ç?ı. M'HT Refik EPIKMAN OSMAN HAMDI İSTANBUL MİLLİ EĞİTİM BASIMEVİ

Transkript

1 ç?ı. M'HT Refik EPIKMAN OSMAN HAMDI İSTANBUL MİLLİ EĞİTİM BASIMEVİ

2 Refik EPİKMAN OSMAN HAMDI ( ) ) İSTANBUL MİLLİ EĞİTİM IÎASIMEV ı

3 Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dairesi Başkanlığının 2 9 /O c ak /l9 6 4 tarih ve 6! sayılı yazısıyla bastırılması uygun görülmüş, Yayımlar ve Basılı Eğitim Malzemeleri Genel Müdürlüğünün 9/N isan/1965 tarih ve 5616 sayılı emirleriyle Sanat Eserleri Serisinde 5000 sayı basılmıştır.

4 Osman Hamdi ( ) Osman Hamdi nin kişiliği, bilim, sanat ve yorulmak bilmeyen çalışma gücü ile birleşen bir bütün içinde değer kazanmıştır. Sanat sevgisinin ve başarma heyecanının üstünlükle yer aldığı bir mizaç, bütün davranışlarında, kendine güvenli, düşüncelerini çekinmeden açıklayan, inandığını kuvvetle savunan uygar bir insan olarak kendini belli etmiştir. Padişahlık devrinin güç koşulları içinde, bütün güçlüklere göğüs germiş, üzerine aldığı önemli ödevleri başarı ile yürütmüştür de İstanbul da doğmuş olan Osman Hamdi, sonradan Abdülhamit II devri sadrazamı olan Ethem Paşa nın büyük oğludur. Doğduğu şehirde Mekteb-i Maarif-i Adliye de okumuş, henüz on altı yaşında iken (1858), bir ödevle Sırbistana ve sonra da babasiyle birlikte Viyana ya geçerek orada müzeler ve resim sergileriyle ilgilenmiştir. Bu gezi özlenimleri, ömrü boyunca süren bilim ve sanat hayatında çok faydalı sonuçlar sağlamıştır de hukuk öğrenimi için Paris e giden Osman Hamdi, bir yönden de güzel sanatlar okuluna ve özel resim atelyelerine devam ederek çalışmıştır de Paris genel sergisinde Osmanlı Hükümetinin temsilcisi olarak bulunmuştur. Paris te kaldığı on dört yıl içinde hukuk ve resim öğrenimi yapmış ve dönüşünde Mithat Paşa nın Bağdat valiliği sırasında, umuru ecnebiye müdürü olarak Bağdatta ödev almıştır, sonra da İstanbul da yabancı elçilerin protokol işlerinde görevlendirilmiştir ( ). Türkiyenin de katıldığı Viyana Uluslararası Sergisi ne (1874) yönetimci olarak gönderilmiştir. Osman Hamdi, 1881 yılına kadar basın müdürlüğü ile birlikte, birçok görevlerde bulunmuştur, birara da resimle hayatını kazanmak istemiştir. Abdülhamit II devrinde 1881 de D. P. Dethier nin yerine Osmanlı Müzesi Müdürlüğüne atanmış ve Sanayi-i Nefise Mektebi Âlisi bugünkü adiyle (Güzel Sanatlar Akademisi) ni kurmuştur (1883). Osman Hamdi, bilim ve sanat alanlarındaki çalışmalariyle yurdumuza büyük kazançlar sağlamıştır. Onun sanatçı mizacı, arkeoloji alanındaki çalışmalarına da yöneticilik etmişti. Bugün için doğal görünen bu çabaları, o zamanki durumumuz 1

5 içinde incelenirse hiç de küçümsenemez. O üstün ve direnmeli çalışmalarını, dış dünyaya yurdunu iyi tanıtmak için her olanaktan faydalanan başarıcı zekâsını hep Türk milletinin uygarlıği için harcamıştır. Osman Hamdi, henüz onbeşindeyken, hukuk öğrenimi için Paris e gitmiştir. Fakat daha küçük yaşta sanata olan merak ve sevgisi onu resim alanında çalışmaya yöneltmiştir. Bir yönden müzelerde çalışırken, belirli formüllere bağlı akademik bir tutumla öğretim yapan Boulanger ( ) ve Gérome ( ) un atelyelerine devam ederek sanata başlamıştır. Osman Hamdi, Paris te kaldığı on iki yıl içinde, klasik bir kaynaktan gelmekle birlikte, gittikçe bu kökten uzaklaşan bir sanat anlayışının etkisi altında gelişmiştir. Osman Hamdi nin Paris te bulunduğu sıralarda ( ) Ingres ( ) ve Delacroix ( ) gibi ünlü Fransız sanatçıları henüz yaşamakta ve sanat ideallerini belirten iddialı eserlerinin yankıları henüz devam etmekte, bir yönden de X IX yüzyılın ikinci yarısında bilim, fen ve edebiyattaki pozitivist akımlara paralel, başında ünlü Fransız ressamı Courbet ( ) nin bulunduğu genç sanatçıların, sanatta daha objektif gerçekler üzerinde durulmasına dayanan realist akımı ve sonra da sanata yeni bir anlatımla renk ve yapış tarzı getiren Impressionnisme akımı, resme yenilikler getiriyordu. İşte, böylesine canlı, davranışlı bir sanat havasıyla dalgalanan Paris e, Osman Hamdi, henüz on beşinde bir genç olarak gelmiştir. Batı sanatıyla ilişki kurduğumuz ilk devre içine giren O. Hamdi, çağdaşları arasında daha geniş alanlarda çalışarak, çok verimli işler başarmıştır. Onun arkeoloji bilgisi resimden daha az değildi, jiesim yapmada gösterdiği titizlik, maddeyi bütün özellikleriyle inceliyerek usta bir işleyişle değerlenen sanatçılığı, arkeolojik çalışmalarında yardımcı olmuştur. Çağdaşı sanatçılar gibi O. Hamdi de, gelenekçi bir sanat kültürü ile oldukça ilişkili bir sanat formasyonu almıştır. Görüneni resme çevirme amacı güden objektif bir anlayış içinde eserler vermiştir. Realist ve akademik bir karakter taşımasına rağmen, eserlerinde küçümsenemiyecek değerler saklıdır. Bu değerlerin başında, sanata olan sevgi ve saygısından gelen derin bağlılığı gelir. Tabiat, kendine vergi serin kalplilikle, bayağılığa düşmeden soylu bir şekilde anlatılmıştır. Herkesin çoğunlukla kullandığı ve gelenek haline gelmiş olan bir çeşit teknik, onun fırçasında değer kazanarak duyuş ve özlenimlerini anlamlı bir duruma yükselten, kendine vergi bir üslûpla değişik bir anlam almıştır. Eserlerindeki form ve rengin değerlendirilişinde, eşyanın yapısını, özelliklerini bozmadan ve bunlara bir şey de katmadan, oldukları gibi, bütün detaylarıyla işlenmesiyle birlikte bütünün parçalanmamasına önem verilmiştir. Formu sağlamak için de ışık ve gölgeden faydalanılmıştır. Renkte ise eşyanın kendi rengine bağlı kalınmıştır. 2

