Bu bildiri 6. Uluslararası Ankiros Döküm kongresinde sunulmuştur. This paper was presented on 6th Ankiros Foundry Congress

Transkript

1 Bu bildiri 6. Uluslararası Ankiros Döküm kongresinde sunulmuştur This paper was presented on 6th Ankiros Foundry Congress Eylül 2012 September 2012 Tüyap, İstanbul

2 alüminyum döküm alaşımlarında tane inceltme Yücel Birol Malzeme Enstitüsü Marmara Araştırma Merkezi, TÜBİTAK İstanbul, 13 Eylül ULUSLARARASI ANKIROS DÖKÜM KONGRESİ

3 içerik tane inceltme; neden? nasıl? ticari tane incelticiler dökümhanelerde izlenen pratik sürekli/yarı sürekli vs parça döküm B ile tane inceltme B ile tane inceltme mekanizması değişik döküm alaşımlarında denemeler sonuçlar

4 tane inceltme neden? ince, eş eksenli ve homojen bir tane yapısı, döküm parçanın sağlamlığını ve kalitesini arttırır: dendritlerin kavuşması daha yüksek katı oranında! besleyicide sıvı metalin ömrü uzun! besleme ve kalıp dolumu daha başarılı! düşük çekinti Fs 0.3 Fs 0.6 küçük taneler // küçük taneler arası gözenekler küçük/dağınık gözenekler mikrosegregasyon = f(tane boyutu) düşük segregasyon üstün yüzey kalitesi / anodizasyon vb yüzey işlemlerine mükemmel uyum

5 tane inceltme neden? üstün mekanik özellikler izotropi / yüksek akma mukavemeti / süneklik yüksek yorulma direnci verimli döküm işlemi sıcak yırtılmaya çözüm! düşük hurda oranları! istikrarlı ve güvenilir! mekanik ve ısıl işlemlere yatkınlık (kolay şekil verilebilirlik: dövme/hadde/ ekstrüzyon) kolay homojenleştirme: kısa HT çevrimleri kolay çözeltiye alma: kısa çözelti işlemleri kısa sürede yaşlanma sertleşmesi kaliteli parça / verimli-ekonomik proses

6 tane inceltme - nasıl? dn/dt dr/dt dn/dt dr/dt dn/dt n etkin çekirdek: banyoda kararlı / çözünmez! -Al ile kristallografik uyum (>90%) -Al ile benzer yoğunluk: çekirdek Al TiAl 3 : çözünür < 1500ppm Ti / 97.8% TiB 2 : çözünmez / 95.7% AlB 2 : çözünür < 220ppm B / 96.5% r ince taneli iri taneli dr/dt katılaşma ısısı ve ısı transferi dengesi kritik! Açığa çıkan katılaşma ısısı = f(alaşım elementi paylaşımı). Katı-sıvı arayüzeyinde alaşım elementi paylaşımı büyümeyi yavaşlatır!: GRF (Ti,Al)B 2 özel durumlar için TiC! elem. Mn Cu Fe Mg Ni Cr Si Ti GRF

7 ticari tane incelticiler hızlı çekirdeklenme yavaş büyüme Al 3 Ti etkin çekirdek TiB 2 büyüme yavaşlatıcı fazla Ti TiB 2 Al-%1-10Ti-%0.2-3B Al-5Ti-1B filmaşin : 2.2Ti (TiB 2 çözünmez ) + 2.8Ti (TiAl 3 çözünür) before addition katkısız after addition / holding time (min) ilaveden 2 dk sonra Levha-folyo-profil 1XXX/3XXX/8XXX/6XXX alaşımları için Al-5Ti-1B (TiBor/TiBAl) mükemmel tane inceltici!

8 sürekli / yarı-sürekli vs parça döküm sürekli döküm özellik parça döküm düşük katılaşma öncesi aşırı soğuma büyük kısa aşılamadan katılaşmaya geçen süre uzun yüksek alaşım bileşimi-saflık düşük düşük alaşım bileşimi-ti içeriği yüksek işlem?xxx alaşım döküm?xx döküm alaşımları yüksek miktarda Si akışkanlık / dökülebilirlik çekinti sıcak yırtılma yoğunluk mekanik özellikler Si > %3; Si, Ti ile Ti-Si bileşikleri oluşturur : Si zehirlenmesi Al 3 Ti ve TiB 2 partikülleri / etkinlikleri zarar görür! tane inceltme kapasitesi / solma ( akışkanlık) döküm alaşımlarında tane inceltme GÜÇ!

9 döküm işlem Al-5Ti-1B / işlem vs döküm alaşımları İlaveden before önce addition İlaveden after addition sonra / holding geçen süre time (min) (dk) Al-5Ti-1B döküm alaşımlarında işlem alaşımlarındaki performansını gösteremez! döküm alaşımlarında Al-5Ti-1B un tane inceltme kapasitesi daha yüksek ilave seviyelerinde bile yetersizdir! AlSi7Mg 1050/3003/8011 katkısız ilaveden 2 dk sonra

