1895 Antakya-Süveydiye (Musa Dağı) Olayları

Transkript

1 1895 Antakya-Süveydiye (Musa Dağı) Olayları ayaklanmanın yaşandığını dönemin belgelerinden anlamaktayız. Bu çalışmada da 1895 te bölgede yaşanan ayaklanma belgelerde geçen şekliyle ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Ermeni Sorunu, Ermeni Ayaklanması, Hatay, Antakya, Musa Dağı Ahmet Geçer* Özet Osmanlı Devleti nde yaşayan halklardan biri olan Ermenilerin Anadolu topraklarında dağınık bir şekilde yaşadıkları bilinmektedir. Dolayısıyla Ermeniler, Osmanlı topraklarında belirli bölgelerde nüfus olarak bir yoğunluk oluşturamamışlardır. Yaşadıkları bölgelerde nüfus olarak yoğunlukta bulunmamalarına rağmen Ermeniler, çeşitli iç ve dış sebeplerle, nihai hedef olarak belirledikleri bağımsız Ermenistan idealini gerçekleştirmek istemişlerdir. Bu ideal doğrultusunda Anadolu coğrafyasının Ermenilerin yaşadığı hemen hemen her bölgesinde faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu bölgelerden birisi de Osmanlı Devleti nin Halep vilayetine bağlı Antakya sancağının Süveydiye kazasıdır. Günümüzde Hatay ilinin Samandağ ilçesi olan Süveydiye, geçtiğimiz asır boyunca, Ermeni olayları çerçevesinde Musa Dağı Olayı ile sürekli olarak adından bahsettirmiştir. Diaspora, dünya kamuoyuna 1915 te Musa Dağında yaşayan Ermenilerin hiçbir gerekçe yokken haksız olarak tehcir e tabi tutulduğunu ve bu yüzden tehcirle yer değiştirmek istemeyen bölge Ermenilerinin dağa çıktığını kabul ettirmek istemiştir. Oysa 1915 e kadar gelinen süreçte ilk ciddî ayaklanmanın 1895 te yaşandığını Tarih bilimi ortaya koymaktadır. Bu tarihten sonra 1909 a kadar bölgede muhtelif olayların meydana geldiğini ve 1909 da yine bir Süveydiye (Samandağ) bölgesinde Ermenilerin olay çıkarmak üzere toplandığına dair 23 Mayıs ile 26 Mayıs 1895 tarihleri arasında yapılan yazışmalarda, Antakya Kaymakamlığı Süveydiye Kasabasındaki Ermeni köylerinden Kenise köyü civarında her biri martini tüfeği taşıyan üç dört yüz kişi görüldüğünden; İskenderun Kaymakamlığı da adı geçen köye bir yelken gemisi ile üç bini aşkın Ermeni çetecisinin çıkmış olduğundan bahseder. Ermenilerin toplanma yeri olarak tabir edilen yerin Süveydiye ye bir saat uzaklıkta bulunması bu bölgeyi önemli kılmaktadır. Halep valisi tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgrafta ise konuyla ilgili tahkikat yapıldığı, Süveydiye nin bahsi geçen yerlerinde birkaç Ermeni köyü olduğu, bunların nüfusunun da kalabalık olmadığı belirtilerek, olay çıkması halinde küçük bir müdafaa ile meselenin halledilebileceği belirtilmiş, Antakya ve Süveydiye taraflarında da asayişin temin edilmiş olduğundan bahsedilmiştir. Ermeni köylerinde kol gezmek üzere de on beş askerli bir müfreze gönderilmesi talep edilmiştir. Halep Valisi olay tam olarak açıklığa kavuşmadığı için, halkı boş yere telaşlandıracak bir acelecilik yapmak istemediklerinden şimdilik asker sevkine gerek olmadığını belirtse de şüphelerin haklı çıkması, istihbaratın doğrulanması halinde asayişin bozulmasına ve istenmeyen olayların çıkmasına müsaade edilmeyeceğine dair bilgi verir. 1 Ermenilerle alakalı Osmanlı topraklarında meydana gelen muhtelif olayların anlatıldığı 27 Mayıs 1895 tarihli bir belgede, Antakya ile ilgili anlatılanlar diğer yerlere göre daha fazla önem arz etmektedir. Çünkü belgeye göre Antakya Kazasının Süveydi- (*) Dr., ahmet_gecer@hotmail.com (1) BOA, Dosya: 8, Fon Kodu:Y.PRK.DH. Gömlek No: 64. 1

2 2 ye Kasabasında Martini Henry tüfekleriyle silahlanmış, üç dört yüz kişiden oluşan bir Ermeni eşkıya çetesi görüldüğü bildirilmektedir. İskenderun Kaymakamlığından Halep Vilayetine giden bir telgrafta da eşkıyaların sayılarının üç bini aştığı ifade edilmektedir. Bu bilgiler saraya da ulaşmış, bunun üzerine devletçe her ne yapılırsa Ermenilerin yine fesat faaliyetlerinden geri durmayacaklarının anlaşıldığı bizzat Saray Başkatibi tarafından dile getirilmiştir. Bu konuda zaaf gösterildikçe Ermenilerin cüretleri de fesat faaliyetleri de artacaktır. Antakya Kazasında ortaya çıktığı arz edilen eşkıya hareketlerine meydan verilmemek için askeri kuvvet gönderilebileceği fakat bu önlemin de hem eşkıya karşısında yetersiz kalabileceği hem de asayiş ve güven ortamını oluşturmadığı gibi, fesadın yayılmasına sebep olarak gösterilebileceği için, bu fesat hareketlerine son verilmek üzere devletçe önlemler alınması hususunda sarayda vekillerle bir toplantı yapılacağı ve bu konuda verilecek kararı bildiren mazbatanın toplantı sonrasında hazırlanacağı Saray Başkatibi tarafından belirtilir. 2 Ermenilerin bir cemiyet dâhilinde Süveydiye de toplandıklarına dair bir başka belge de 28 Mayıs 1895 tarihlidir. Ermeni köylerinden Kebusiye ve civarındaki dörtbeş Ermeni köyüne sahilden başları kalpaklı, ceket ve pantolonlu Martini Henry tüfeğiyle cephane taşıyan otuzarlı, ellişerli, yirmişerli garip kılıklı adamlar çıkmakta, yerli Ermenilerden de bazıları bunlara katılmaktadırlar. Sarp dağlar ve mağaralarda gezen bu Ermenilerin ihtiyaçlarının Ermeni köylerinin ahalisi tarafından karşılanmakta olduğu tahkikat için gönderilen memurların yazılarından da anlaşılmaktadır. Süveydiye nin etrafında eşkıyanın saklanmasına imkan veren büyük ve sarp dağlar ile mağaralar mevcuttur. Toplanan şahıslar üç dört yüz kişiden ibaret ise de Ermeni köylerinde bine yakın erkek nüfus bulunmaktadır, ayrıca bu silahlı şahıslar henüz Müslüman köylerine saldırmamıştır ve Arsuz kasabasına doğru ilerlemektedir. Bu toplanan Ermenilerin sessiz bekleyişi şüphelidir. Bu nedenle her türlü ihtimale karşı özellikle de Müslüman ahaliye karşı silahlı bir saldırıya cüret edilirse karşılık verilerek bu Ermenilerin def edilmesi üzerine Süvari Albayı Sait Bey ile Hazırlık Mahkemesi Reisi Mustafa Efendi bir bölük asker ile Süveydiye ye gönderilmiştir. Süveydiye de faaliyet gösteren bu cemiyet, Halep valiliğini de endişelendirmektedir. Çünkü bu Ermenilerin arkasında Amerikalıların olduğu hissini uyandıran birtakım gelişmeler yaşanmıştır. Amerika zırhlı gemisi kumandanı İskenderun kaymakam vekiline bu bölgedeki Amerikalı Hıristiyanların korumasını üstlendiklerini ifade ettiği gibi Amerikan sefiri de bölgeye gelmek üzeredir. Yaşanan bu siyasi gelişmelerin yanı sıra Süveydiye de ortaya çıkan bu cemiyet ve silahlı şahısların Süveydiye sahillerinde görülmesi Halep valiliğini yaşanabilecek hadiseler karşısında daha temkinli olmaya yöneltmiştir. Bu nedenle Saray dan Beyrut taki Arkadi Vapurunun ve Lazkiye deki taburun acilen Süveydiye ye sevki 28 Mayıs 1895 te istenmiştir. 