6 Rengin yanında ışık-gölge ve çizginin daha önem aldığı açıkça beliren eserlerinde O. Hamdi, başka bir bakımdan da resmimize yeni bir hava getirmiştir. O zamana kadar resmimizde görülmeyen konulu resim, O nun fırçasında gelenek ve göreneklerimizi, sosyal hayatımıza ait hoş ve güzel yönleri anlatımda bir aracı olmuştur. Çağdaşları, manzara resimleri, natürmortlar, portreler, anıtlar ve tarihî yerleri işlerken, O. Hamdi, içinde figür bulunan konulu kompozisyonlar yapmıştır. Konuların hemen hepsinde iyimser bir hava esmektedir. Hoş görünüşleriyle batı için özelliği olan yaşayışımızın çekici yönleri tanıtılmıştır. Rahatlık yaratan etkileriyle değer kazanan eserlerinde, gerçeğe bağlılık, çeşitlilik, zengin detaylı süs motifleri, üstünlükle belirtilmiştir. Eser içinde yer alan en küçük parçalar bile inceden inceye araştırılmıştır. Tablolarında yer alan baş kişi, kendisidir. Figürlerin giyim ve süsleri, dolayı çevreleyen dekor, Türk çinilerinin cümbüşlü parıltıları, kumaşların parlaklığı, sedef kakmalı, fildişi ve kemikten yapılmış mobilyalar, buhurdanlıklar, türbe ve cami kapıları üzerindeki yazıtlar, bronz miğferler, kılıçlar, sedef işlemeli silâhlar, hepsi kararlı ve doğru bir çizgi ile dikkatli ve titiz bir teknik disiplini içinde, aslını aratmayacak bir gerçeklikle meydana getirilmiştir. O. Hamdi, bir ideal olarak bağlandığı ve çalışmalarının temelini meydana getiren kültür kuruluşları için (Eski Eserler Müzesi, Sanayii Nefise Okulu, Resim Kolleksiyonu) geniş bilgisi, sanatçılığı, onun bu çalışmalarına önderlik etmiştir. Dünyaca tanınmış büyük sanatçıların eserlerinden kopyalarla yerli sanatçılarımızın eserlerini birlikte sergileyen bir müzenin kurulması hususunda ilk girişim, O nun tarafından yapılmıştır. Halkı ve mesleğe girecek genç kuşaklan, güzel eserlerle karşı karşıya bulundurmak ve onlara bu eserler üzerinde inceleme olanağını vermek amacıyla giriştiği bu işi, çabası eksilmeden, ölümüne ka-, dar sürdürmüştür. Para yetersizliği ve daha birçok güçlükler dolayısıyla başarılamayan bu eser, sonradan kardeşi H. Ethem tarafından, dünya müzelerindeki tabloların kopyaları yaptırılarak, daha önce düşünülmüş olan bu resim kol leksiyonu, gerçekleştirilmiştir. (*). Dünyaca tanınmış büyük ressamlarla yerli sanatçılarımızın eserlerini biraraya toplayan bu kolleksiyon, 27 ekim 1915 te Cağaloğlunda dil okulu olarak yapılmış olan, sonra da Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisine bırakılan yapının üst kat (*) Ünlü tablolardan toplu bir resim koleksiyonunun yaptırılması için yapılan bu girişim, o zamanki Meclisi Mebusan ın toplantı döneminde (1326) onanmış, müze bütçesine yıllık bin lira koııulmasiyle eski büyük sanatçıların eserlerinden kopyalar yaptırılması kararlaştırılmıştır. Müze yönetimi Maarif Nezaretinden aldığı emirle, Paris, Berlin, Münih, Viyana, Madıit resim müzeleriyle yazışmalarda bulunarak, birçok tablolar sipariş etmiştir. Bu eserler, müze müdürlerinin gözetimi altında değerli sanatçılara yaptırılmış ve iyi yapılmış olduklarına dair müze müdürlerinin gönderdikleri raporlara göre satın alınmışlardır. Bu tablolardan onun, yerli sanatçılarımız tarafından kopyaları yapılmıştır. Bu iş için ayrılan bin liralık ödenek dört yıl 1325, 1329 bütçeye konulmuş, sonra da bu para müze ödeneğine verilmiştir. Koleksiyondaki eserler, Italyan, Flamand, Hollanda, Fransa, İspanyol ve Alman resim okullarına ait 42 tablodur. Konu ve ölçülerini bildiren bir liste, eski müze müdürü merhum Halil Ethem in Matbaai Âmire (Devlet Basımevi) de 3924 te basılmış olan (Elvahi nakşiye koleksiyonu) adlı kitabında vardır. 3

