da açıktır ki, tekstil sektörü de diğer imalât faaliyeti gibi İstanbul dışında daha ucuz yerlere taşınacaktır. İstanbul şu ana kadar küreselleşmenin olumsuz özelliklerini yaşamıştır. Finans kapital, İstanbul'da geriye pek bir şey bırakmamış ve rantiye sermaye de İstanbul'un tarihsel mirası

6 ekonomiye daha üretken bir temel oluşturacağı düşünülebilecek canlı bir üretici hizmet sektörü yaratamamıştır. İstanbul'daki küreselleşme sürecinde önemli olan, işgücü arzı ile talep arasındaki uçurumun genişlemekte olduğudur. İşgücü arzı aynı yetersiz özellikleriyle artmaya devam ederken işgücü talebi, son yirmi yılda büyük ölçüde değişmiştir. Bu uyumsuzluk, bir tarafta ucuza çalışan marjinal ya da kayıt-dışı işçileri, öbür tarafta yüksek ücret alan, profesyonel ve küresel işçileriyle emek piyasasının kutuplaşmasına yol açmaktadır. İstanbul'daki işgücünün, yeni yeni büyümekte olan hizmet faaliyetlerinin istihdam yaratma potansiyelinden daha hızlı bir şekilde marjinalleşme ve kayıt-dışı hale gelme tehlikesi vardır. İşgücü talebinin artan küresel dinamikleriyle işgücü arzının yerel dinamikleri arasındaki uyumsuzluk, buna müdahale edecek politikalar uygulanmadıkça artacaktır. Yerel işgücü arz piyasasında düşük nitelikli göçmen işçiler mevcuttur, fakat küresel talep daha yüksek nitelik aramaktadır. Görünen odur ki, İstanbul'un önünde iki seçenek vardır: İstanbul, spekülatif kazançlar için kârlı bir piyasa olmaya devam ettiği sürece küresel yatırımcıları çekmeye devam edebilir. Bu senaryoya göre, İstanbul'un küreselleşmesi, istikrarsız, üretici olmaktan uzak ve içe dönük bir küreselleşmedir. İkinci seçenek, İstanbul'un, sadece Türkiye piyasasını değil, aynı zamanda bölgesel piyasaları da denetleyen bölgesel ve küresel bir kontrol merkezi olmasıdır. Bu seçenek, Türk ekonomisinin üretim ve hizmet yatırımları bakımından genel cazibesine bağlıdır. Bu iki seçenek, İstanbul'da istihdam açısından farklı anlamlar içermektedir. Birincisinde, sermaye spekülatif faaliyetlere kaydıkça, yerel ekonominin istihdam yaratma potansiyeli azalır; bu da kayıt-dışı ekonomiyi güçlendirir, marjinalleşme ve işsizlik yaratır. İkinci kurguya göre, istihdam bakımından en önemli noktalardan biri, üretim ve hizmet yatırımlarının düzeyidir. Yatırımlar, yüksek katma değer alanlarında yapılırsa, işgücü arzı ve talebi arasındaki uyumsuzluk sorunuyla mutlaka uğraşmak gerekecektir. Öbür yandan, yatırımlar küresel faaliyetlerin düşük katma değer yaratan alanlarına yönelirse, düşük ücrete dayalı rekabet avantajının gayet istikrarsız bir durum olduğunu vurgulamak gerekir. Çünkü daha düşük ücretli başka piyasalar sürekli oluşmaktadır ve teknolojik değişim, emek-yoğun faaliyetleri daha yüksek kalite ve esnekliğe doğru itmektedir. Araştırma Bu çalışmada esas amacımız, Türkiye'nin küreselleşme sürecinin büyük ölçüde hissedildiği İstanbul'da istihdam değişiminin dinamiklerini incelemektir. Bu çalışmaya esas oluşturan