3 Ermeniler olay çıkarmadan önce Osmanlı Devleti herhangi bir girişimde bulunmamış ya olayları önlemek için tedbirler almış ya da olay çıkması halinde olayın nasıl bastırılabileceğine ilişkin önlemleri almaya çalışmıştır. Bu telgrafın aynısı aynı zamanda Halep Vilayetinden Dahiliye Nezaretine de gönderilmiştir. Bunun üzerine Sadaret ten Sadrazam ve Padişah yaveri Cevat adıyla gönderilen yazıda Süveydiye ye gönderilen süvari Miralayı Said Bey ile Mahkeme-i Bidayet Reisi Mustafa Efendi nin yapmaları beklenen tahkikat sonucuna göre gerekli tedbirlerin alınacağı bildirildiği gibi Arkadi Vapurunun hemen istenilen bölgeye sevk edileceği ifade edilmiştir. 4 Yani Osmanlı Devleti nin bir bölgeye asker sevki için bile Saraydan izin alması gerekmektedir ki öyle her isteyenin istediği (2) BOA, Dosya: 145, Fon Kodu: İ.DUİT. Gömlek No: 56. (3) BOA, Dosya: 32, Fon Kodu: Y.PRK.UM. Gömlek No: 27. (4) BOA, Dosya: 329, Fon Kodu: Y.A.HUS. Gömlek No: 57.

3 yerde bulunması ve istediğini keyfî bir şekilde yapması mümkün değildir. Zaten Miralay ile birlikte bir mahkeme başkanının da bölgeye gönderilmesi, meselelere devlet tarafından ne kadar hassasiyetle yaklaşıldığını gösterir. Bu telgrafa Yıldız Saray-ı Hümayunu Başkitabet Dairesi nden 30 Mayıs 1895 te verilen cevapta bu kadar silahlı eşkıyanın gerekli önlemler alınmadığı için ortaya çıktığı belirtilerek tahkikat neticesinde uygun görülen padişah emri gereğinin yapılacağı ifade edilir. 5 Süveydiye de bir Ermeni cemiyetinin var olduğu ve Ermenilerin bu bölgede silahlanıp, olay çıkarmak üzere toplanmış olduklarına dair istihbarat bilgilerinin yanında gemi ile Süveydiye ye gelen bazı şahısların Ermeni köylerine yayıldıkları ve iki yüz kadar eşkıyanın da İskenderun a doğru ilerlemekte olduğu bilgisi Serasker Rıza tarafından 2 Haziran 1895 te kayda geçirilir. Bu halkın ihbarları neticesinde ulaşılan bir bilgidir. Ermeniler o bölgedeki Müslümanların silahlarını toplamakta, halk da onların bu hareketinden şüphelenerek silahlanmaya çalışmaktadır. Bunun için Halep vilayeti Antakya ve Ordu taburlarının, hatta gerekirse dört taburun da daha sonra silahlandırılmasını padişahtan istediği gibi, Beşinci Ordu Kumandanlığı da sahillerin muhafazası için iki vapurun gönderilmesi gerektiğine dair Seraskerlik makamına telgraf çekmiştir. Süveydiye deki hareketliliğin basit bir olay olmadığı, bu konuya ilişkin yazışmaların sıklığından ve bu bölge ile ilgili alınan önlemlerin büyüklüğünden anlaşılabilir. 6 Halep Valisi, 7 Haziran 1895 tarihli Yıldız Saray-ı Hümayunu na çektiği telgrafta Halep vilayetinin İzmir ve Selanik gibi önemli bir yer olduğunu, bu nedenle eşkıyanın fesat çıkarmaması için alınan inzibat tedbirlerinin arttırılması gerektiğini vurgular. Bu konuyla ilgili olarak Halep Jandarma Alayı ve polisinin sayıca yetersiz olduğu belirtilerek, jandarma ve polis sayısının arttırılmasının alınabilecek ilk önlem olduğu ifade edilmiştir. Cebel-i Musa (Musa Dağı) eteklerini denetlemek üzere de Arsuz ve Süveydiye ye birer düzenli birlik gönderilmesi istenmiştir. Çünkü Halep idaresinin en dikkat çekici bölgeleri Zeytun dan dolayı Maraş, Hristiyan yoğunluğundan dolayı Antep ve boş sahilleri itibariyle de Arsuz ve Süveydiye dir. Buralar Beyrut Korvet ve Arkadi vapurlarıyla sürekli gözetim altında tutulmaktadır. Halep valisi ayrıca Antep, Süveydiye ve Arsuz için bir düzenli birlik kurulmasını ve bu birliğin gizlice yürütülecek araştırmalarda kullanılmasını, ayrıca Ermeni ahalinin çok olduğu yerlerdeki durumun da teftiş edilebilmesi için jandarma ve polis sayısının arttırılmasını ister. 7 Aslında alınacak tüm bu tedbirlerin maksadı eşkıyanın bu bölgede fesat çıkarmak için müsait bir an bulamaması ve bölgenin kontrolsüz boş yerlerinden sızmak istediklerinde yakalanabilmesi içindir. Keseb Ermeni köyü ile Kaba Müslüman köyü arasında Haziran 1895 te yaşanan bir gerginliği ortadan kaldırmak için Miralay Mehmet Bey le, hukuk reisi ve vapur süvarisi 7 Haziran 1895 te adı geçen köylere gitmişlerdir. Köylülerin aralarını yaparak barışmalarını sağlayan memurlar, birbirlerine karşı kötü davranışlarda bulunmayacakları ve eskiden olduğu gibi dostluklarının artırılması için çalışacaklarına dair köylülerin ellerinden mühürlü senetler almışlardır. Köylerin güvenliğini sağlamak üzere Arsuz Limanına çıkarılıp Kesrek te bekletilen askerler de bölgeden ayrılarak Süveydiye ye intikal etmişlerdir. Bahriye Nazırı 10 Haziran da Nezaret-i Umûr-ı Bahriye ye asayişin sağlandığına dair bilgi verir. 8 Bu belgeden de anlaşılacağı üzere Osmanlı daima olaylar karşısında öncelikle uzlaşma yolunu tercih etmektedir te Antakya da kurulan bir cemiyet ve cemiyetin faaliyetlerine dair Harim Redif Taburu nun Üçüncü Bölük Yüzbaşısı Adbüsselam Efendi nin resmi ihbarı ve Binbaşı (5) BOA, Dosya: 38, Fon Kodu: İ.HUS. Gömlek No: 1312.Z/13. (6) BOA, Dosya: 104, Fon Kodu: Y.PRK.ASK. Gömlek No: 75. (7) BOA, Dosya: 32, Fon Kodu: Y.PRK.UM. Gömlek No: 36. (8) BOA, Dosya: 121, Fon Kodu: Y.MTV. Gömlek No:

4 4 Mehmed Ali Efendi nin araştırması sonucu alınan gizli bilgi bu cemiyetin ileride ciddi bir tehdit unsuru olabileceğini ortaya koyar. 7 Ağustos 1895 te Ferik Ethem Paşa tarafından bu bilgiler Seraskerlik makamına şifreli telgrafla bildirilmiştir. Süveydiye Ermeni köylerinde üç seneden beri faaliyet gösteren bu cemiyet, İsviçre de öğrenim gören Sosyalist Baronas takma adlı şahsın başkanlığında ve Hınçak Cemiyeti nin idaresi altında kurulmuştur. Bu üç senelik süre zarfında da cemiyete gerek ülke içinden, gerek ülke dışından gelen şahıslar dahil olmaktadır. Üye sayısı yüz elliyi bulan bu cemiyete, köylülerden de katılım olmakta; hatta asker kaçağı, mahkum, zanlı gibi firariler de bu cemiyete katılmaktadır. Bu cemiyet, aynı zamanda Hacıhabibli isimli Ermeni köyü civarında korunaklı bir mevkide gizledikleri, mükemmel silah, cephane ve yanıcı maddelere sahiptir. Bu cemiyetin mensuplarının amacı hem cemiyetlerini yaymak hem de çevrede etkin hale gelmek olduğu için ahali ile ilişkilerini iyi tutmakta, doğrudan doğruya saldırmamakta, ahaliden aldıkları eşya ve erzakın bedelini fazlasıyla ödemektedirler. Aynı zamanda bunlar köy ahalisindenmiş izlenimi vermek için ahali kıyafetiyle köy içlerinde ikamet etmektedirler. Fakat bu şahıslar hiç çekinmeden gündüz vakti açıktan eşya ve fişek naklettikleri, bütün erzaklarını Antakya ile civar köylerden temin ettikleri gibi, gelip giderken halkı korkutmakta hatta alıkoymaktadırlar. Bu yolla Müslümanları ya kendi saflarına çekmeyi ya da kendilerine saldırmaları için tahrik etmeyi planlayan Ermenilerin amacı gerçekleşmiş, nüfus yoklaması için civar köylere giden nüfus ve tahsilât memuruna ahali, eşkıyanın böyle açıktan eşya nakledip köylerde gezmelerinin güvenliği ihlal etmesinden dolayı tedirgin olduklarını ifade etmişlerdir. Köylülerin bu tedirginliği ve Ermenilerin alenen izlenebilen cesareti çok ciddi bir durumun varlığını işaret etmektedir. Yazıda burada güvenliğin sağlanması ve halkın rahatlatılması için bir an önce askeri tedbirler alınmalı ve bu cemiyet ortadan kaldırılmalıdır fikri belirtilse de bunun kolay olmayacağı da özellikle vurgulanmıştır. Çünkü eşkıya Ermeni köylülerin arasına karışmıştır, kuvvetle dağıtılmaya çalışılırsa, ahali tepkiyle karşılayacaktır. Eşkıyaların reisinin muhatap alınarak, bu teşebbüsten vazgeçmelerinin telkin edilmesinin de bir sonuç vermeyeceği, böyle örgütlü bir cemiyet için mümkün gözükmemektedir. Belgeden anlaşıldığına göre, cemiyetin gizliliği de artık söz konusu değildir. Cemiyetin açıktan propagandaya başlayarak faaliyet yapma niyetinde olduğu İskenderun dan çıkıp Süveydiye deki cemiyete katılmak üzere Antakya ya gelen ve eşyasına el konulan, daha sonra kendiliğinden hükümete gelen, kaymakamlıktan evrak ve eşyayla valiliğe gönderilen Melkon isimli şahsın ifadesinden anlaşılmaktadır. Bu olaylar karşısında Müslüman halkın da tedirginliği iyice artmış, bir araya gelerek gösteri yapmak istemişlerdir. Bu durum Müslüman ahalinin Ermeni kilisesini basmak istemesi şeklinde yayılmış olmasına rağmen, böyle bir niyet ortada yoktur ama Ermeni ahalinin ruhani reisleri vasıtasıyla Hristiyan tebaa üzerinde oluşturduğu bu olumsuz izlenim, iki halk arasındaki sükûneti bozmuştur. Bu cemiyetin maksadı saldırmak değil, Müslüman halkın Ermeniler üzerine saldırısını sağlayıp, Ermenilerin müdafaada kalmasını sağlamak olduğu için, çeşitli vesileler ve kişilerle Müslüman halkın sabırlı ve sakin olması şeklinde tavsiyeler de bulunuluyorsa da bu yeterli gözükmemektedir. Nitekim Müslüman halk her an bir kıvılcım beklemektedir. Antakya da cephane ve yüklü miktarda parayla bir Ermeni nin yakalanması üzerine kasaba merkezinde Müslüman halk galeyana gelmiş, olay bastırılmıştır. Bu olay üzerine sadece telkinlerle meselenin çözülemeyeceği anlaşıldığından Askeri birlikler tarafından önlem alınmasının vaktinin

5 geldiği özellikle vurgulanmıştır. Çünkü bu olay ilk değildir daha önce de buna benzer olaylar yaşanmıştır. Fesat cemiyeti Süveydiye civarında toplanmıştır. Bölgede muhtelif olaylar meydana gelmektedir. Fesat cemiyeti hakkında henüz ciddi bir tedbir alınmadığının görülmesi Müslüman ahaliyi ümitsizlik ve korkuya sevk etmektedir. Serasker Rıza 9 Ağustos 1895 te bu bilgileri görüşülmek üzere Erkan-ı Harbi ye-i Umumiye dairesine havale ederek askerin bu hususla ilgili ne yapabileceğine dair bilgi ister. 9 Devletin eşkıya yakalamak, topraklarında meydana gelebilecek hadiseler hakkında istihbarat toplamak için başvurduğu bazı yollar da halk tarafından tedirginlikle karşılanmıştır. Osmanlı, halkın bu tedirginliğini dahi dikkate alarak tüm Osmanlı ahalisine şüpheli şeklinde yaklaşmanın ahaliyi ümitsizliğe düşüreceğini fark etmiş ve suçluları takip ve tahkikat için yapılan uygulamalara ilişkin sınırlamalar getirmiştir. Fesatçıların istenmeyen haberleşmelerinin önüne geçmek için yolcuların üzerinde hiçbir şüpheye dayanmaksızın rastgele mektup aranması ve bulunan evraka ayırt etmeksizin el konulması, halkın şahsi haberleşme hakkının ihlal edilip sekteye uğratıldığı iddiasıyla şikâyet edilmiştir. Antakya daki Fransız konsolosunun Bityas adlı Ermeni köyüne giden ailesine göndermiş olduğu mektuba, mektubu götüren şahıs üzerinde çıkan başka evraklardan dolayı zaptiyeler tarafından el konulması, şikâyet konularından bir tanesidir. Bu şikâyet üzerine mahalli kaymakam bu tür evrakın aranmaması için jandarmaya emir vermiştir. Bu durum aynı zamanda Ermeni köylerinde gizlenen birtakım cinayet zanlılarının sağlıklı bir şekilde aranmaması manasına geleceğinden Ermenilerin cüretlerini artırabilir düşüncesiyle Serasker Rıza tarafından Umum Erkan-ı Harbiye Dairesine 27 Ağustos 1895 te bildirilmiştir. 