7 büyük salonu ile yanındaki odada sergilenmiştir. Birinci Dünya Savaşında bu çalışmalar durmuştur. Bugün bu eserlerden önemli bir kısmı İstanbul Resim ve Heykel Müzesinde bulunmaktadır. O. Hamdi nin sanat alanında gösterdiği başarılar da büyük önem taşımaktadır. Yurt içi ve dışı birçok sergilerde eserleri sergilenmiş ve bunlardan bir kısmı da altın ve gümüş madalyalar almıştır. Paris te açılan sergilerde (1867 ve 1889) üç, Viyana sergisinde de (1873) altı madalya almıştır. Ayrıca Berlin sergisinde (1891) iftihar, Colombia sergisi (1893) ile Münih sergisinde (1909) altın madalyalar, Roma genel sergisinde de eserleri şeref diploması almıştır. Tablolarından biri Avusturya imparatoru, bir kısmı da çeşitli müzeler tarafından alınmıştır. Bunlar arasında: (Mütalâa-okuyan) Liverpol müzesi; (Seyfi katı-silâh satıcısı) Londra müzesi, bir eşi eski Halkevinde Ankara; (Gezinen kadınlar) Boston müzesi, Amerika; (Abıhayat çeşmesi - ölümsüzlük suyu) Londra müzesinde bulunmaktadır. O. Hamdi, adı geçen sergilere, özellikle dış memleketlerde açılmış olanlara, yurdumuzla ilgili konularda kompozisyonlarla katılmıştır. Şehzade türbesinde derviş (1903); Abıhayat çeşmesi - Ölümsüzler suyu (1904); Kur an okuyan din adamı (1905); Kaplumbağalı adam (1906); Silâh satıcısı (1908) bunlar arasındadır. O. Hamdi, yurtta henüz hepsi birer yeni konu olan büyük işleri yürütmeye çalışırken hiçbir zaman resme uzakta kalmamış, eser vermeyi ömrünün sonuna kadar sürdürmüştür. Bu eserlerden önemli bir kısmı, resim ve heykel müzesinde bulunmaktadır. Kurucusu olduğu Sanayi-i Nefîse-i Şahane Okulu nun (Güzel Sanatlar Akademisi) 75. öğretim yılı dolayısiyle anılmış ve bu arada aile ve özel kolleksiyonlardaki eserleri, resim ve heykel müzesinde sergilenmiştir. Sanat hayatının değişik devirlerini anlatan bu sergide (1957), Hamdi Bey in oğlu Ethem Eldem in, Mimar Refik Gökkan ın, Hamdi Bey in torunu Cenan Sarç ın, ismet Karadoğan ın, Ihsan Ipekçi nin, Haldun Simavi nin, resim ve heykel müzesinin ve Union Française Müdürlüğünün koleksiyonlarından toplu 29 eser sergilenmiştir. O. Hamdi, batı memleketlerinde olduğu gibi, güzel sanatları kapsayan bir kuruluşun Türkiyede de açılması zamanının geldiğine ve bir ihtiyaç halinde duyulan sanat eğitiminin, yetenekli yeni kuşaklar için çok faydalar sağlayacağına da inanmıştı. O zamana kadar Mühendishane-i Berri-i- Hümayun ve Harbiye okullarında, istihkâm ve topçu sınıfları için faydaı düşünülerek konmuş olan resim dersleri, bu mânada bir sanat eğitimi verebilecek nitelikte değildi. Bu gerçeğe dayanarak, O. Hamdi, değerli bir kültür ve sanat kuruluşunu olan, Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi bugünkü adıyla (Güzel Sanatlar Akademisi) ni yurda kazandırmıştır. (3 mart 1883). Ressamlığı yanında, uluslararası ad yapmış bir arkeolog olarakda, Türk sanat tarihinde önemli yeri olan O. Hamdi, dünya müzeleri arasında, sakladığı 4

