Anadolu Üniversitesi

Transkript

1 Türk Psikoloji Dergisi 2006, 21 (58), 3956 Türkçe Sesletim Sesbilgisi Testi: GeçerlikGüvenirlik ve Standardizasyon Çal flmas Seyhun Topbafl* Anadolu Üniversitesi Özet Ana dilin kazan lmas sürecinde sesbilgisi sisteminin geliflimi ve klinik de erlendirilmesi büyük önem tafl r. Bu çal flmada, sesletim ve sesbilgisi bozuklu u olan çocuklar tarama, ay r c tan koyma amaçl gelifltirilen "Türkçe SesletimSesbilgisi Testi nin" geçerlik, güvenirlik ve standardizasyon sonuçlar na yer verilmifltir. Çal flma 28 yafllar aras nda 665 normal geliflim gösteren çocuk ile 70 sesletimsesbilgisi sorunlu çocuk üzerinde gerçeklefltirilmifltir. Araflt rma bulgular, testin geçerlik ve güvenirli i oldukça yüksek bir test olarak, geliflimi temel alan araflt rmalarda ve sesletimsesbilgisi sorunu olan çocuklar n taranmas nda, ay r c tan konmas nda kullan labilir oldu unu ortaya koymaktad r. Anahtar kelimeler: Sesletimsesbilgisi bozukluklar, test gelifltirme, geçerlik, güvenirlik, standardizasyon, Türk çocuklar Abstract Phonological acquisition is an important area in language development. This paper reports the validity, reliability and standardization results of Turkish Articulation and Phonology Test, developed to identify and diagnose children who have articulation and phonological disorders. The participants of the study included 665 typically developing and 70 phonologically disordered children who were between 28 years. The results demonstrated that SST is a highly reliable and valid test for use with typically developing and articulationphonologically disordered population. Key words: Articulationphonological disorders, test development, validity, reliability, standardization, Turkish children *Yaz flma Adresi: Prof. Dr. Seyhun TOPBAfi, Anadolu Üniversitesi, D LKOMDil ve Konuflma Bozukluklar E itim, Araflt rma ve Uygulama Merkezi Müdürü, Sa l k Bil. Ens. Dil ve Konuflma Terapistli i Ana Bilim Dal Baflkan, Yunus Emre Kampusu Eskiflehir. Eposta: stopbas@anadolu.edu.tr Yazar Notu: Bu çal flman n ilk aflamas, Anadolu Üniversitesi Araflt rma Fonu Projesi (No: AÜAF ) olarak gerçeklefltirilmifltir. Daha sonra Milli E itim Bakanl Özel E itim Genel Müdürlü ü, Dil ve Konuflma Güçlü ü Daire Baflkanl ile Anadolu Üniversitesi nin "Okul Öncesi Dönemde Dil ve Konuflma Güçlü ü Olan Çocuklar n Kaynaflt rma Uygulamalar na Yönelik E itim Modelleri Gelifltirme Projesi" çerçevesinde standardize edilerek yay na kavuflmufltur. Eme i geçen tüm Bakanl k ve D LKOM araflt rma görevlileri, yüksek lisans ö rencileri ve personeline; kat l mc okullara, ailelere ve çocuklar na içtenlikle teflekkür ediyorum.

2 40 S. TOPBAfi Dünya Sa l k Örgütü nün verileri dikkate al nd nda dünyada özür gruplar içinde en yüksek oran dil ve konuflma bozuklu u olanlar oluflturmaktad r. Baflbakanl k Özürlüler daresi Baflkanl ve Devlet statistik Enstitüsü nün birlikte yürüttükleri araflt rmada, ülkemizdeki engelli birey oran n n %12.95 oldu u ifade edilmektedir (Ö B, 2001). Dil ve konuflma bozuklu u olan ve yafllar 018 yafl aras nda olan çocuklar, bu oran n %3.5 ini oluflturmaktad r (MEB, 16). Di er özür gruplar na göre bu grubun oran dikkate al nd nda sorunun ciddi oldu u görülmektedir (Konrot, 2004a; Topbafl, Konrot ve Ege, 2002). Uluslararas fllevsellik, Özürlülük ve Sa l k S n fland rmas (ICIDH2, 2001) tan mlamalar na göre iletiflim sorunlar klinik, dilbilimsel ya da belirti amaçl tan mlan r ve s n fland r l rlar. Bu çerçevede gözlenen dil ve konuflma bozukluklar çeflitli nedenlerle ortaya ç kabilir. Klinik s n flamalara