10 Bunun üzerine Dâhiliye tarafından Sadaret e 21 Eylül 1895 te gönderilen bir yazıda bu konuyla ilgili düzenleme yapıldığı bildirilmiş ve bundan böyle istenmeyen haberleşmelerin önüne geçmek için hiçbir şüphe ve delile dayanmadan yolcuların üzerinde mektup aranıp, bulunan evraka el konulamayacağı ifade edilmiştir. Çünkü bu durum halkın şikâyetine yol açmakta, aynı zamanda bu şekilde işlem yapılması, güvenliği ihlal etmektedir. Bu nedenle delilsiz olarak insanları durdurup üzerlerinin aranması yasaklanmış, şüpheli şahısların üzerlerinin aranmaması gibi bir iddianın da gerçeklikle bağdaştırılamayacağı özellikle vurgulanarak, ordu kumandanlığı bilgilendirilmiştir. 11 Osmanlı Devleti, kişisel hak ve özgürlüklerin korunması noktasında da tüm tebaasının haklarını gözetmektedir. Antakya ile Süveydiye ye ait belgelerde sık sık bir Ermeni fesat cemiyetinden bahsedilir ki bu Hınçak cemiyetinin idaresi altında Sosyalistlerden Baronas takma adıyla anılan şahsın başkanlığında Süveydiye taraflarındaki Ermeni köylerinde üç seneden beri faaliyet göstermektedir. Bu bölgedeki Müslümanlar ile Ermeniler arasındaki zıtlık da hayli artmış ve Belen de, Müslümanların Ermeniler üzerine saldırmasıyla da pekişmiştir. Halep vilayetinin değişik yerlerinde komiteler mevcut olmasına rağmen Süveydiye deki komiteler pek aleni bir vaziyettedir. Eğer siyasi tedbirlerle bu komitelerin ortadan kaldırılması mümkün olamazsa bölgeye gönderilecek bir taburun gösteri yapmasıyla Ermeni komitelerinin önünün alınabileceğinin vurgulandığı Serasker Rıza nın 1 Eylül 1895 te Seraskerlik makamına gönderdiği yazı ile ve askerî memurların Umûm Erkân-ı Harbiye Dairesi ne 31 Ağustos 1895 te gönderdikleri yazılarında, bu iş için kimin nasıl görevlendirileceği ile ilgili bilgi istenmektedir. Ayrıca bölgede herhangi bir olayın meydana gelmesi halin- (9) BOA, Dosya: 125, Fon Kodu: Y.MTV. Gömlek No: 153. (10) BOA, Dosya: 714, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 37. (11) BOA, Dosya: 431, Fon Kodu: DH.MKT. Gömlek No: 41. 5

6 6 de bölgedeki kuvvetlerin yetersizliği Beşinci Ordu Komutanlığı ndan bildirilmiş ve bölgeye takviye güç istenmiştir. Zorunlu olarak asker sevkine ihtiyaç duyulduğu takdirde bu iş için ordunun hiçbir mevkiinden tabur ayrılıp bu bölgeye gönderilmesine imkân olmadığından, çölde urban vergilerinin tahsilini yapmakta olan ve bir aya kadar görevlerini tamamlaması beklenen Esterli Nizamiye Müfreze Taburunun beklenmesine karar verilmiştir. Onun gelişine kadar Halep ten bir süvari bölüğünün bölgeye gitmesi planlanmaktadır. Ermeniler bir taraftan kendileri için ıslahat yapılması için çalışmalarına rağmen, diğer taraftan da hal ve hareketleri ile fesat çıkarmaktan geri kalmamaktadırlar. Bu durum Ermenilerin başka bir maksatlarının olduğunu açıkça ortaya koyduğu gibi ıslahatın uygulamaya konulmasıyla da talep edilen sükûnet halinin tam olarak gerçekleşmeyeceği hissini uyandırmaktadır. Saray Başkatibi Ermenilerle ilgili bu hassas durumun Meclis-i Mahsus-ı Vükelaca görüşülerek fesat faaliyetlerini önlemek adına hangi önlemlerin alınması gerektiğinin tespit edilmesinin ve müzakereler neticesinde yapılacakların bir mazbata ile Meclis-i Mahsus-ı Vükela tarafından padişaha iletilmesinin padişah emri olduğunu 3 Eylül 1895 tarihli yazısında ifade eder Eylül 1895 tarihinde Meclis-i Mahsus tarafından Süveydiye civarında alınması istenen askeri önlemlere dair konular görüşülmüştür. Süveydiye de bulunan fesatçıların sayısının bir hayli abartıldığı, gerçekleşen inceleme ve yazışmalar neticesinde bu gurubun on sekiz kişiden ibaret olduğunun öğrenildiği toplantıda belirtilmiş, yine de bölge için daha önce bahsi geçen alınması gereken tedbirler uygun görülmüştür. 13 Aynı konuya ilişkin 17 Eylül 1895 tarihli yine Saray Başkatibi Tahsin adının yer aldığı bir başka belge vardır ki bu belgede Meclis-i Mahsus-ı Vükela nın bir aya kadar çölden Halep e dönecek olan Esterli Nizamiye Taburunun bu fesatçıların faaliyetlerini önlemekle görevlendirilmesi ve onun gelişine kadar bölgeye bir süvari bölüğüyle, kırk elli kadar jandarmanın gönderilmesi ve Halep Vilayetinin bu hususta ihtiyatlı davranmasına ilişkin mazbatasından bahsedilir. Mazbatanın Sadaret tezkiresiyle Sultana sunulduğunun belirtildiği yazıda, hükümetçe hadlerinin bildirilmesi gereken bu kişiler için alınan önlemler noktasında da ayrı ayrı asker ve jandarma göndermenin istenmeyen sonuçlar doğurabileceği düşünüldüğünden bu askeri gücün muktedir tek bir memur ile gönderilmesi ve kendisine de talimatname verilmesi gerektiği belirtilir. Bunun niçin Meclis-i Vükela mazbatası gereklidir. 14 Devlet olayları önlemek ve olay çıktığında da anında müdahale edebilmek için bir yandan önlem almaya çalışırken, bir yandan da olayların daha da büyümemesi adına bölgenin hassasiyetine uygun davranmaya, dengeleri sarsmamaya ihtimam gösterir. Meclis-i Mahsus tarafından bölgede istenmeyen hadiselerin vuku bulmaması için alınacak tedbirlere ilişkin karar, Sadaret üst yazısı ile 17 Eylül de padişaha sunulur. 28 Eylül de Başkatip Tahsin adıyla kaleme alınan yazıda padişahın mazbatayı değerlendirdiği belirtilerek, padişaha bu fesatçıların elinde top bile bulunduğu bilgisi verildiğinden, padişah bu konunun Meclis-i Vükela tarafından muhbirle yapılan yazışma evrakının kopyaları da değerlendirildikten sonra yeniden görüşülmesini istemiş, alınacak yeni kararın da mazbata ile kendisine arz edilmesini emretmiştir. 15 Bunun üzerine yeniden toplanan Meclis-i Mahsus, gerçek durumu belli olmayan yerlere veya hakikatte önemi olmadığı halde, lüzumsuz durumlarda farklı bölgelere asker sevk edilmesinin yabancıların gözünde büyük sorunların meydana gelmesine sebep olduğu için asker sevki konusunda ihtiyatlı davranılması gerektiğini belirtmiştir. (12) BOA, Dosya: 4, Fon Kodu: İ.HUS. Gömlek No: 1313.Ra/110. (13) BOA, Dosya: 1327, Fon Kodu: İ.DH. Gömlek No: 1313.R/60. (14) BOA, Dosya: 41, Fon Kodu: İ.HUS. Gömlek No: 1313.Ra/85. (15) BOA, Dosya: 1327, Fon Kodu: İ.DH. Gömlek No: 1313.R/60.