8 eşsiz eserlerle ün salmış olan, İstanbul Arkeoloji Müzesi ni bilimsel bölümlemeye göre yeniden kurmuştur. Zamanın elverişsiz koşullarına direnerek kurduğu bu müzeyi, kazılardan çıkardığı birçok değerli eserlerle de zenginleştirmiştir. Müzenin yapılışında da O. Hamdi nin emeği büyük olmuştur. Osman Hamdi nin müze müdürlüğüne atanması üzerine (i) ilk iş olarak, eski müdür Dr. Dethier zamanında üstüste yığılı bir halde duran çiniliköşk içindeki eserleri düzenlemeye başlamıştır. Bu işlerle ilgili birçok zorlukları giderecek yetkisi olmayan O. Hamdi. için, bu ödev gerçekten ağır olmuştur. Çünkü o zamana kadar bu bilim dalında yetkili kişilerin bulunmayışı, işleri bir kat daha güçleştiriyordu. O. Hamdi bu elverişsiz koşullar içinde, Nezarete, Sadarete ve Padişaha birçok bildirilerde bulunmuş, eski eserler biliminin ne derece önemli bir sanat dalı haline geldiğini, müzelerin artık depo durumundan çıkarılmasını, ilgili katlara duyurmaktan geri kalmamıştır. O. Hamdi o zaman Dahiliye Nazırı olan babası Ethem Paşa nın yerinden faydalanarak, il memurlarına gönderdiği bildirilerle eski eserlerin önemi üzerinde durarak bunların korunması için dikkatli olmaları konusunda ilgilerini çekmiştir. Bir yönden de müzenin bilimsel ayırımı için temel girişimlerle müzecilik ve sanat tarihi bakımından Avrupanın tanınmış uzmanlarını getirmeyi düşünmüştür. Tanıdığı o zamanki Fransız elçisi Tissou aracılığiyle Fransa encümeni daniş üyesi, ünlü sanat tarihçisi Salomon Reinach ı çağırarak, yalnız müzedeki eserlerin bölümlemesini değil, bütün koleksiyonların bir sıralamasını da yaptırarak işleri düzenlemiştir. Türk müzeciliğinin gelişimi bakımından büyük önemi olan ve o zamana kadar eser bakımından müzenin fakir bir durumda kalmasına sebep olan Eski Eserler tüzüğünü değiştirerek, dışarıya eser kaçırılmasını önlemiştir. Yeni tüzüğün uygulanmasiyle (1883) artık yurttaki yerli ve yabancı halkın resmî izinle yapacakları kazılarda ortaya çıkacak eserlerle, rasgele sağlanan bütün eski eserlerin doğrudan doğruya müzeye mal edilmesi güvenlik altına alınmıştır. Tüzükte yapılan bu değişiklik, dış memleketlerde birçok eleştirmelere uğramış ve iyi karşılanmamıştır. Fakat yapılan bu değişiklikler, bu dalda çalışanlar için teşvik edici olmuştur. (1) Müzeyi 650 parça eserle devir aldığı sırada O. Hamdi, otuz dokuz yaşındaydı. İki yıl sonra da Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi ni kurmuştur. Dr. Dethier nin ölümü üzerine, Hariciye Nezareti tarafından o zaman Berlin sefiri bulunan Sadullah Paşa ya acele bir müze müdürü bulunup İstanbul a gönderilmesi istenmişti. Bu istek Abdülhamit II. ye de bildirilmişti. Fakat daha önce, muhtelif milletlere mensup birkaç müdürün denenerek başarısızlıkları görülmesi üzerine bu seferde bir Türkün bu iş için denenmesi, padişahın da fikri alınarak, istenmiş, teşrifatı umumiye nazırı Münir Paşa mn iyi tanıdığı Hamdi Bey i bu ödevi başarabilecek bir kişi olarak padişaha bildirmesi üzerine, O. Hamdi müze müdürlüğüne atanmıştır (1881). Sanayi-i Nefise Mektebinin kuruluşunda, hükümetin yetkili kişileri üzerinde O. Hamdi nin etkisi büyük olmuştur. 11 eylül 1881 de Müze-i Hümayun Müdürlüğüne atanan O. Hamdi, o tarihlerde Ticaret Nazırı ve Hamdi Bey in yakın dostu olan Raif Paşa da bu girişimi desteklemiştir. Bu sebeple önceleri Ticaret Nezaretine bağlanmış olan bu okulun, hükümetçe kuruluşu kararlaştırıldıktan sonra, 2 ocak 1882 de O. Hamdi, Sanayi-i Nefise Müdürlüğüne atanmıştır. Hükümetin, Sanayi-i Nefise Mektebinin kurulması kararı üzerine, eski eserler müzesi olan Çinili köşk yakınında bir okulun küçükte olsa, yapımına hemen başlanmıştır. Yapı, Suphi Paşa nın Ticaret Nazırlığı zamanında bitirilmiştir. Yirmi kadar öğrenci ile derslere başlanmış, okul, daha sonraları, atelye ve yarışma sergilerine ayrılan salonlarla genişletilmiştir. 5

9 O. Hamdi, müdürlüğü ile ilgili işlerle uğraşırken bir yönden de müzeyi zenginleştirmek için yeni kazılara başvurmuş ve bu çalışmalara ait harcamaları hükümetten almayı da başarmıştır, ilk kazıya müze yönetimi başlamış, oldukça önemli bir atılış olan bu kazı işine Ethem Paşa nm yardımla toplayıp oğlu Hamdi ye verdiği paralarla başlanmıştır. Eski (Etolia) bugünkü (Ayvalık ve Bergama) bölgesindeki bazı şehirlerin yeraltı lâhit kabirlerini aramak üzere yapılan çalışmalardan iyi sonuç alınınca, bütçeden müze müdürlüğü için ödenek ayırtılmıştır. O. Hamdi, daha müze müdürlüğüne getirilmeden önce Prof. Sister tarafından başlanmış olan Nemrut dağındaki kazılarda (1298) Kral Antinohus un büyük mezarları bulunmuş olduğunu duyunca, kazı yerine giderek durumu incelemiş, sonra da Zincirliye giderek eski eserler kalıntılarını ortaya çıkarmıştır (2). O. Hamdi nin bu yönde başlıyan arkeolojik çalışmaları, arası kesilmeden yürütülmüştür. Sayda (Sidon) da yıllarında yaptığı kazıda arkeolojik bakımdan büyük bir buluş olan, dünyaca ünlü eski lâhitlerin ve bu arada Büyük İskender lâhdinin ortaya çıkarılışı, kendisine uluslararası bir ün sağlamıştır (3). O. Hamdi, kendi yönetiminde yapılan kazıları yürütürken, uygulanmaya başlanmış olan eski eserler tüzüğünün yenilenmesiyle sağladığı faydalar da belirmeye başlamıştır, Suriye nin ayrı ayrı yerlerinde yapılan kazılarda çıkarılan eserler İstanbul a gönderilmeye başlanmış, Anadolu da yapılan kazılarda da yabancı akeologlar tarafından birçok eski eserler meydana çıkarılmıştır. O. Hamdi nin araştırma yaptığı yerler, daha çok Aydın dolaylarında olmuş ve bu kazılardan başarılı sonuçlar almıştır. Fakat Abdülhamit II, bu yerlerde dolaşmasını yasakladığından, kazıyı kardeşi H. Ethem gözetmiştir. Müze adına O. Hamdi tarafından yapılan araştırmalar sonucunda, Aydın ili Menteşe sancağına bağlı Milâs ilçesi içinde eski ismi (Lakina) da Hecate anıtını kuşatan süslü kabartma frizler çıkartılmıştır. ( ). Ayrıca Aydın ili içinde Trallis (Tralles) (4) de müze tarafından yaptırılmış kazıda da (1902) mermerden (2) Zincirli kazıları: Adana ili içinde Zincirli yerindeki eski eserler kalıntıları müze müdürü Hamdi tarafından bulunduktan sonra, Alman Humann ve Lechat mn çalışmalariylc üç kazı yapılarak Hititleıe ait yazıları bulunan birtakım levhalarla bazı figürler bulunmuştur. Bunların hepsi müzeye taşınmıştır. (3) Sadrab, Nevhagiran, Likba adlı lâhitlerle, İskender lâhti, dördü de Sayda şehrinde bulunmuştur. (Arkeoloji Müzesi, İstanbul). Sayda da 21 lâhit bulunmuştur. Bu lâhitlerin yalnız birinde Finike diliyle bir yazıt bulunmaktadır. Bu lâhitin bir Finike kralının mezarı olduğu anlaşılmıştır. O. Hamdi, Salomon Reinach la birlikte yazdığı eserde, İskender lâhtinin, büyük bir dikkatle ve bir harb gemisiyle İstanbula getirilerek yeni yapılan müzeye konulduğunu anlatmıştır. (4) Trallis (Taralles), eski Lidyanın en ileri şehirlerinden ve yukarı Menderes vadisine bakan Mesoziş dağı, bugün (Kestane dağı), eğik yüzeylerinden biri üzerindedir. Bu yerin bitişiğinde Aydın şehri bulunmaktadır. Tralles, ticaretiyle zenginliğe kavuşmuş olan bu şehirde, İsa dan önce II. yüzyılda, heykelcilik sanatı ileriydi ve Rodos ve Bergama heykelciliğiyle üstünlük yarışına geçen büyük sanatçıların yetiştiği bir yer olmuştu. Bu sanatçılar arasında:.«farnes boğası» (Louvre Müzesi-Paris) adlı ünlü eseri yapanlardan sayılan Apollonides ve Tauriscos ile, Esculape tapmağını yapan ve ilk önce bu tapınağın çevresine korent (Corenthien) nizamında sütunlar koymuş olan mimar Targelias (Thargelias) ile yine bu şehirden Antemios (Anthemios) bulunmaktadır. 6