7 2) İstanbul'da hizmet sektörünün istihdamdaki payı artmakta mıdır; ve istihdam yaratılmasında, hangi hizmet alanları başı çekmektedir? 3) İstanbul'da işsizlik oranı nedir ve zaman içerisinde bu nasıl bir değişim göstermektedir? 4) İstihdam, mavi gömlek işlerden beyaz gömlek işlere kaymış mıdır; eğer böyleyse, bu dönüşümün sektörel karakteri nedir? 5) İstanbul'un belli başlı işverenleri, küçülme, taşeronluk ve genişleme bakımından son on yılda ne tür stratejiler gütmüşlerdir? Genel olarak, bu araştırmada, birincil ve ikincil kaynaklardan, İstanbul'un küreselleşmesiyle İstanbul'daki işgücü piyasasında yer alan değişimler arasındaki ilişki konusunda ne sonuçlara varabileceğimizi anlamaya çalıştık. İmalât ve hizmetlerin merkezi olarak İstanbul İstanbul'u dünyadaki diğer metropollerden ayıran, İstanbul'un tarihsel olarak Türkiye ekonomisinin tek ticaret, hizmet ve imalât merkezi olmuş olmasıdır. 1920'lere kadar giden istatistiklere bakacak olursak, o yıllardan bu yana İstanbul, imalât ve hizmet faaliyetlerinde önde gelmektedir li yıllarda Türkiye'deki imalât sanayii işçilerinin yüzde altmışı İstanbul'da bulunmakta idi ve 1927'de nüfusun beşte biri, ticaret ve hizmetlerle iştigal etmekteydi (Baydar, 1994). İstanbul'un imalât ve hizmetler bakımından merkezî önemi, iki dünya savaşı arası dönemde millî devletçi kalkınma politikaları nedeniyle Ankara ve Anadolu'ya önem verilmiş olması nedeniyle olumsuz etkilenmiş olmakla birlikte İkinci Dünya Savaşı sonrasında özel imalât yatırımlarının önemli bir kısmını çeken bir metropol olarak İstanbul yeniden tanımlanmıştır. İthal ikameci ekonomik kalkınma modeli, büyük ve koruma altında imalât yatırımlarının İstanbul'un dış çevresinde yaygınlaşmasını doğurmuştur. 1950'lerden itibaren İstanbul'da emek-yoğun ve küçük ölçekli imalât ve ticaret yatırımlarıyla birlikte büyük özel yatırım şirketlerinin oluşturduğu yeni bir kuşak ortaya çıkmıştır (Keyder ve Öncü, 1993). 1980'li yılların ihracata yönelik ve liberal büyüme politikaları sonucu İstanbul'un ekonomik

8 sektörünün merkezi durumundaydı (bkz. Tablo 14). İmalât faaliyeti, İstanbul da istihdamın üçte birini, hizmet faaliyetleri de yarıdan fazlasını oluşturmuştur yılında istihdamın yaklaşık % 33'ü imalât sektöründe ve yaklaşık %51'i hizmet sektöründe olmuştur; buna karşılık, bu rakamlar Türkiye için sırasıyla % 12 ve % 27'dir (bkz. Tablo 2). Tablo 1: Nüfusun Ekonomik Faaliyetlere göre Yüzde Dağılımı 1985 (12 yaş ve üstü) İstanbul Türkiye Tarım, Hayvancılık Toplam 97,439 12,118,533 Ormancılık, Balıkçılık % 5,2 58,95 Madencilik Toplam 5, ,126 % 0,32 0,67 İmalat Sanayii Toplam 642,145 2,185,369 % 34,27 10,63 Elektrik, Gaz, Su Toplam 3,917 23,224 % 0,21 0,11 İnşaat Toplam 122, ,546 % 6,56 3,65 Toptan ve Perakende Toplam 345,999 1,382,636 Ticaret, Lokanta ve Oteller % 18,47 6,73 Ulaştırma, Haberleşme Toplam 122, ,888 ve Depolama % 6,51 3,00 Mali Kurumlar, Sigorta, Taşınmaz Mallara ait işler ve Kurumlara Hizmetler Toplam 120, ,254 % 6,44 1,89 Toplum Hizmetleri, Sosyal Toplam 384 2,847,289 Ve Kişisel Hizmetler % 20,52 13,85 İyi Tanımlanamayan Toplam 28, ,921 Faaliyetler % 1,5 0,52 Kaynak: İl ve Bölge İstatistikleri, 1993, DİE