7 Meclis-i Mahsus yazısında, Halep Vilayeti idaresindeki bir zafiyetten bahsedilmekte, Süveydiye deki fesatçıların vilayetin belirttiği kadar önemli olmadığının anlaşıldığı vurgulanmakta ve birtakım asılsız ihbarlar yüzünden gereksiz birçok külfet altına girildiğinden bahsedilmektedir. Ayrıca fesat hareketleri ile alakalı suçları sabitlenmiş olanların takibi ve kanun hükümlerinin bu kişilere uygulanması neticesinde fesat hareketlerinin önlenebileceği vurgulanmıştır. Halep Vilayeti nin mülki idaresinde zaaf ve rehavet olduğundan bahseden 17 Eylül 1895 tarihli yazıda bu durumun inceleneceği belirtilmiş ve Süveydiye ye Dahiliye Nezareti kalemlerinden küçük, fakat işine hâkim, dirayetli bir zatın gönderilmesine karar verilmiştir. Yüksek rütbede bir memur gönderilmesinin yabancıların o bölgede daha büyük hadiseler vuku bulduğunu düşünmesine sebep olabileceğinden Meclis-i Mahsus ihtiyatlı davranmıştır. 16 Bu yazışmadaki yabancı kullanımı Ermeniler mevzu bahis olduğunda başka milletlerin de dikkatlerinin o noktaya yöneldiğine işaret eder ve Osmanlı nın üst düzey yöneticileri bile bu durumdan çekince duymaktadır ki bu yüzden Süveydiye ye bu olayların tahkiki için yabancı devletlerin tepkisi tahmin edildiğinden üst düzey bir memur gönderememiştir yılının Süveydiye deki Ermeniler için oldukça hareketli geçtiği ortadadır. 8 Ekim 1895 tarihli Halep Nizamiye Kumandanlığı ndan, Makam-ı Seraskerî ye bir şifreli telgraf gönderilmiştir. Telgrafta Süveydiye ve Ermeni köylerinde bulunan fesatçıların, Hınçak cemiyetinden aldıkları talimatta, yabancı devletlerin dikkatini çekmek ve onların müdahalesini güçlendirmek için bir olay çıkarmalarının gerektiği belirtildiğinden olay çıkarmak üzere harekete geçtikleri yazmaktadır. Köylerin ahalisini toplayan fesatçılar, büyük bir kısmı devlet taraftarlığını ilan etmesine rağmen, köylülerin az bir kısmını gelecek tahsildarlara hakarette bulunarak vergi vermeyeceklerini ifade etmeleri hususunda örgütlemiştir. Ayrıca yaklaşık iki yüz kişilik bir grup Binbaşı Mehmed Ali Bey ve beraberindekilere saldırarak hiç olmazsa binbaşıyı katletmeyi planlamaktadırlar. Bu durum Antakya Kaymakamı ve Tahkik Memuru Nedim Efendi tarafından valiliğe telgrafla bildirilmiştir. Oysa köylünün çoğu devlet tarafındadır. Bityas köyünde iki yüz kişiden yüz yetmiş kişinin devlet taraftarı olduğu kalanının ise aksi görüşte bulunduğu bilinmekle birlikte diğer köylerde de durum hemen hemen aynıdır. Köylerdeki bazı ailelerin Antakya ya taşındığı ya da taşınma niyetinde olduğu da bilinmektedir. Bu nedenle fesatçıların açıktan harekete cüret edemese bile gece gizlice bir saldırıda bulunma ihtimaline karşı Binbaşının ihtiyatlı davranması özellikle vurgulanmış; Ermeni köylerinin kan dökmeden kuşatılıp teslim alınması, olay çıkarsa Ermenilerin saldırıda bulunduklarını yerinde görmeleri için Antakya nın önde gelenlerinden birkaç kişi ile konsolos memurlarının da olay yerine götürülmesi telgrafta özellikle belirtilmiştir ki böylelikle Kumandanlığa göre yabancı temsilcilerin şahitliğinde Ermenilerin yabancı müdahalesini güçlendirmek için oynadığı oyun kendi aleyhine sonuçlanacaktır. 17 Dahiliye Nezareti tarafından da ifade edilen Ermenilerin saldırgan faaliyetlerini yerinde görmek üzere konsolosların bölgeye götürülmesi fikri Halep Vilayeti tarafından olumlu karşılanmamıştır. Vali Hasan, 8 Ekim 1895 te Dahiliye Nezaretine gönderdiği telgrafla bu konudaki fikrini beyan eder. Halep Vilayeti resmi bir davetle konsolosların bölgeye gitmesini uygun görmemekle birlikte, Osmanlı vatandaşı olan farklı milletlerin ileri gelenlerinden isteyenlerin, mümkün olduğu kadar devlete sadık birkaç muteber kişiden ibaret olmasına dikkat edilerek ve konsoloslardan da kendi kendine gitmek isteyenlerin bölgeye gidebileceğini belirtmiş, bu ziyaret esnasında da elden geldiği kadar güvenliğin (16) BOA, Dosya: 1327, Fon Kodu: İ.DH. Gömlek No: 1313.R/59. (17) BOA, Dosya: 107, Fon Kodu: Y.PRK.ASK. Gömlek No: 22. 7

8 8 korunarak, istenmeyen bir olaya meydan verilmeyeceğini ifade etmiştir. 18 Halep Vilayetinden 21 Ekim 1895 de Sadarete gönderilen bir başka yazıda fesatçıların herhangi bir olay çıkarmadığı daha önce belirtilen bir bölük süvari ile otuz jandarmanın bölgedeki kuvvete dahil olduğu bildirilmiş, fesatçıların gizlendikleri mağaraların aranması yönündeki emrin de bölgedeki askere kumanda eden memur Binbaşı Mehmet Ali Efendi ye iletildiği vurgulanmıştır. Nitekim 9 Ekim 1895 te Sadaret tarafından Seraskerlik makamına iletilen tezkirede bahsi geçen olaylar ile ilgili önlemler alınmasının gerekliliğinin telgrafla valiliğe tavsiye edildiği; Halep Valiliğine gönderilen şifrede de bu konudaki bilgilerin paylaşılarak gerekli önlemlerin alınması ve inzibatın korunması gerektiği belirtilmektedir Ekim 1895 tarihli Serasker Rıza adıyla Makam-ı Seraskeri ye gönderilen yazıda Süveydiye deki Ermeni köylerinde bulunan fesatçıların yabancı müdahalesini güçlendirmek için çıkarmayı planladığı olaya ilişkin askerin ihtiyatlı olması salık verilmiş ve hükümetin siyasi yollardan olaylara müdahale edebileceğinden hareketle binbaşının dikkatli olmasının istendiği belirtilmiştir. 20 Devlet, yabancı devletin işlere müdahale etmemesi için de farklı bir gayretin içindedir. Osmanlı topraklarındaki Ermeni olaylarının ortaya çıkmasında yabancı devletlerin etkisi ve katkısı açıkça bilinmektedir. Bu nedenle Osmanlı Devleti de kendi topraklarındaki yabancı pasaportlulara daha fazla ehemmiyet göstermek durumundadır. Yabancı ülke vatandaşı olup, Osmanlı topraklarında uzun süre iskân eden bu kişiler genellikle de fesat faaliyetlerinin olduğu yerleri tercih etmektedirler. 