ba l nedenler s kl kla organik, nörolojik, yap sal bozukluklarla ya da iflitme özrüne, zihin özrüne ba l belirtilerle iliflkilendirilir. Belirli bir nedene ba l olmayan sorunlar genellikle ifllevsel sorunlar bafll alt nda nitelenir. Sorunlar s n fland rman n bir di er yolu da çocuklarda gözlenen dil ve konuflma davran fllar n betimlemektir. Bu yolla yap lan de erlendirme ve betimlemeler dilbilimsel temele dayal olarak çocu un konuflma örneklerinin incelenmesi ile yap l r. Bu veriler klinik bulgularla iliflkilendirilerek hem ay r c tan, hem de terapi amaçl olarak oldukça ifllevsel yorumlanmakta ve dünya alan yaz n nda çok yayg n olarak kullan lmaktad r. Ülkemizde dil ve konuflma bozukluklar alan nda dil ve konuflma terapisti/patalo u olarak çal flan personelden, test ve benzeri ölçme araçlar ve terapi materyali konular nda önemli eksiklik hissedildi i bildirilmektedir (Konrot, 2004b; Topbafl, 2006a). Bu çal flmada bu eksikli e bir ölçüde katk da bulunma amac yla Milli E itim Bakanl ile ortak yürütülen bir proje çerçevesinde gelifltirilen Türkçe SesletimSesbilgisi Testi nin (SST) geçerlikgüvenirlik ve standardizasyon çal flmas n n sonuçlar na yer verilmifltir. Sesletim (articulation/artikülasyon) ve Sesbilgisi (phonology/fonoloji) Bozukluklar Nedir? Dil ve konuflman n üretim boyutunda gözlenen sorunlar ses, konuflman n ak c l, sesletim ve dilin bileflenleri (sesbilgisi, morfoloji (biçimbilgisi), sözdizimi, anlam, kullan m) boyutuna dayal olarak tan mlanabilir. Bu sorunlar içerisinde yayg nl k oran en yüksek dil ve konuflma sorunu, sesletim ve sesbilgisi bozukluklar d r (Bleile, 2004). Ülkemizde bu konuda yap lan araflt rmalarda bu oran %5.6 olarak bulunmufltur (Belgin ve di er., 18; Konrot, 15; MEB, 11; 16). Sesletim yeterli i, bireyin konuflmada yer alan organlar n n ard fl k, uyumlu hareketleriyle belirli bir dile ait konuflma seslerini do ru telaffuz etme becerisidir. Sesletim bozukluklar da, konuflma seslerinin ç kart l fl yeri, biçimi, h z, zamanlamas ve bas nc n n hatal üretimine dayal sorunlard r. Bu sorunlar genellikle organik (iflitme yetersizli i, dudakdamak yar kl gibi) kökenli oldu u ileri sürülen alg lama ve üretim güçlü ü olarak tan mlan r. Difllerin, dama n yap s bazen konuflma seslerinin beklenenden farkl ç kar lmas na neden olabilir. Örne in, /s/ sesinin [ ] ya da [ ] sesi olarak ç kart lmas halk dilinde peltek konuflma (lisp) olarak an lan bir tür konuflma sesi, sesletim bozuklu udur. Çocuk /süt/ yerine [ yt] (lüt benzeri bir üretim) diyebilir. Dudakdamak yar nedeniyle /s/ sesinin genizsileflmifl olarak ç kmas, ya da yerine yutak sürtünmeli sesler ç kar lmas (örne in, /süt/ yerine [ yt]), patlamal sesler yerine g rtlak durak seslerinin kullan lmas da (örne in, /at/ yerine [ ]) sesletim bozukluklar na örnektir (Dodd, 13; Konrot, 2003; 2005b; Topbafl, 19; 2005; Topbafl ve Mavifl, 2004). Sesbilgisel yeterlik, konuflma seslerini dil ba lam nda kurallara uygun kullanmay bilme becerisidir. Sesbilgisel bozukluklarda, sesbirimlerin do ru motor devinimi yoluyla sesletimi (artikülasyonu) üretim yönünden bozuk de ildir; sesbirimlerin dil kurallar na uygun dizilememesi söz konusudur. ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