10 çok değerli eserler bulunmuştur (5). Ayrıca «eski Menderes Maniası» yerinde, Diyana (Diane) ya bağışlanmış tapınak frizinin büyük bir kısmı ile daha birçok değerli eşya da ortaya çıkarılmıştır. O. Hamdi, yurtseverliği, ilericiliği ve yorulmak bilmiyen çalışmasiyle yirmi beş yıllık kısa bir zamanda, kuruluşu, dünyaca tanınan bir duruma yükseltmiştir. Müzenin gelişimi için hiç bir esirgemezlikten çekinmemiş, eserlerinden aldığı paraları bile, yapılışında büyük emeği olan müze için ayırmıştır. Müze olarak kullanılan Çinili Köşk ün içinde yer kalmayışı ve çok önemli lâhit ve heykellerin sergilenmesine ayrılmış bir yapının önemini ilgili katlara anlatarak, yeni bir müzenin yapılmasını başarmıştır. Artık kazılardan gelen eserler, uzun zaman, sandıklar içinde beklemekten kurtularak, yeni müzedeki yerlerine konulmuştur (6). O. Hamdi nin eski eserler müzesi müdürü olarak bu başarıları, yurt dışında da büyük ilgi yaratmıştır. Atina daki Fransız okulunun kuruluşunun 50. yılı dolayısiyle (1898)* Oviedo Üniversitesinin (Ispanya) 100. yılı (1908) ve Fredrich müzesinin (Berlin) kuruluşu münasebetiyle (1904) basılan madalyalardan birer tanesi kendisine verilmiştir. Şark bilimleri eski eserler derneğinin, Alman imparatoruna verdiği madalyayı da Hükümdar, O. Hamdi ye hediye etmiştir. (5) Trallis (Trallcs) deki arkeolojik çalışmalar 1888 yılına kadar iner. Bu yılda Humann ve Rorphield, daha önce Kaufmann tarafından yapılmış kazıları yürüterek bir Roma imparatorunun büyük heykelini ortaya çıkarmıştır. (Eski Eserler Müzesi-Istanbul). O zaman Aydın ili müze memuru bulunan Baltacı Demosten Bey in rastgele bulduğu bir Apollon başını, müzeye göndermesi üzerine, müze baş yazmanı Nikolaki, Aydın a gönderilmiştir. Humann ın yardımiyle de Trallis tiyatrosunun taraçası üzerinde yapılan kazılar sonunda, aynı başın gövdesiyle bacağı da ortaya çıkarılmıştır (Tralles Apollonu). ' Trallis (Tralles) kazısına ait, Müze Müdürü O. Hamdi nin oğlu Mimar Ethem in verdiği bilgiye göre, Söke eşrafından Hacı Halil Ef. Menderes vadisindeki depremde (1899) yıkılan bir camiin onarımı sırasında eski Tralles şehrinin Top Yatağı adiyle tanınan yerindeki taş ve mermer parçalarından faydalanmak için işçi çalıştırırken üç heykelin bulunduğu ve bu heykellerin, çoğu zaman müzeye yardım etmiş olan Aydın Maarif Müdürü Naili Bey tarafından, müzeye gönderildiği açıklanmıştır. Bu üç heykel hakkında Fransız bilim adamlarından Salomon Reinach şu açıklamada bulunmuştur: Birinci heykel - mermerden yapılmış olup, hemen hemen tam bir haldedir. Kalın bir elbiseye sarılmış, bacaklar çapraz olarak birbirine kavuşmuş olduğu halde bir direğe dayanan delikanlıyı göstermektedir. Baş, Scopas üslubundadır. (Pehlivan heykeli). İkinci heykel Başı bulunamamış bir genç kız heykelidir. Bir fıskiye havuzunu tutan, güzel gövdeli, kolları aşağıya sarkıktır. Vücut ve elbise biçimi bakımından Yunan etkisinde bir eserdir. Helenistik çağ heykellerinde görüldüğü gibi, elbise kenarları saçaklarla süslüdür. Üçüncü heykel hemen hemen tam bir haldedir. îonia tarzının arkaik çağına ait bir örneğe göre yapılmış, başında bir sepet taşıyan (Sanephore) genç Kız heykelidir. İsa dan önce ikinci yüzyıldan daha eski olmadığı, arkaik tarzındaki aslına göre beşinci yüzyılın sonlarına ait olduğu bilinmektedir. Bu heykeller, çok büyük kireç taşlarından yapılmış bir dıvar önünde ortaya çıkarılmıştır. Dıvar Helenistik çağa aittir. Dıvarı bulmak için, üç metre kazılmış ve yanları açılmıştır. Kırk metre uzunluğundaki bir dıvar üzerinde de Bizansa ait geniş bir yapının olduğu anlaşılmış ve açılan hendek boyunca birçok mermer sütunlar, mimarî parçalar da bulunmuştur. Hiçbir heykele rastlanmamıştır. Dolaylarında yapılan kazılar da ise, Romalılar devrine ait, beyaz mermerden yapılmış, tiyatro oyunlarında kullanılan maske, beyaz mermerden bir erkek ve bir kadın başı ile birçok heykel parçaları bulunmuştur. Mermerden yapılmış kadın başı alımlılığı bakımından dikkate değer bir özellik taşımaktadır. Bozulmadan çıkarılmış olan bu baş için Salomon Reinach «keskin kenarlı göz kapakları, büyük ağzı, kalın alt dudağiyle Praxitele den önceki döneme ait olacağı, saçlarının düzen ve yapılışında Polyclete in eseri (Amazon)a benzerliği de bir gerçektir.) demektedir. (6) Müze yapısı üç dönemde bitirilmiştir. Çinili Köşkün karşısındaki birinci kışım, 1307 de, ikinci kısım doğu kanadı 1319 da, üçüncü kısım batı kanadı ise 1323 te bitirilmiştir. Yapının yüzünde, Yunan üslûbunda ve İyonik nizamında dört sütun üzerine oturtulmuş bir alınlık (Fronton) ı ve geniş mermer merdivenlerle çıkılan bir kapısı bulunmaktadır. Girişte sağ ve sol yöndeki iki kapıdan, her ikisi de 27 metre uzunluğu ve 14 metre genişliği olan iki salon bulunmaktadır. Bu salonlarda 136 lâhit ve eski mezarlar sergilenmiştir. Yapının yüzü 66 metre, derinliği ise 15 metredir. Mimarı Valori dir. 7