9 Imalat 33,6 32,9 10,7 11,8 Elektrik, Gaz, Su 0,39 0,4 1,7 0,3 İnşaat 7 9 4,1 4,4 Hizmetler 51,2 50,76 23,2 27,2 Ticaret, Turizm 18 19,1 5,8 7,8 Haberleşme ve Ulaşım 6,7 6,6 2,8 3,3 Mali Kurumlar, Sigorta, 5,3 7 1,6 2,3 Taşınmaz Mallara ait İşler ve Kurumlara Hizmetler Toplum Hizmetleri, Sosyal ve 21, ,8 Kişisel Hizmetler Diğer 1,7 1,6 0,9 0,6 Kaynak: 1990 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1993, DİE İmalâtta istihdamın merkezi olarak İstanbul'un imalât sektörü ücretlerindeki, katma değer ve kuruluş sayısındaki payı da büyüktür. 1989'daki en son hesaplara göre 25 ya da daha fazla çalışanı olan kuruluşlarda İstanbul, toplam imalât sektörü ücretlerinin % 29'unu, toplam katma değerin % 27'sini üretmiş, imalât kuruluşlarının % 42'sine ve imalât sektöründeki istihdamın % 29,6'sına kaynak olmuştur (bkz. Tablo 3) itibariyle en son bölgesel ve il bazındaki GSMH hesaplarına göre İstanbul, Türkiye'de tarım sektörü GSMH'sının % 1,5'unu, imalâtta % 29'unu, ticarette % 42'sini ve finansmanda % 24'ünü üretmiştir (bkz. Tablo 4). Tablo 3: İstanbul Ekonomisinin Türkiye deki Yeri, 1989 (%) Ücretler Katma Değer İşyeri Sayısı İstihdam Istanbul 29,17 26,92 41,6 29,61 Türkiye Kaynak: İl ve Bölge İstatistikleri, 1993, DİE Tablo 4: İksitadi Faaliyet Alanlarına göre GSMH, 1986 İstanbul Türkiye İstanbul/ Türkiye (%) Tarım (1) Toplam (1) 99384, ,3 1,52

10 Ticaret(4) , ,8 42,03 Ulaştırma(5) , ,2 23,86 Mali Kurumlar(6) , ,5 24,03 Konut Gelirleri(7) , ,1 30,28 Profesyonel , ,6 24,75 Hizmetler(8) Banka Hizmetleri , ,2 24,03 (9) Saniy Toplam , ,7 23,73 (1+9) (10) Kamu Hizmetleri , ,4 12,95 (11) Ara Toplam , ,1 23,17 (10+11) Ithalât Vergisi , ,3 28,47 GSYİH , ,4 23,3 İstanbul'un sektörel istihdam rakamlarını başka bir metropolün, küresel şehrin, örneğin New York'un rakamlarıyla karşılaştıracak olursak, İstanbul'un, Türkiye'nin imalât sektörünün merkezi olduğunu görürüz. 1987'de New York'ta imalât sektöründe istihdam (yayıncılık da dahil) iken İstanbul'da bu rakam 1990'da idi - toplam istihdamın yaklaşık % 33'ü döneminde New York'ta imalât sektöründe istihdam % 30 düşmüşken İstanbul'da bu rakam 1980'de 'den 1990'da 'e çıkmıştır. 1990'lara gelindiğinde, İstanbul'un ekonomik yapısında bir değişiklik görüyoruz. 1985'te imalât sektöründeki istihdam artışının durakladığını, daha sonra da düştüğünü görmekteyiz. Aynı zamanda, hizmetler sektörü, imalât sektörünün önüne geçmiştir ve İstanbul'da ekonomik refaha damgasını vurmuştur. Bu durum, İstanbul'daki en son GSYİH rakamlarından da bellidir: 1986'da İstanbul'da GSYİH'nın yaklaşık 32,6'sı imalât sektörü tarafından yaratılmışken hizmetlerin payı, % 54 olmuştur (bkz. Tablo 5). Tablo 5: GSYİH da Sektörlerin Payı, 1986 (%) (Cari Fiyatlarla) Istanbul Türkiye Toplam Tarım 1,09 31,12 Tarım ve Hayvancılık 0,81 29,51 Ormancılık 0,04 1,04 Balıkçılık 0,23 0,57 Toplam Üretim 35,94 22,13