3 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 41 Sorun, konuflman n temelini oluflturan dil kurallar na ait bilgiyi, sesbilgisini edinme güçlü üdür. Örne in, çocuk /k/ sesini sözcük bafl nda kullanmay ö renememifltir. Di er bir deyiflle, /kap / yerine [tap ] diyen çocuk /k/ sesini baflka bir sözcük içinde söyleyebilir; çünkü o sesi ç karmak için görevli organlar n (artikülatörlerini) flekillendirebilir. Ancak, do al bir sohbet içinde dinleyen için konuflucunun anlafl labilirlik düzeyi çok azd r. Sesbilgisel bozukluklar n nedenlerine yönelik motor programlama güçlü ü, minimal nörolojik hasar gibi çeflitli görüfller öne sürülmekle birlikte, ço unlukla belirgin bir neden aç klanamamaktad r. Bu görüfller fl nda sesbilgisel bozukluklar betimleyici hata örüntüleri üç alt kümeye ayr lmaktad r (Badar, 2002; Dodd, 13; Grunwell, 17a; Ingram, 19; Leonard, 15): 1) Sesbilgisel geliflimde gecikme (phonological delay): Bu kümede normal geliflim gösteren çocuklarda gözlenen fonolojik süreçlerin aflama ve s ras n n beklenen yafl düzeyine göre gecikmesi gözlenir. Halk aras nda bebeksi bir konuflma olarak tan mlan r. 2) Tutarl sesbilgisel bozukluk (unusualconsistent phonological disorder): Bu kümede yer alan çocuklar n fonolojik gelifliminde sapma görülür. Gecikmenin yan s ra ola an d fl, al fl lmad k fonolojik ifllem hatalar yap l r; ancak fonolojik analiz ile hatalar n sistematik düzeni ve kurallara uygunlu u kestirilebilir. 3) Tutars zde iflken sesbilgisel bozukluk (inconsistentvariable phonological disorder): Bu kümede yer alan çocuklarda, geliflimde ileri derecede sapma görülür. Hatalar, çocuklara özgü bireysel farkl l k, al fl lmad k, tutars z kullan mlar içerir. Hatalar n sistematik düzeni kurallara uygunlu u kestirilemeyecek ölçüde tutars zd r. Ayn sözcük yinelendikçe farkl sesletilebilir. Örne in, /kitap/ sözcü ü ayn çocuk taraf ndan tekrarlarda ve/veya farkl zamanlarda [titap], [kipat], [pipat], [gibat] olarak söylenebilir. Bu gruptaki çocuklarda etiyolojik ve klinik s n flamalarda geliflimsel sözel apraksi/dispraksi, çocukluk ça konuflma apraksisi olarak tan mlanan özellikler de görülebilir. Her dilin kendine özgü bir dilbilgisi vard r. Sesbilgisi de dilbilgisinin temel yap tafl d r. Sesbilgisi geliflimi, özellikle ngilizce alan yaz nda iyi tan mlanm fl; geliflim evreleri yafllara göre belirlenerek sesbirimlerin edinim s ras ve yafllar ç kart lm flt r. Bu geliflim sürecinde çocuklar anadillerinin ses sistemini erken yafllarda kazanmaya bafllarlar ve do al geliflim süreci yaklafl k 45 yafllar nda tamamlan r (Topbafl, 2005). Ancak, bu süreçte çocuklar yetiflkin ses sistemini ö renirken pek çok hata yaparlar. Konuflma seslerinin sesletimi gerçeklefltirilse de, hedef sözcükte ses dizimi hatal yap l r. Kimi zaman seslerin yeri de ifltirilir, kimi zaman atlan r; üretimde de iflkenlik gözlenebilir (Barlow, 16; StoelGammon, 15). Bu hatalar analiz etmenin bir yolu sesbilgisel ifllemler yaklafl m na dayal d r (Ingram, 19). Türkçe alanyaz nda da bu konuda önemli çal flmalar yap lm flt r (Ege ve Acarlar, 16; Kopkall Yavuz ve Topbafl, 2000; Topbafl, 16a; 16b; Topbafl, 2005; Topbafl, 2006b; Topbafl ve Yavafl, 2006; Topbafl ve Dinçer, 2002; Topbafl ve Kopkall Yavuz, 18; Yavafl ve Topbafl, 2004). Çocuklar n yapt klar bu hatalar çocu un motor geliflimine, biliflsel ve sosyal potansiyeline ba l olarak ileri yafllara kadar devam etti inde sorun olarak nitelenir. Düzeltilmeyen sorunlar okul ça lar na ve eriflkinli e kadar sürebilir. Akademik becerilerin dil arac l yla ö renildi i düflünülecek olursa, sorunun temelini oluflturan dil bozukluklar n n giderilmesi önemli olmaktad r (AksuKoç, 2004). Birbiri ile bu kadar ba dafl k çal flan sesletim ve sesbilgisi düzeylerini birbirinden keskin bir hatla ay rmak pek mümkün de ildir (Fey, 12). Bu nedenle sorunlar ele al rken her iki düzlemi de içeren sesletim ve sesbilgisi sorunlar /bozukluklar teriminin kullan lmas gereklidir. Sorunlar n düzeltilebilmesi ise etkili tan ve de erlendirme sistemleri ile yap labilir. TÜRK PS KOLOJ DERG S