11 Uluslararası birçok bilim ve sanat kuruluşlarında yer almış olan O. Hamdi, Enstitüt de France, Berlin, Londra, Viyana, Boston, Filadelfia Eski Eserler Bilimi Enstitüleri, Atina Eski Eserler Bilim Derneği üyesi, İngiliz Mimarlık Akademisi onursal üyesi, Avusturya Güzel Sanatlar Müzesi haberleşme üyesi olmuştur. A y rıca Panislivanya da ve Oxford Üniversitesinde doktorluk sanını almış, Londra Güzel Sanatlar Adakademisi üyesi olmuştur. Bilim dünyasına başardığı büyük işlerle kendini tanıtan O. Hamdi, müzeye alınışının 25. yılı ilişkisiyle (1906), Bon, Haydlberg, Aberden Üniversitelerinden doktorluk ve Leipzig Üniversitesi de doktor Honoris Koza sanını vermiş, ayrıca Fransız Enstitüsünün özel surette yaptırmış olduğu madalya da kendisine verilmiştir. Berlin Müzeleri Müdürlüğü ile Haydlberg ve Hal Üniversiteleri ve Alman Eski Eserler Üniversitesi de işlemeli parşömen üzerine yazılmış kutlama mektupları göndermişlerdir (7). Son yıllarında, kendisine, Bavyera Kıratlığının «Bilim ve Sanat» büyük altın madalyası hediye edilmiştir. O. Hamdi, çalışma yeri olarak seçtiği, Kuruçeşme de bir yalının üst kat atelyesinde tablolarını yapmış ve müzeye ait tasarımlarını da burada plânlamıştır. Eşyaların, İstanbul ve başka şehirlerimizden yaptığı tabloların kompozisyonlarında doküman olarak kullandığı etütlerin, raflarda cam işleri ve çeşitli giyeceklerin bulunduğu geniş atelyesinde, çoğu zamanını, resim yapmak ve okumakla geçirmiştir. Dinlenme yeri olarak seçtiği İzmit körfezine bakan Gebze nin eteğindeki (Eski Hisar) köşkünde yetiştirdiği meyva ağaçları, üzüm bağları ve gül fidanları arasında kimi vakit de deniz gezileri yaparak, balık tutarak, kırlarda dolaşarak şehir hayatından uzak, ailesiyle birlikte rahat ve mutlu bir ömür sürmüştür. Gebze de Mimar Sinan ın eseri (Çoban Mustafa Paşa) camiinden, civar köylerden, karşı yakadaki Hersek köyünden birçok resimler yapmıştır. 68 inde ölen O. Hamdi, tükenmek bilmiyen bir çaba ile ömrünün sonuna kadar çalışmıştır. Mezarı, Gebze ye bağlı Eski Hisar daki köşkünün arkasında, sağlığında seçtiği, servi ve zeytin ağaçlarının bulunduğu tepe üzerindedir. (7) Berlin müzelerinden gelen mektup tercümesi: (o zamanki çeviriden). Zatiâlilerinin Dersaadet Müzesi Müdüriyetinde mesbuk olan hidematı mes ude müsmirelerinin yirmi beşinci senesini ikmal etmeleri vesilesiyle Berlin müzeleri kemali samimiyetle ifayi tebrikât eder. Zatiâlileri yorulmaz bir gayret ve fedakârî, âlimane bir vukuf, san atkârane bir zekâ ile hiç yoktan fevkalâde nefis bir müze ibda ettiniz. Emsali arasında birinci derecelerde haizi ehemmiyet ve âtiyen muhayyeri ukul bir derecede itsaa namzet olan bu müze cidden bînazirdir. Bu büyük esere ihrazı muvaffakiyet ancak sizin gibi bir zata nasip olabilir. Çünkü Sayda lâhdinin kâşif ve harisi yalnız bir müdür, yalnız bir âlim değil, aynı zamanda asarı nefise sahibi bir san atkâıdır da. Hüsne karşı mecbul olduğu hürmeti prestişkârî, iktisap ettiği ihtisasatı san atkâr, müzedeki Yunan-i kadîme veya daha karip kuruna ait asar-ı nefişenin takdir ve tertibinde pek aşikârdır. Bu ihtiyacatı İlmiyeye tevafuk eden bu koca müze, ancak ilim ve san atm muavenetiyle idare olunabilir. İşte zatiâlileri de bu sebeple ilim için müzede büyük bir kütüphane, sanat için bir de mektep tesis buyurmuşsunuz. Padişah ve vatanınıza hizmet için böyle bir müzeyi ibdaa muvaffakiyetinizle ve memaliki Osmaniyedeki âsarıatikayı muhafazaya masruf olan gayret ve himmetinizle bütün mileli mütemetdinenin hissiyatı minnetkâranesine ibrazı liyakat buyurdunuz. Çünkü zatiâlinizin vatanınıza ifa ettiğiniz bu hizmet âleme şâmil bir nimettir, ilim ve san at, akvamı tefrik eden hududu mevzuayı tanımaktan mütealidir. Bundan başka mesa-i İlmiyede akvamı saireyi ve hususiyle Almanları himaye buyurdunuz. Berlin müzeleri teşebbüsatı İlmiyelerinde mazhar oldukları muavenet ve müzahereti minnetdarenenizden dolayı zatiâlinize arzı teşekküratı samimiyede müsaraat eder. 8 Müdir-i Umumî Dr. V. Bod