11 1970'ten bu yana İstanbul'da istihdamın sektörel dağılımı, hizmet sektörünün (ticaret, turizm, iletişim, taşımacılık, finans, gayrimenkul, ticarî hizmetler ve kamusal ve kişisel hizmetler) yükselişte olduğunu göstermektedir yılında İstanbul'da hizmet sektöründeki istihdam, toplam istihdamın % 46,4'ünü, 1990'da ise % 50,7'sini oluşturmuştur. Bu rakamlara dayanarak, İstanbul'un 1990'larda artık hizmet sektörüne dayalı bir ekonomisi olduğu sonucunu çıkarabiliriz (Tablo 6). Fakat bu sonucun irdelenmesi gerekir, çünkü son on yılda bütün hizmetlerde artış olmamıştır; bütün imalât faaliyetinde de istihdam bakımından düşüş yaşanmamıştır. İmalât sektöründe istihdamdaki azalma, oldukça küçüktür; arasında % 33,6'dan 32,8'e inmiştir. Tablo 6: İstanbul'da İstihdamın Sektörlere Dağılımı (%) Sektörler Tarım ,5 5 5 Madencilik 0,6 0,7 0,3 0,3 0,3 İmalât 28 29,5 33,6 34,3 32,8 Elektrik, Gaz, Su 0,3 0,5 0,4 0,2 0,4 İnşaat 6,7 6,2 7 6,5 8,8 Ticaret, Turizm 13, ,8 18,5 19 Haberleşme ve Ulaştırma 6,5 6,5 6,7 6,5 6,6 Mali Kurumlar ve 4,4 6,8 5,3 6,4 7 Gayrimenkul Toplum Hizmetleri, 21,7 21,6 21,3 20,5 17,9 Sosyal ve Kişisel Hizmetler Toplam Kaynak: 1990 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1993, DİE (Daha fazla detay için bkz. Tablo 7). Tablo 7a: Son Hafta Tutulan İşe Göre İstanbul da Nüfus Dağılımı (12 yaş ve üstü) Sayım Yılı Genel toplam Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Madencilik ve Taşocakçılığı İmalat Sanayii Elektrik, Gaz, Su İnşaat Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın ,11 26,92 0,7 0,61 28,48 27,86 0,42 0,18 7,77 0, ,42 22,38 0,85 0,48 29,75 28,35 0,55 0,55 7,34 1,07

12 Sayım Yılı Ticaret, Restoranlar, Oteller Haberleşme maz Mallara ait İşler ve Kurumlara Yardımcı Hizmetler Sosyal ve Kişisel Hizmetler Hizmetler Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın ,35 5,43 7,22 2,68 3,86 7,26 21,57 22,64 6,52 5, ,11 4,86 7,45 2,12 6,14 10,11 21,43 22,48 2,96 7, ,58 8,14 7,35 3,03 4,18 11,67 20,37 26,82 1,6 2, ,25 9,39 7,27 2,67 5,28 12,36 19,53 25,55 1,59 1, ,15 10,15 7,52 2,44 5,68 13,29 16,97 22,40 1,70 1,54 Not: 1980, 1985, 1990 verilerinde iş arayan işsizler dahil edilmemiştir. Kaynak: 1990 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, DİE. İmalât sektöründe istihdamda yavaşlama 1985'ten itibaren imalât sektöründeki istihdamın artış oranı Türkiye ortalamasının üzerinde seyretmiş olmasına rağmen İstanbul'daki toplam istihdam içerisinde imalât sektörünün payı azalmaya başlamıştır (Tablo 8). Tablo 8: İstanbul ve Türkiye'de İmalât Sektöründe İstihdam Yıllar İstanbul (000) BH (%) Türkiye (000) BH (%) İstanbul/ Türkiye (%) İstanbul İmalât İstihdam / Toplam İstanbul İstihdam (%) ,8 34, , ,4 29, ,5 26, ,7 29,6 34, , ,8 BH: Büyüme Hızı döneminde istihdam açısından en hızlı büyüyen sektörlere bakacak olursak, tekstil dışında diger hepsinin hizmetlere ve elektrik, su, gaz gibi sektörlere dayalı olduğunu görürüz