4 42 S. TOPBAfi Dünyada ve Türkiye de ArtikülasyonFonoloji Yeterli ini Ölçme Amaçl Hangi Testler Kullan lmaktad r? Dünyada, normal geliflim gösteren ngiliz, Amerikal çocuklara göre standardizasyonlar yap lm fl pek çok sesletim ve sesbilgisi testi bulunmaktad r (Bleile, 2004). Bu testler arac l yla konuflma gelifliminde konuflma seslerinin üretimine iliflkin geliflimsel ölçütler, normlar elde edilmifltir: Diagnostic Evaluation of Articulation and Phonology (Dodd, Hua, Crosbie, Holm ve Ozanne, 2002); The GoldmanFristoe Test of Articulation (Goldman ve Fristoe, 12/2002); The KhanLewis Phonological Analysis (Khan ve Lewis, 2002); Phonological Assessment of Child Speech (Grunwell, 15); The Edinburgh Articulation Test (Anthony, Bogle, Ingram ve McIsaac, 11); Natural Process Analysis (Shriberg ve Kwiatkowski, 10); The Auditory Attention and Discrimination Test (Morganbarry, 18) ve The TemplinDarley Test of Articulation (Templin ve Darley, 1969). SST nin ölçmeyi hedefledi i davran fllar özgün bir kapsam içinde ölçmesi gerekti inin planlanmas sürecinde de yabanc alanyaz nda bulunan söz konusu testler yol gösterici olmufltur. Türkiye de ilk test Özsoy (12) taraf ndan gelifltirilen Eskiflehir Konuflma De erlendirme Test Tak m d r. Bu test The GoldmanFristoe Test of Articulation (Goldman ve Fristoe, 12) testinin bir uyarlamas d r. Testin Eskiflehir de 760 görme özürlü ö renci üzerinde denenmifl oldu u bildirilmekle birlikte, normal çocuklarda standardizasyon çal flmas na iliflkin herhangi bir yay na rastlanmam flt r. Aktafl (12), yay nlanmam fl bir tez çal flmas nda, düflük, orta ve üst sosyokültürel düzeyden 5:6 ile 6:6 yafllar aras nda normal konuflma geliflimi gösteren 74 çocuk ile, artikülasyon sorunu olan 22 çocuk üzerinde denenmifl Okul Öncesi Resimli Artikulasyon Testi ni gelifltirmifl; ancak standardizasyonunu yapmam flt r. Kündük (19) okulöncesi 36 yafl çocuklar n n artikülasyon becerilerini de erlendirmek üzere pilot bir çal flma yapm flt r; ancak standardizasyonunu yapmam flt r. flitme engellilere yönelik iflitsel ay rt etme için yap lan birkaç çal flman n geçerlik güvenirlik çal flmalar bulunmakla birlikte (Turan, 19; Akflit, 14), standardizasyonlar na rastlanmam flt r. Bu çal flmada ad geçen testin gelifltirildi i s rada 212 yafl çocuklar nda sesletim bozukluklar n tarama amac yla, Ege, Acarlar ve Turan (2005) taraf ndan geçerlik ve güvenirlik çal flmas yap lm fl ve standartlaflt r lm fl Ankara Artikülasyon Testi (AAT) gelifltirilmifltir. Ancak alanda sesletim, iflitsel ay rtetme ve sesbilgisi yeterli ini hem tarama amaçl hem de sesbilgisel süreçleri ayr nt l analize dayal olarak de erlendirmek üzere geçerlik ve güvenirlik çal flmas yap lm fl ve standartlaflt r lm fl bir testin bulunmay fl Türkçe SesletimSesbilgisi Testi (SST) nin ç k fl noktas olmufltur. SST nin Özellikleri ve Hedef Kitle SST, 28 yafl çocuklar ndan al nan temsili bir örneklem grubu üzerinde standardizasyonu, geçerlik ve güvenirlik çal flmas yap larak sesletim bozukluklar n n ay r c tan s n de erlendirmek üzere gelifltirilmifl norma dayal bir testtir. Test, sesletim (organik ve ifllevsel artikülasyon) bozukluklar, gecikmifl sesbilgisel geliflim, tutarl sesbilgisel bozukluk ve tutars z sesbilgisel bozukluklar n tarama, ay r c tan ve de erlendirme ve terapi amaçl kullan lmak üzere yazar n uzun y llar deneyimi sonucu desenlenmifl bir ölçü arac d r. SST nin genel amac, çocuklarda sesbirimlerin