9 Eylül ile 11 Kasım arasında bu yabancı kişiler hakkında vilayetler ve bakanlıklar bünyesinde yazışmalar yapılarak kimlikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Osmanlı topraklarında yaşanan bazı olaylar yabancıların da dikkatini celbetmiş, Ermenilerden bazı fesatçılar Amerika dan, Amerika pasaportlarıyla gelip Süveydiye taraflarında ve özellikle Keseb isimli Ermeni köyünde uzun süreli kalmışlardır. Bu fesatçıların yanlarında patlayıcılar da vardır. Bölgeyi terk edip gitmeyen bu kişilerin isimleri Osmanlı Hükümeti tarafından tespit edilmeye çalışılmaktadır. İsimlerin tespiti sonrasında cezaya çarptırılacakları kendilerine bildirilmiş ise de herhangi bir gelişme olmamıştır. Sadaret, Amerika konsolosundan alınacak isimlerin gizli olarak Adana, Halep vilayetleri ile Bâbıâli ye bildirilmesini ister. Hem silahlı olduğu hem de başka bir devletin vatandaşı olduğu halde uzun süreli Osmanlı topraklarında bazı Ermenilerin bulunması devleti huzursuz etmiş, tedbirli ve temkinli olmaya sevk etmiştir. 21 Süveydiye de açıkça faaliyet yürüten Hınçak Cemiyetine bağlı fesatçıların bölgede örgütlenmeye çalıştıkları, Halep Vilayetinden Dahiliye Nezaretine 29 Eylül 1895 te gönderilen telgrafta Cisr-i Şuğur a bağlı Keseb köyünde, Antakya dan gelen üç Ermeni nin bir Ermeni fesat cemiyeti teşekkül ettiği ve cemiyetin o bölgedeki diğer Ermeni köylerine de genişlemeye çalıştığı bilgisi yer alır. Bu kişiler Süveydiye deki fesat cemiyetlerinden aldıkları talimatla iş görmekte, kaza dâhilinde diğer Ermeni köylerine de fesadı yaymaya çalışmakta; birçok kişi bunlardan baskı görmesine rağmen cemiyete katılmamakta direnmekte, bazıları da bu baskıdan ve cemiyetin faaliyetlerinden daha uzağa İskenderun a kaçmaktadırlar. Ama bunun yanında baskı ve zorlama ile pek çok kişi de cemiyete katılmaktadır. Halep Vilayeti bu kişiler üzerine baskı kurmayı lüzumlu görmediğini belirtmiş, akıllıca alınmış tedbirlerle fesadın önleneceğini vurgulamıştır. Ama fesadın Ermeni köyleri- (18) BOA, Dosya: 646, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 8. (19) BOA, Dosya: 646, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 3. (20) BOA, Dosya: 129, Fon Kodu: Y.MTV. Gömlek No: 135. (21) BOA, Dosya: 646, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 4.

9 nin hepsine yayılması durumu vilayeti de endişelendirmektedir. Dahiliye Nezareti de, vilayete bir mesele çıkmasına fırsat verilmemek üzere akıllıca alınacak önlemlerle fesadın önlenmeye çalışılmasını tavsiyeten bildirmiştir yılında Süveydiye ile ilgili yazışmalarda en çok ismi geçen kişi Hınçak Cemiyetinin bir üyesi olan ve Baronas takma adıyla, bahsi geçen bölgede faaliyet gösteren kişidir. Daha önce bu kişi ve bölgede kurduğu cemiyete ilişkin tahkikat yapılmış ve bu bölge için bir tehlike arz ettiğine karar verilerek Meclis-i Mahsus-ı Vükela tarafından bazı önlemler alınmıştır. Süveydiye sahillerinde Cebel-i Musa bölgesindeki Ermeni köylerinde birtakım fesatçıların bir seneden beri hazırlık yaptığı ve bunların Antakya Ermenileri ile gizlice ittifak ettiği, hatta bölgedeki Nusayrileri de kandırıp fesatlarına dahil ettikleri ve birtakım yanıcı mühimmat tedarik ettiklerine dair Erzurum Alaybeyliği ne nakledilen Derviş Bey tarafından Halep merkezinden saraya çekilen telgrafta 14 Ekim 1895 te bilgi verilmektedir. 23 vuku bulmasını engellemek için daha fazla özen gösterildiğini bildirir. 25 Süveydiye de Ermeniler ile ilgili 1895 te yaşanan hareketlilik devletin tüm kurumlarını harekete geçirmiştir. Zabtiye Nezareti de kendi bilgilerini Halep Vilayeti Polis Komiserliğine 24 Ekim 1895 tarihli yazısı ile bildirir. Buna göre Halep dâhilinde Süveydiye de Ermeniler tarafından ihtilal çıkarmak, kesin olarak kararlaştırılmıştır ve Ermenilerin maksadı her tarafta kargaşa ve ihtilal çıkarıp Osmanlı topraklarına yabancı müdahalesini çekmektir. Nitekim Antakya ya beş saat mesafedeki Süveydiye nin Kenise, Hıdırbey, Yoğunoluk, Hacıhabibli, Bityas Ermeni köylerinde beş bini aşkın nüfus vardır ve oradaki fesatçıların birinci reisi Baronoğlu ikinci derecede reisleri ise Baron Toros, Baron Sıvan, Baron Kirobe dir. Fesatçıların maksat ve haince girişimlerine karşı zabıta tarafından gösterilecek en küçük bir umursamazlık önemli sonuçlara sebep olabilir. Bu nedenle bölgede konuyla ilgili inzibat tedbirleri alınmalı ve çok dikkatli olunmalıdır Bunun üzerine Sadaret-i Uzmâ tarafından Dâhiliye Nezaretine 14 Ekim 1895 tarihinde gönderilen yazıda konu hakkında valilikçe inceleme yapılacağı, daha önce alınan önlemler ile Meclis-i Mahsus-ı Vükela kararlarının da Halep Vilayetine iletildiği bildirilmiş, Dahiliye Nezaretinin de gelişmeleri takip ederek değerlendirmesi istenmiştir. 