12 O. Hamdi ye Üniversite ve Enstitülerden gelen tebrik mektupları Haydlberg Üniversitesinden gelen tebrik mektubu. (O zamanki çeviriden) Haydlberg Üniversitesinin Filozofi Fakültesi, Osman Hamdi Bey e ilme ifa ettiği hizmet ve erbabı ilme gösterdiği muavenetten dolayı beyanı minnettari eder. Osmanlı müzesinin ve mülhakatının yorulmak bilmez müessisi ve muhyisi, âsarı atika kanununun müellifi, Sayda lâhitlerinin kâşif ve müdevvini, müzesine vazettiği âsarı nefîsenin suret-i fevkalâde de hüsn-ü tertibiyle mecbul olduğu kaabiliyeti san atkâraneyi ispat etmiştir. Bu hüsn-ü tabiat günden güne tekemmül eden Sanayi-i Nefise Mektebinin tesis ve idaresiyle de tezahür ediyor. Sevgili meslektaşımızın aynı muvaffakiyet, aynı cesaret ve aynı gayretle müessesatının re si idaresinde daha çok müddet daim olması ve defter-i şan ve şerefine daha bunun gibi zeval napezir sayfalar ilâve edilmesini arzu ve temenni ederiz. Bu beyanatımız, Almanya İmparatorluğunun en eski üniversitesinin İstanbul da zâhir olan genç ve mukdim ilim ve marifet hakkındaki temenniyatıdır. Hal Üniversitesinden gelen tebrik mektubu. (O zamanki çeviriden) Dersaâdet Âsarı Atika Müzesi Mübdi ve Müdürü Osman Hamdi Bey e: Siz ki Anadolu ve Suriye ve Cezayir i Bahrisefitteki âsarı atika ile Dersaâdet Müzesini ihya ve bu hazaini, muhayyirane bir hüsn-ü tabiiyle tanzim ve faydasını tamim ederek Osmanlı müzesini Avrupanın en birinci müzeleri derecesine isad ettiniz, siz ki akvamı garbiyeye medeniyeti atikayı taharride en büyük kuvvetsiniz zâhirsiniz, siz ki hayretbahş âsarı nefîseden olan Sayda daki keşfi yatınızla âlem-i ilmi, ve fenni sermesti neşat ettiniz, siz ki en âkil bir asârı atika âlimi, en rakik bir sahib-i vukuf, en zarif bir ressam olarak yirmi beş senedenberi İstanbul müzesini en büyük bir şan ve şerefle idare etmektesiniz. Size en hararetli tebrikâtımızı takdim ederiz. Hal ve Vindberg Freidiesiana Üniversitesi Kari Rober Almanya İlmi Asar-ı Atika Enstitüsünden gelen tebrik mektubu (O zamanki çeviriden) Osman Hamdi Bey ki hiçten bir müze ibda etmiş ve bu müzeyi Sayda lâhitleriyle birinci derece-i ehemmiyete isal eylemiş ve bu âsar-ı nefîseye meşher olan binayi-azimi vücuda getirmiş ve elyevm bütün memalik-i osmaniyede İlmî âsar-ı atikayı terviç ve himaye etmekte bulunmuştur. İşte bugün o zata daha çok seneler kâffe-i teşebbiisatında muvaffak ve mes ut olmasını temenni ederiz. Almanya îlm-i Asar-ı Atika Enstitüsü İdare-i merkeziyesi reisi Piştayn 9

13 BİYOGRAFYA 1842 de İstanbul da doğmuştur. Sadrazam Ethem Paşa nın büyük oğludur. Mekteb-i Maarif-i Adliye de okurken aynı yıl hukuk öğrenimi için Paris e gitmiş (1857), fakat resme olan sevgisi ve yeteneği dolayısiyle Paris Güzel Sanatlar Okuluna girmiş ayrıca da özel atölyelerde çalışmıştır. Ressam Boulanger ve Jérome un öğrencisi olmuştur. Paris te on iki yıl kaldıktan sonra İstanbul a gelmiş, Mithat Paşa nın yanında umuru ecnebiye müdürü olarak Bağdat a gitmiştir. Yabancı elçiler teşrifatçılığı, Uluslararası sergi komiserliği, matbuat müdürlüğü de içinde 1881 yılma kadar birçok ödevler almıştır. Geleneğimize ait çekici konuları ve yapı içleriyle ilgili görünüşleri, eserlerine işlemiştir. İstanbul Arkeoloji Müzesini, Sanayi-i Nefise Okulunu kurmuş ve açmayı tasarladığı ilk resim müzesi hazırlıklarına başladığı bir sırada ölmüştür. S. Reinack ile birlikte yazdığı «Une nécropole royale à Sidon» (Paris 1892) adlı eseri yayınlanmıştır. \ \