13 Toplam Tarım 130,322 5,13 85,730 5,48 52,01 Tarım ve Avcılık 125,487 4,94 77,606 4,96 61,7 Ormancılık 1,713 0,07 3,881 0,25-55,86 Balıkçılık ve Su Ürünleri 3,122 0,12 4,243 0,27-26,42 Toplam Madencilik 8,009 0,32 5,773 0,37 38,73 Kömür Madenciliği 5,482 0,22 3,782 0,24 44,95 Ham Petrol ve Doğalgaz 243 0, ,01 107,69 Metal Madenciliği 212 0, ,01 123,16 Diğer Madenler 2,072 0,08 1,779 0,11 16,47 Toplam İmalât 834,888 32,87 526,490 33,66 58,58 Gıda, İçki ve Tütün 46,669 1,84 48,011 3,07-2,8 Dokuma, Giyim Eşyası, 394,115 15,52 166,839 10,67 136,22 Deri Orman Ürünleri ve 67,429 2,65 43,860 2,8 53,74 Mobilya Kâğıt, Kağıt Ürünleri, 36,620 1,44 20,878 1,33 75,4 Basın Sanayii Kimya, Petrol, Kömür, 48,317 1,9 43,045 2,75 12,25 Kauçuk, Plastik Mamulleri Taş ve Toprağa Dayalı 27,673 1,09 23,645 1,51 17,04 Sanayii Metal Ana Sanayii 14,191 0,56 171,20 1,09-17,11 Metal Eşya, Makina 160,759 6,33 137,629 8,8 16,81 Teçhizat, Ulaştırma Aracı, İlmi ve Meslek Aletleri Diğer İmalât 39,115 1,54 25,463 1,63 53,62 Elektrik, Gaz, Su 10,728 0,42 6,177 0,39 73,68 Elektrik, Gaz 6,032 0,24 3,176 0,2 89,92 Su, Suyun Temizlenmesi 4,696 0,18 3,001 0,19 56,48 İnşaat 224,126 8,82 111,690 7,14 100,67 Toptan ve Parekende 486,177 19,14 277,699 17,88 73,82 Ticaret, Lokanta Oteller Toptan Ticaret 38,614 1,52 25,602 1,64 50,82 Perakende Ticaret 342,054 13,47 192,711 12,32 77,5 Lokanta ve Oteller 105,509 4,15 61,386 3,93 71,88 Ulaştırma ve Haberleşme 167,467 6,59 104,929 6,71 59,6 Ulaştırma 149,488 5,89 92,501 5,91 61,61 Haberleşme 17,979 0,71 12,428 0,79 44,67 Mali Kurumlar, Sigorta, Taşınmaz Mallara ait İşler, Yardımcı İş Hizmetleri 179,558 7,07 82,715 5,29 117,08

14 Eğlence ve Kültür 12,331 0,49 8,189 0,52 50,58 Kişisel Hizmetler 136,679 5,38 84,179 5,38 62,37 Milletlerarası ve Diğer 1,115 0, ,06 16,02 Yabancı Kuruluşlar İyi Tanimlanmamış Faaliyetler 42,443 1,67 27,149 1,74 56,33

15 Kamu İdaresi ve 179,009 7,05 151,376 9,68 18,25 Savunma Metal Eşya, Makina, 160,759 6,33 137,629 8,8 16,81 Teçhizat Ulaştırma Aracı, İlmi ve Meslek Aletleri Ulaştırma 149,488 5,89 92,501 5,91 61,61 Kişisel Hizmetler 136,679 5,38 84,179 5,38 62,37 Sosyal ve İlgili Kamu 126,295 4,97 88,512 5,66 42,69 Hizmetleri Tarım ve Avcılık 125,487 4,94 77,606 4,96 61,7 Taşınmaz Mallara ait 115,716 4,56 36,125 2,31 220,32 İşler ve Kurumlara Hizmetler Lokanta ve Oteller 105,509 4,15 61,386 3,93 71,88 Orman Ürünleri ve 67,429 2,65 43,860 2,8 53,74 Mobilya Mali Kurumlar 53,447 2,1 38,934 2,49 37,28 Kimya, Petrol, Kömür, 48,317 1,9 43,045 2,75 12,25 Kauçuk, Plastik Mamüller Gıda, İşçi, Tütün 46,669 1,84 48,011 3,07-2,8 İyi Tanımlanmamış 42,443 1,67 27,149 1,74 56,33 Faaliyetler Diğer İmalat 39,115 1,54 25,463 1,63 53,62 Toptan Ticaret 38,614 1,52 25,602 1,64 50,82 Kağıt, Kağıt Ürünleri ve 36,620 1,44 20,878 1,33 75,4 Basın Sanayi Taş ve Toprağa Dayalı 27,673 1,09 23,645 1,51 17,04 Sanayii Haberleşme 17,979 0,71 12,428 0,79 44,67 Metal Ana Sanayii 14,191 0,56 17,120 1,09-17,11 Eğlence, Kültür 12,331 0,49 8,189 0,52 50,58 Sigorta 10,395 0,41 7,656 0,49 35,78 Madencilik Toplam 8,009 0,32 5,773 0,37 38,73 Elektrik, Gaz, Su 6,032 0,24 3,176 0,2 89,92 Kömür Madenciliği 5,482 0,22 3,782 0,24 44,95 Su, Suyun Temizlenmesi 4,696 0,18 3,001 0,19 56,48 Balıkçılık ve Su Ürünleri 3,122 0,12 4,243 0,27-26,42 Diğer Madencilik 2,072 0,08 1,779 0,11 16,47 Ormancılık 1,713 0,07 3,881 0,25-55,86 Milletlerarası ve Diğer 1,115 0, ,06 16,02 Yabancı Kuruluşlar Çevre Sağlığı 816 0, ,02 120,54 Ham Petrol ve Doğalgaz 243 0, ,01 107,69