10 parça dökümünde tane inceltme sürekli dökümde uygulanan yöntemden aynen kopyalanmıştır! Alüminyum dökümhanelerinde ağ% 0.1 kadar Ti içeren alaşımlı külçe kullanılır! ağ% Al-5Ti-1B filmaşin (2-4 kg/ton) Al-5Ti-1B filmaşin performans maliyet Si e rağmen etkili olabilecek alternatif tane incelticilere ihtiyaç var! Al-B alaşımları! Yaklaşık 30 yıldır piyasada mevcut! Lu et al.1981 (Sigworth & Guzowski 1985; Tondel et al. 1993) Sigworth & Guzowski B çözeltideki Ti ile reaksiyona girerek sludge yapar! 1985 Sr ile reaksiyona girerek modifikasyona zarar verir! B-zengin AlTiB tane incelticiler! : karma Al(Ti,B) 2! Al-B alaşımları tane inceltici olarak kullanılmıyorlar! iletken Al üretiminde Ti çöktürücüsü olarak kullanılıyorlar! Dikkat! Dökümhaneler Ti lu külçe kullanıyorlar! Ti lu alaşıma B ilavesi // AlTiB ilavesinden farklı değildir!

11 Al-3B master alaşımı sıcaklık ( C) şiddet intensity ( a.u.) AlB 2 (001) AlB 2 (100) Al (111) AlB 2 (101) Al (200) AlB 2 (110) Al (200) AlB 2 (102) AlB 2 (111) (Al) / AlB L Al + AlB 2 AlB 2 AlB 2 + -B AlB Al (at %) B 3Al + 2KBF 4 AlB 2 + 2KAlF 4 T= 800 C Artık tuz (KAlF 4 ) akıtılır. Kalan Al-AlB 2 eriyiği kokil kalıba bilet şeklinde dökülür. Bu biletten preste filmaşin çekilir theta (degrees) 2 (derece)

12 katkısız unrefined 500 ppm Ti 200 ppm B silis etkisi Ti vs B ile birlikte tane grain boyutu size ( (µm) Si (wt%) (ağ%) w/o katkısız addition 500 ppm Ti 200 ppm B Si (wt%) (ağ%)

13 sıcaklık ( C) saf alüminyum (99.7) İlaveden önce İlaveden sonra süre (dk) AlB 2 B < ağ% iken sıvı alüminyumda kararlı değil! (Al) ilk katılaşan fazdır ve AlB 2 tarafından çekirdeklendirilemez! (Al) + L L (Al) L + AlB 2 L (Al) + AlB 2 T= C (Al) + AlB 2 T, C Sigworth & Guzowski 1985 L L + AlB 2 + L (Al) + AlB ,00 0,03 0,06 0,09 0,12 0,15 Al B (%) B Al B

14 grain B lu ve size B suz w/b/grain tane çaplarının size w/o oranı B 200ppm B B suz w/o B B ilavesi ile tane inceltme mekanizması sıcaklık ( C) 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 Si (ağ%) L + (Al) + AlB 2 L + AlB 2 L Al + Si + AlB 2 Al-Si-B üçlü sisteminde ağ %4 Si den itibaren sıvıdan ilk katılaşan faz AlB 2 AlSi0.02B kesit L + Si L + Si + AlB 2 Al + Si + AlB 2 + L 0, Si Si (ağ%) (wt%) Si (ağ%)

15 AlSi7Mg Etial177 / A357 ilaveden sonra ilaveden önce 500 m Al-5Ti-1B Al-3B 500 m

16 tane çapı ( µ m) Al-5Ti-1B Al-3B AlSi7Mg Etial177 / A357 İlaveden önce İlaveden sonra, süre (dk) katkısız AlTi5B1 katkılı AlB3 katkılı ilaveden sonra süre (dk)

17 AlSi10Mg Etial171 / A360 İlaveden 2 dk sonra İlaveden önce Al-5Ti-1B Al-3B 500 m

18 AlSi11Cu İlaveden 2 dk sonra İlaveden önce 500 m Al-5Ti-1B Al-3B 500 m

19 tane çapı ( m) µ AlSi11Cu Al-5Ti-1B Al-3B İlaveden önce İlaveden sonra, süre (dk) katkısız AlTi5B1 katkılı AlB3 katkılı ilaveden sonra, süre (dk)

20 AlSi12CuFe Etial140 / İlaveden 2 dk sonra İlaveden önce Al-5Ti-1B Al-3B 500 m

21 DAS d döküm alaşımlarında tane yapısını dağlamak GÜÇ! mikroyapıyı karakterize etmek için çoğu kez dendrit yapı büyüklüğü (DAS) kullanılıyor! Ancak, DAS d DAS = f (soğuma hızı) d = f ( bileşimsel aşırı soğuma) d / DAS = 1500µm / 100µm 160µm / 80µm

22 özet döküm alaşımları için Al-B mükemmel bir tane inceltici! Al-B ile tane çapı Al-5Ti-1B ile elde edilenden en az 3 kat daha küçük! döküm parçalarda d<200µm standart! AlB 2 taneciklerinin etkin çekirdeklenme yapabilmesi için alaşımın Ti %si kontrol edilmeli: (<80 ppm) yoksa AlB 2 TiB 2 AlB 2 tanecikleri alüminyum katılaşmaya başlamadan kısa süre önce oluştukları için Al-B ile tane inceltmede zamana bağlı performans kaybı yok! tekrar ergitmelerde ayni derecede etkili!

23 TEŞEKKÜR TÜBİTAK 110M173 TARAL 1001 proje desteği COMPONENTA DÖKTAŞ Manisa Tesisleri ER DÖKÜM MAKİNA SAN. TİC. A.Ş. ilginize teşekkür ederim!