14 BİBLİYOGRAFYA Malûmat Dergisi, mayıs 1318, cilt 14, N o 336. t Elvahi Nakşiye Kolleksiyonu,.... H a lil Ethem Eldem Türkiye M a a rif Vekâleti Neşriyatı. M atbaâ-i-âmire (1924). La Peinture Turque,.... Nurullah Berk Basın ve Tayın Müdürlüğü Tayım (1950). Türk Sanatı.... Van Adolphe Thalasso Otto Beckmann Vertag - Paris - Berlin - Landan. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi, mart 1328 N o 11 T ıl 2 25 nisan 1328 N o 12 T ıl 2 Türkiyede R esim.... N urullah Berk G üzel Sanatlar Akadem isi Tavını (1943). Serveti Fünun D e r g is i , 26, 32, 38, 43 ciltleri T ıl (1326). 12

15 ESERLERİN LİSTESİ Resim ve heykel müzesi: İstanbul Camiden çıkış: Rüstem Paşa Camii (kompozisyon) Şehzade Camii türbesi içi: (kompozisyon) Konuşan Hocalar: (kompozisyon). Ethem Bey in (Hamdi Bey in oğlu) çocukluk portresi «/ ««««Desenler (Bağdat ta bulunduğu sıralarda yapılmış 1896). ««««««Kayın valdesinin portresi karısı Naile Hanım m portresi bir İtalyan.kızı (Etüt). Balıkçı, İsmail Ağa (Etüt). Tevfik Bey in portresi (Hamdi Bey in yeğeni). Dış müzelerde: Halı satıcısı: Kompozisyon (Berlin Müzesi) Abıhayat Çeşmesi: Kompozisyon (Londra Müzesi) Silâh satıcısı: Kompozisyon (Londra Müzesi) Gezintide kadınlar: Kompozisyon (Boston Müzesi) okuyan erkek: Kompozisyon (Liverpol Müzesi). Özel kolleksîyonlarda: Haldun Simavi: Haremden, hamam kısmı (Kompozisyon). Celâlettin Paşa: Sultanahmet Camii kapısı önünde kadınlar (kompozisyon). Union Française: Okuma (Kompozisyon). Hamdi Bey in kızı Leylâ Hanım: Kaplumbağalı adam (Kompozisyon). İhsan İpekçi: Rahatlık (Kompozisyon). Mimar Refik Gökhan: Satıcı (Kompozisyon) Türbe kapısı önünde kadınlar (Kompozisyon). Hamdi Bey in oğlu Ethem Eldem: Hamdi Bey in torunu Cenan Sarç: İsmet Karadoğan: O. Hamdi nin Kızı Leylâ Hanım ın portresi, Bağdat, Dicle kıyısı (Suluboya) Eskihisar (Poşat). Nazlı Hamm ın portresi. (Hamdi Bey in kızı) Naile Hanım ın portresi (Hamdi Bey in karısı). Eskihisar, (Peyzaj). Nimet Hanım m portresi (Hamdi Bey in torunu). Despinanın portresi. Tevfika Hanım ın portresi (Hamdi Bey in yeğeni). ««çocukluk portresi (Hamdi Bey in yeğeni). Avusturya İmparatorunun özel kolleksiyonu: Din adamı. 13

16 Silâh Satıcısı (Ankara Türk Ocağında)

17 Gezinen kadınlar (Boston Müzesi)

18 Şehzadelerin türbesinde derviş (İstanbul Resim ve Heykel Müzesi)

19 Abı Hayat çeşmesi (ölümsüzlük suyu) Sultanahmet Camii kapısı önünde kadınlar (Londra müzesi) (Celâlettin Paşa koleksiyonu)

20 Cami kapısı önünde kadınlar Kaplumbağa bakıcısı

21 Camiden Çıkış (İstanbul Resim ve Heykel Müzesi)

22 *'«1*. ' f e ié É U 4 ^< pmfc *í «^.^ u íá íllit - : < - J. i r 'ffls«* Éj fp Türbe kapısı önünde hanımlar (Mimar Refik Gökkan ııı koleksiyonu)

23 Konuşan Hocalar (Resim ve Heykel Müzesi)

24 . Hamdi kitaplığında O. Hamdi atelyesinde

25 Bir genç kız portresi

26

27 - - «a * *. - Hamdı Beyin Kayın validesinin portresi (İstanbul Resim ve Heykel Müzesi)

28 Hamdi Beyin Yeğeni Tevfika Hanımın portresi (İsmet Karadoğan m koleksiyonu)

29 Hamdi Beyin Yeğeni Tevfika Hanımın Çocukluk portresi (İsmet Karadoğan m koleksiyonu)

30 Osman Hamtli Bey O. Haradi nin Eskihisardaki Köşkü

31 Rahatlık (İhsan İpekçi nin koleksiyonu)

32 Satıcı (Mimar Refik Gökkan ın koleksiyonu)

33 Peyzaj, Eskihisar (Hamdi Beyin Torunu Cenan Sarç ın koleksiyonu)

34 Harem (Hamam kısmı) (Haldûn Simavî ııin koleksiyonu) Hamdi Beye, Müzenin açılış ilişkisiyle (Institut de France) dan gönderilen madalya

35 M 3872 F. 425 kuruş SATIŞ VE DAĞITIM YERÎ: İstanbul da Devlet Kitapları Müdürlüğü ve illerde Millî Eğitim Bakanlığı Yayınevleri