24 Sadaret ten Halep Valiliğine 15 Ekim 1895 te gönderilen yazıda, Süveydiye ye bağlı Kabaklı Köyüne Müslüman ahali yatsı namazında iken Ermenilerin girerek silah attığı, Müslüman ahalinin karşı koyması üzerine Ermenilerin firar ettikleri ifade edilerek gerekli önlemlerin alınıp hadise çıkmamasına itina gösterilmesi hususunda eskisinden daha dikkatli olunmasının tavsiye edildiği görülür. Halep Valiliği bu yazıya 16 Ekim 1895 te cevap verir ve bahsedilen mevzu esnasında, asayişi ihlal edici bir olay meydana gelmediğini, asayişin korunarak istenmeyen bir olayın Umum-ı Erkan-ı Harbiye Dairesi, Şam Beşinci Ordu Kumandanı Ferik Ömer Reşit Paşanın 24 Ekim 1895 tarihli telgrafında belirtilen hususlarla alakalı tedbirlerin alınması amacıyla Seraskerlik makamına bilgi verir. Buna göre Onuncu Fırka Kumandanlığından Zeytun dan Maraş a gelen Ermeni Jandarma neferi yolda Alabaşlı Haçiner Kehbe ile otuz beş Ermeni arkadaşı tarafından tutuklanmış ve Alabaş tarafındaki cemiyet merkezine götürülerek, kendileriyle beraber olacağına yemin ettirildikten sonra Zeytun a gidip arkadaşlarıyla birlikte geri dönmek şartıyla bırakılmıştır. Bu Ermenilerin toplanma merkezlerinde üç yüz kadar Ermeni ile dışarıdan gelme birkaç kişi vardır. Büyüklerinin adı Baron, yardımcılarının adları ise Cellat ve Namık tır. Başka bir grupta da birçok Erme- (22) BOA, Dosya: 2790, Fon Kodu: HR.SYS. Gömlek No: 33. (23) BOA, Dosya: 646, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 5. (24) BOA, Dosya: 646, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 6. (25) BOA, Dosya: 646, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 7. (26) BOA, Dosya: 16, Fon Kodu: Y.PRK.ZB. Gömlek No: 65.

10 10 ni vardır ve bu gruptan bazı kişiler Adana ve Antakya ya silah temini için gönderilecektir. Silah ve diğer eşyalar Adana ve Antakya sahillerinde beklemektedir, bunun yurda girişinin engellenmesi gerekmektedir. Ayrıca Süveydiye Ermenileri, Kebusiye köyünde toplanmış bir yandan hücuma hazırlanmakta diğer yandan Rum Hıristiyanlarla görüşmekte ve Antep ten altı yüz fesatçının Musa Dağı na gelmesini beklemektedirler. 23 Ekim 1895 tarihinde Ermeniler Müslüman Kabaklı Köyüne saldırmışlar, bir hadise çıkmamasına rağmen olayda bazı hamile kadınlar çocuklarını düşürmüşlerdir. Sadaret, Ermenilerin Süveydiye ve Adana taraflarında uygunsuzluğa girişeceği istihbaratı alındığını belirterek orada asayişin temini noktasında hassasiyet gösterilmesini isteyerek, Ermeni fesatçılar tarafından saldırıya uğrayan sadık ahalinin korunmasını ve itaatkar ahalinin silahlarına dokunulmamasını padişah emri gereği Adana Vilayetine tebliğ eder. 27 Adana ve Süveydiye gibi Anadolu nun muhtelif yerlerinde Ermenilerin çıkardıkları veya çıkarmaları muhtemel olayların önlenmesi için gereken yerlere nizamiye askeri sevki bunun yeterli olmadığı durumlarda dikkatli olunması ve asker sayısının arttırılması ve birtakım önlemler alınması için 27 Ekim 1895 te yazışmalar yapılmıştır. Çünkü Süveydiye ve Adana taraflarında da Ermenilerin uygunsuz davranışlara meyledeceği ihbarı alınmıştır. Fesatçı Ermenilerin diğer Ermenileri rahatsız etme ihtimaline karşı devlet kendine isyan etmeyen halkın adaletsizliğe uğramamasına hassasiyet gösterilmesini belirterek hükümet yanında olan Ermenilerin silahlarının toplanmaması gerektiğini özellikle vurgular. 28 Serasker Rıza 30 Ekim 1895 te Cisr-i Şuğur a bağlı Keseb köyü ile civarda bulunan diğer Ermeni köylerinde artan fesat emarelerine dikkati çekerek bir hadise olması durumunda hadiseyi engelleyip ortadan kaldırmak için bölgede bulunan askeri gücün yeterli olmadığını bildirir ve gerekli önlemlerin alınmasını Makam-ı Seraskeriden arz eder Kasım 1895 te Seraskerlik makamından Halep Kumandanlığına gönderilen evrak, yapılması istenen bir tahkikat ile alakalıdır. Eski Halep jandarma kumandanı tarafından gönderilen yazılarda Antakya ya üç saat mesafede bulunan Musa Dağı ve çevresinde bin kadar eşkıyanın toplanmış olduğu, iki bin kadar da yerli Ermeni den adam toplayan bu gurubun dağda atış talimi yaptıkları, beş tane toplarının olduğu ve içlerinde İngiliz subaylarının da bulunduğu bilgisi yer almaktadır. Seraskerlik bu bilginin araştırılmasını, doğru ise de eşkıyanın şu anki durumuna ilişkin kendisine ivedilikle cevap verilmesini ister Kasım 1895 te Vali Hasan adıyla Sadaret e bir telgraf gelir. Halep Vilayeti, Cisr-i Şuğur kazasının Keseb köyünde yaşananlar hususunda tedirgindir. Çünkü bu köydeki Ermeniler para toplayarak silah satın almaktadırlar. Bu işleri yürüten ve asıl niyeti köyde bir fesat cemiyeti kurmak olan Katolik papaz Bocenoğlu Nikegos ile on Ermeni yi ele geçirmek için yetkili makamlara başvurulduğunda, köyde bulunan ve dışarıdan gelen fesatçıların Müslüman ahaliye oranla az olması sebebiyle olumsuzluk beklenmediği ifade edilmiş, eğer fesatçıların aranması ve ele geçirilmesi gibi bir faaliyet devlet eliyle yürütülürse halk arasında heyecan doğuracağı fikri beyan edilmiştir. Bu nedenle şimdilik sadece önlem alınmalı ve ihtiyatlı davranılmalıdır. Sadaret de Halep Vilayetine Ermenilerin silah ve mühimmat tedariki ile ilgili çalışmalarını engellemesini ama alacağı tedbirler ile de halkı heyecanlandırmamayı özen göstermesini özellikle vurgular. 31 Beyrut Valisi, 17 Kasım 1895 te hem Yıldız Saray-ı Hümayun una hem de Sadaret e bir telgraf çekerek aslında Halep Valiliği ile alakalı bir mevzuda bir yanlış anlaşılmadan dolayı kendisinin muhatap alındığını (27) BOA, Dosya: 646, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 15. (28) Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları ( ), C. I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Yayın No: 95, Ankara 2008, s (29) BOA, Dosya: 130, Fon Kodu: Y.MTV. Gömlek No: 120. (30) BOA, Dosya: 108, Fon Kodu: Y.PRK.ASK. Gömlek No: 3. (31) BOA, Dosya: 647, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 2.