16 Metal Madenciliği 212 0, ,01 123,16 Çevre Sağlığı 816 0, ,02 120,54 Mali Kurumlar, Sigorta, Taşınmaz Mallara ait 179,558 7,07 82,715 5,29 117,08 İşler, Yardımcı İş Hizmetleri Ham Petrol ve Doğalgaz 243 0, ,01 107,69 İnşaat 224,126 8,82 111,690 7,14 100,67 Elektrik, Gaz 6,032 0,24 3,176 0,2 89,92 Perakende Ticaret 342,054 13,47 192,711 12,32 77,5 Kağıt, Kağıt Ürünleri ve 36,620 1,44 20,878 1,33 75,4 Basın Sanayi Toptan ve Perakende 486,177 19,14 279,699 17,88 73,82 Ticaret, Lokanta, Oteller Elektrik, Gaz, Su 10,728 0,42 6,177 0,39 73,68 Lokanta ve Oteller 105,509 4,15 61,386 3,93 71,88 Kişisel Hizmetler 136,679 5,38 84,179 5,38 62,37 Tarım ve Avcılık 125,487 4,94 77,606 4,96 61,7 Ulaştırma 149,488 5,89 92,501 5,91 61,61 Ulaştırma ve Haberleşme 167,467 6,59 104,929 6,71 59,6 İmalat Toplam 834,888 32,87 526,490 33,66 58,58 Su, Suyun Temizlenmesi 4,696 0,18 3,001 0,19 56,48 İyi Tanımlanmamış 42,443 1,67 27,149 1,74 56,33 Faaliyetler Orman Ürünleri ve 67,429 2,65 43,860 2,8 53,74 Mobilya Diğer İmalat 39,115 1,54 25,463 1,63 53,62 Tarım Toplam 130,322 5,13 85,730 5,48 52,01 Toptan Ticaret 38,614 1,52 25,602 1,64 50,82 Eğlence, Kültür 12,331 0,49 8,189 0,52 50,58 Kömür Madenciliği 5,482 0,22 3,782 0,24 44,95 Haberleşme 17,979 0,71 12,428 0,79 44,67 Sosyal ve İlgili Kamu 126,295 4,97 88,512 5,66 42,69 Hizmetleri Madencilik Toplam 8,009 0,32 5,773 0,37 38,73 Mali Kurumlar 53,447 2,1 38,934 2,49 37,28 Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kişisel Hizmetler 456,245 17,96 333,587 21,33 36,77 Sigorta 10,395 0,41 7,656 0,49 35,78 Kamu İdaresi ve 179,009 7,05 151,376 9,68 18,25 Savunma Taş ve Toprağa Dayalı 27,673 1,09 23,645 1,51 17,04 Sanayii Metal Eşya, Makina, 160,759 6,33 137,629 8,8 16,81

17 Ormancılık 1,713 0,07 3,881 0,25 55,86 İstanbul'da imalât sektöründe istihdam düşüşünün nedenlerini araştıracak olursak, buna katkıda bulunan üç faktör buluruz. 1) İstanbul'da imalât sektöründe istihdam düşüşünün başlıca nedeni, fabrikaların İstanbul'dan Marmara ve Trakya'daki bölgelere taşınmasıdır. Bilecik, Edirne, Kırklareli ve Çanakkale gibi daha fakir bölgelere verilen teşvikler, yatırımların İstanbul dışına çıkmasında etkin olmuştur. İstanbul'da arsa fiyatlarının artmasıyla fabrikalar, daha ucuz yerlere kaçmaya başlamışlardır. Levent-Maslak hattı, buna güzel bir örnek oluşturur. Burada sanayi kuruluşlarının yerine şirketlerin merkez büroları gelmiştir. 1989'da İstanbul Sanayi Odası tarafından yapılan bir araştırmaya göre, İstanbul Sanayi Odası'nın toplam üye sayısının çalıştırdığı kişilerin 350,000'i İstanbul, 90,000'i İstanbul dışında istihdam edilmekteydi. Bu da demektir ki, İstanbul'da kayıtlı şirketlerin her 4 çalışanından biri, İstanbul dışında istihdam edilmekteydi. Katma değer bakımından İstanbul dışındaki şirketler, İstanbul içindeki şirketlerin yarısı kadar üretimde bulunmuştur (ISO, 1992). 2) İmalât sektöründe istihdamın azalmasındaki ikinci bir faktör, teknolojik değişime dayalı olarak istihdamın rasyonalize edilmesidir. İstanbul'da, en büyük 500 firma arasındaki istihdam düzeylerine bakıldığında, 1989'a kadar istihdam düzeyinin arttığını, fakat daha sonra 1994'e gelindiğinde % 19 kadar azaldığını görürüz. Bu saptama en büyük 500 şirketin geneli için de yapılabilr: istihdam düzeyi, 1981'den 1989'a kadar % 38 artmış, 1989 dan sonra 1994 e kadar % 17 azalmıştır. Ancak, İstanbul'daki imalât sektörü firmalarında istihdamın düşmesi, İstanbul dışındaki firmalardakinden daha hızlı olmuştur (Bkz. Tablo 10). En büyük 500 firmanın teknolojik olarak daha sofistike yatırımları üstlenebilen firmalar oldukları göz önüne alındığında, istihdamda yaşanan bu düşüşlerin bir sebebinin teknolojik nedenler olduğu ileri sürülebilir.

18 ,95-1,81 0, , ,88-3,2-1, , ,99-4,33-1, , ,49-8,46-0, ,43 14,77 22,36 Kaynak: Türkiye nin En Büyük 500 Şirketi, İSO Yıllık Raporları, 1981, 1985, 1989, 1990, 1991, 1992, 1994, İSO. 3) İmalât sektöründe istihdamın azalmasındaki üçüncü bir faktör, imalât sektöründe yatırım miktarının göreceli olarak düşmesidir, yani, Türkiye'nin sanayisizleşmesidir. Bu sanayisizleşme süreci, büyük ölçüde, 1980'lerin para politikalarının sonucudur. 1980'de imalât sektöründeki yatırım oranı toplam yatırımların % 35'i iken, 1990'da bu oran, %15'e inmiştir. Özel sektör yatırımları konut, turizm ve ticarete, kamu sektörü yatırımları da 1980'li ve 90'lı yıllarda ulaşım, iletişim ve enerji sektörlerine yönelmiştir. İstanbul'da döneminde istihdamın sektörel büyüme oranlarına baktığımız zaman, tekstil hariç, bütün diğer imalât faaliyetinin, istihdam edilen toplam işgücünde yaşanan büyüme oranından daha yavaş bir büyüme gösterdiğini görürüz (bkz. Tablo 9). İstanbul'daki toplam istihdamda imalât sektörünün payı düşmüş olmasına rağmen, döneminde, hemen hemen bütün istihdam rakamları, mutlak olarak bakıldığında yükselmiştir. Tekstil, giyim ve deri sektörlerinde % 136 ile en büyük artış görülmüş, bunu % 75 ile kâğıt ve kâğıt ürünleri, basım ve yayıncılık sektörü izlemiştir. Son on yıl içinde gerçek istihdam düşüşü, yiyecek, içecek, tütün ve metal işleme sektörlerinde görülmüştür (Tablo 11). Tablo 11: İstanbul da İmalat Sektöründe İstihdam 1990 (%) 1980 (%) Gıda, İçecek, Tütün 46,669 5,6 48,011 9,1 Tekstil, Deri, Ayakkabı 394,115 47,2 166,839 31,7 Ahşap, Mobilya 67, ,860 8,7 Kâgit, Basım, Yayın 36,620 4,4 20,878 4 Kimya Sanayi 48,317 5,7 43,045 8 Metalik olmayan Mineral 27,673 3,3 23,645 4,5