11 ifade eder. Antakya ile Süveydiye sahili etrafında bulunan Keseb ve diğer benzeri köylerdeki Ermeniler çevredeki Müslüman ahalinin tehdidi altında kaldıklarını ve korunmaları için yeterli derecede düzenli birlik olmadığını toplu imzalı bir dilekçe ile Lazkiye Fransız Konsolosluğuna şikâyet ederek yardım talep ederler. Lazkiye konsolosu da mektubu Beyrut Fransız konsolosluğuna gönderir, konsolos da Keseb köyünün Beyrut a bağlı olduğunu düşünerek Beyrut a yazar. Beyrut Amerika konsolosu da oralardaki Amerikan pasaportu taşıyan on iki kadar Ermeni fesatçının, söz konusu köylerde kargaşa çıkarmak peşinde olduklarını haber alınca dağılmadıkları takdirde çeşitli aracılarla bu kişilere haber yollayıp kendilerini vatandaşlarından saymayacaklarını bildirerek ihtar etmiş ayrıca Beyrut Vilayetine de bu şekilde pasaport taşıyan Ermenileri, Amerika koruması altında kabul etmeyeceğini bildirmiştir. Beyrut vilayeti her ne kadar yazı içeriğinin birebir kendi bölgesi ile alakalı olmadığını ifade etmişse de kendi bölgesine hudut köylerdeki Türkmen ve Nasiri halkın Ermeni tahrikine kapılıp münasebetsizlik yapmamaları için gerekli tedbirlerin tarafından alındığını Sadaret e bildirir. 32 Sadaret de bu yazının içeriğine dair Halep vilayetini de bilgilendirerek alınması gereken önlemler hususunda Beyrut valiliği ile birlikte hareket edilmesini tavsiye etmiştir. 33 Antakya da her an bir olayın meydana gelmesinin beklendiği 1895, oldukça hareketlidir. Ermeniler ve yaşanabileceklere dair sürekli istihbarat bilgisi alınır in son ayında 7 Aralık 1895 te Serasker Rıza, Makam-ı Seraskeri ye gönderdiği yazıda Lazkiye ve İskenderun da olay olmadığını, Antakya da da adi suçlar da dahil olmak üzere herhangi bir olumsuzluk yaşanmadığını fakat Keseb ve Karaduran Ermeni köyleri ahalisinin silahlı olarak köylerini beklediğini ve Süveydiye ile başka yerlerden gelen Ermeni eşkıyası ile bazı köylerin ahalisinden onlara katılan şahısların silahlı olarak Cebel-i Musa da saklandığını, bu nedenle de bazı askeri önlemlerin alındığını ifade eder. Ermeniler ile ilgili karada askeri kuvvetlerle tedbir alınırken, denizde de bazı önlemler alınmıştır. Özellikle bu bölge denizden eşkıyanın geçişi için uygun bir yer olarak görülmüştür. 1 Aralık 1895 te Sorji imzasıyla İskenderun dan İzmir e Divastisun gemisinde Amiral adına çekilen telgrafta, İskenderun dan Lazkiye ye hareket edildiği belirtilir. Bu telgraf üzerine bölge sahillerinde emniyet ve asayişin de muhafazasına itina gösterilmesi istenir. 34 Antakya bölgesinin dağlık ve ormanlık arazisi Ermeniler için adeta birer sığınaktır. Beşinci Ordu Komutanlığı, Aralık 1895 te Süveydiye den kovulan Ermeni eşkıyasıyla bazı köylerin ahalisinden onlara katılan silahlı şahısların Musa Dağı nda gizlendikleri hakkındaki bilgiye yeni araştırmalarından sonra, dağdaki Ermenilerin orada barınamayarak dağılmaya başladıklarını, ufak tefek hayvan hırsızlıkları yaptıklarını başka bir vukuatlarının olmadığını, bazılarının da kaçmak için fırsat kolladığını ekleyerek Seraskerliğe iletmiştir. Serasker Rıza da bu bilgileri 14 Aralık 1895 te Umûm Erkân-ı Harbiye Dairesine ulaştırmıştır. Tehlike olarak da kaçacak fesatçıların vilayetin diğer taraflarına giderek karışıklık çıkarmaya çalışmaları gösterilerek bunun önüne geçmek için gerekli önlemlerin ivedilikle alınması gerektiği vurgulanmıştır Kaynakça Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) No: 15. No: 3. No: 4. (32) BOA, Dosya: 33, Fon Kodu: Y.PRK.UM. Gömlek No: 110. (33) BOA, Dosya: 647, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 21. (34) BOA, Dosya: 132, Fon Kodu: Y.MTV. Gömlek No: 145. (35) BOA, Dosya: 648, Fon Kodu: A.MKT.MHM. Gömlek No: 3.

12 12 No: 5. No: 6. No: 7. No: 8. Fon Kodu: A.MKT.MHM. Dosya: 647, Gömlek No: 2. Fon Kodu: A.MKT.MHM. Dosya: 647, Gömlek No: 21. Fon Kodu: A.MKT.MHM. Dosya: 648, Gömlek No: 3. Fon Kodu: A.MKT.MHM. Dosya: 714, Gömlek No: Fon Kodu: DH.MKT. Dosya: 431, Gömlek No: Fon Kodu: HR.SYS. Dosya: 2790, Gömlek No: 33. Fon Kodu: İ.DH. Dosya: 1327, Gömlek No: 1313.R/59. Fon Kodu: İ.DH. Dosya: 1327, Gömlek No: 1313.R/ Fon Kodu: İ.DUİT. Dosya: 145, Gömlek No: Fon Kodu: İ.HUS. Dosya: 38, Gömlek No: 1312.Z/13. Fon Kodu: İ.HUS. Dosya: 4, Gömlek No: 1313.Ra/110. Fon Kodu: İ.HUS. Dosya: 41, Gömlek No: 1313.Ra/ Fon Kodu: Y.A.HUS. Dosya: 329, Gömlek No: Fon Kodu: Y.MTV. Dosya: 121, Gömlek No: Fon Kodu: Y.MTV. Dosya: 125, Gömlek No: Fon Kodu: Y.MTV. Dosya: 129, Gömlek No: Fon Kodu: Y.MTV. Dosya: 130, Gömlek No: Fon Kodu: Y.MTV. Dosya: 132, Gömlek No: Fon Kodu: Y.PRK.ASK. Dosya: 104, Gömlek No: 75. Fon Kodu: Y.PRK.ASK. Dosya: 107, Gömlek No: 22. No: 3. Fon Kodu: Y.PRK.ASK. Dosya: 108, Gömlek Fon Kodu: Y.PRK.UM. Dosya: 32, Gömlek No: 27. Fon Kodu: Y.PRK.UM. Dosya: 32, Gömlek No: 36. Fon Kodu: Y.PRK.UM. Dosya: 33, Gömlek No: Fon Kodu: Y.PRK.ZB. Dosya: 16, Gömlek No: Fon Kodu: Y.PRK.DH. Dosya: 8, Gömlek No: Yayınlanmış Arşiv Belgeleri Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları ( ), C. I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Yayın No: 95, Ankara Ekler

13 13