19 oynamaktadır. Gelişen bir sektör: Tekstil Son on yılda İstanbul, işlenmiş metal ürünleri, makine ve teçhizat üretilen bir yer olmaktan çıkmış, tekstil ürünleri üretilen bir yer haline gelmiştir (Tablo 12) yılında işlenmiş metal ürünleri sektörü kişiyi istihdam etmiştir ve bu da imalât sektöründeki istihdamın % 26'sını oluşturmuştur; fakat, bu sektördeki istihdam, % 17'lik bir artışla sadece kişiye çıkmış, bunun imalât sektörü istihdamındaki payı da % 19'a inmiştir. İşlenmiş metal ürünleri sanayicileri, İstanbul'dan ayrılarak Çerkezköy, Bursa ve Adapazarı'na gitmişlerdir. Bu sektör, İstanbul'da hâlâ en büyük istihdam kaynaklarından biridir ve tekstilden sonra ikinci sırayı almaktadır. Tablo 12: İstanbul da İşlenmiş Metal Ürünleri, Makina, Techizat ve Otomotiv Sektörleri, Türkiye ye Oran (%) Büyük İşletmeler İşletme Sayısı / Türkiye Toplamı (%) Çalışan Sayısı / Türkiye Toplamı (%) KDV Katkıları / Türkiye Toplamı (%) 'de Türkiye'de tekstil sektöründe 25 ya da daha fazla çalışanı olan kuruluşlar 1008 adetti ve bunların 563'ü İstanbul'da bulunmaktaydı (% 56). Toplam kuruluş sayısı 1990'da 1572 olmuş ve İstanbul'dakilerle birlikte bu sayı 942'ye çıkarak İstanbul'un payını % 60'a yükseltmiştir. İstanbul'da bu gibi kuruluşlarda istihdam edilen kişilerein sayısı 1983'te idi ve bu rakam, 1990'da 'e çıkmıştır. İstanbul'da tekstil sanayiinde genişleyen, sadece 25 ya da daha fazla kişi çalıştıran büyük kuruluşlar olmamıştır. Dokuz ya da daha fazla çalışanı olan kuruluşların sayısı 1985'te 'den 1992'de 'a çıkmıştır. İstanbul'da bu küçük kuruluşların istihdam ettiği döneminde 'den 'e

20 Türkiye de payı (%) ,3 30,7 Çalışan Sayısı 70, ,380 46,322 68,188 Türkiye de payı (%) ,5 45 KDV Katkısı 124 4, (milyar TL) Türkiye de payı İstanbul'da büyüyen tekstil sektörü şunu ortaya koymaktadır ki, imalât sektöründeki istihdam 1985'ten bu yana bir parça düşmüşse de, İstanbul'daki imalât sektörünün çökmüş olduğu söylenemez. Bazı imalât sanayilerinin İstanbul'dan ayrıldığı doğru olmakla birlikte, örneğin metal işleme sanayii gibi, tekstil sektörü, ayrılan sektördeki istihdam kaybını telâfi edecek kadar hızlı büyümektedir. Ancak, tekstil faaliyetindeki genişlemenin önümüzdeki yıllarda İstanbul'da yer almaması ihtimalini de vurgulamak gerekir. Tekstil şirketlerinin yöneticileriyle yaptığımız mülâkatlerde, gümrük birliği sürecinde Avrupa Birliği ile daha yüksek üretim seviyesinde rekabet edebilmek zorunluluğuyla karşılaşacakları anlaşılmaktadır. İstanbul'un altyapısı ve girdileri pahalılaştıkça, İstanbul'dan ayrılmak ve başka yerde yatırım yapmak mecburiyeti de artacaktır. Bazı büyük tekstil şirketleri, İstanbul dışında, Çerkezköy gibi yerlerde üretim tesisleri kurmaktadırlar. Tekstil sanayii, daha ucuz yerler bularak büyük sayıda insanı istihdam dışı kılan metal işleme sanayiinin yolunda gidecektir. Önümüzdeki yıllarda bekleyip görülmesi gereken, tekstil sektöründe yüksek ölçekte katma değer yaratan faaliyetlerin İstanbul'da konumlanıp konumlanmayacağıdır - örneğin, tasarım, Ar-Ge ve küresel piyasalara çalışacak profesyonel hizmetler gibi. Burada belirleyici olan faktörlerden biri, böyle yüksek katma değer getiren faaliyetlerin, üretimin yapıldığı yere gidip gitmeyeceğidir. Daha esnek olabilmek amacıyla şirketler merkeziyetçilikten uzaklaşıp üretim, tasarım ve pazarlamayı aynı yerde yürütmeye karar verebilirler. Bu stratejinin, İstanbul açısından, büyük tahribatı olacaktır, çünkü İstanbul, sadece üretim istihdamını değil, beyaz gömlek tipi işleri de kaybedecektir. Tekstil sektöründeki pek çok taşeron, üretim taşınıp gittikçe ve bunların yaptığı işler daha büyük üretim birimlerinin eline geçtikçe, tehlikeye girecektir. Taşeronlaştırılmış üretimin içselleştirilmesi zaten ufukta gözükmektedir. İstanbul dışında daha büyük ve yeni fabrikalara geçen bazı tekstil şirketleri, üretimlerinin çoğunu içselleştirmektedirler. Taşeronluğun içselleştirilmesi, bugüne kadar İstanbul'da bu taşeronluk hizmetlerinin oluşturduğu ağ sayesinde hayatta kalabilmiş olan pek çok küçük ve orta boy işletmenin geleceğini tehlikeye atmaktadır.