sesletim ve sesbilgisel yeterli ini, yap land r lm fl ve do al ortamlarda (sohbete dayal kendili inden konuflma s ras nda) ölçerek konuflma üretimini de erlendirmektir. SST, üç ayr ölçekten oluflmaktad r: Sesletim Tarama Alt Testi (SET): Sesbirimlerin artikülasyon (telaffuz) yeterlili ini resim adland rmaya dayal yap land r lm fl koflulda ölçmektedir. Türkçe deki toplam 24 sesbirim tek, iki, üç ve çok heceli sözcükler içinde hece bafl sözcük bafl, hece bafl sözcük içi, hece sonusözcük içi ve hece sonusözcük sonu konumlar nda yer almaktad r. Bunun yan s ra s k kullan lan 7 ünsüz öbe i test edilmektedir. Bu testte ço unlukla ad bildiren nesne resim ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

5 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 43 lerinden oluflan 93 resimsözcük vard r. Örne in, /p/ sesini ölçmek için dört resim vard r: pil, kap, helikopter, ip. flitsel Ay rt Etme Alt Testi ( AT): Artikülasyon ve/veya fonolojik bozuklu u oldu u tespit edilen çocuklar n üretemedikleri sesbirimleri resim tan ma yoluyla iflitselgörsel olarak ay rt edip etmediklerini ölçmektedir. AT testinde Türkçe deki 21 ünsüz, en küçük tek ayr ml sözcük çiftleri içinde sesletim yeri, sesletim biçimi ve ötümlülükötümsüzlük özelliklerine göre 24 çift toplam 48 adet resimsözcük içinde yer almaktad r. Örne in, /b/ ve /m/ sesleri ötümlü ve ayn sesletim yerinde ç kar lan ama sesletim biçimi bak m ndan farkl seslerdir. Bu seslerin ayr flt r lmas /buz/ ve /muz/ gibi resimler ile test edilmektedir. Sesbilgisel Analiz Alt Testi (SAT): Çocuklar n üretti i sesbirimleri dilin fonolojik kurallar na uygun kullanabilme yeterlili ini kendili inden konuflma içerisinde ölçmektedir. Bu bölüm yar yap land r lm fl, uyar lm fl dilkonuflma örne i alma yöntemi ile fonolojik süreçlerin (sesi önlefltirme, düflürme vb.) belirlenmesine dayal d r. Bu testte fonolojik analizde kullan lacak sözcükleri temsil eden 13 adet tematik kompozisyon resimlendirilmifltir. Uygulamac, sesletim testinde do ru ya da yanl fl üretilen sesbirimlerin do al konuflma ak fl içinde nas l kullan ld n, nas l bir hata ile ortaya ç kt n ve hatalar n tutarl ya da tutars z özelliklerini gözler. SAT da Türk çocuklar n n normal gelifliminde en s k gözlenen 10 fonolojik ifllem ile s k gözlenmeyen ya da geliflimsel süreç içerisinde gözlenmeyip sorunlu çocuklarda s k gözlenen 7 fonolojik ifllem yer almaktad r (örne in; ünsüzlerin düflürülmesi, arka seslerin öne getirilmesi gibi) SAT da yer alan resim kompozisyonlar Türk kültürüne ve günlük rutinlere mümkün oldu unca uygun çeflitli konular içerecek özellikte tasarlanm flt r. SAT ile gerekirse (iste e ba l olarak) ortalama sözce uzunlu u (OSU), sözcük türüsözcük say s oran hesaplama için veri toplanabilir. Sözdizimi ve anlam bilgisi yeterlili inin kaba önde erlendirmesi yap labilir. Sesbirimlerin SST de Da l m Türkçe nin ses da arc nda ve harf sisteminde resmi olarak yer alan 21 ünsüz (ses de iflkeleri ile birlikte toplam 24 ünsüz) sesbirim ve 8 ünsüz öbe i test edilmektedir (Aksan, 18; Demircan, 16; Ergenç, 19; 15; Kornfilt, 17). De erlendirmede tüm dünyada öngörülen Uluslararas Fonetik Abece (International Phonetic AlphabetIPA) kullan lmaktad r (Ball, 18; Zimmer ve Orgun, 19). Ünsüzlerin sözcük içindeki da l mlar sözcük bafl, sözcük sonu, iki ünlü aras ünsüz öncesi ve sonras konumlar gözetilerek dört ana grupta ele al nm flt r: Hece bafl sözcük bafl konumu: Hece bafl sözcük içi konumu: Hece sonusözcük içi konumu: Hece sonusözcük sonu konumu: Yöntem Standardizasyon ve Norm Grubu pil kap helikopter SST nin geçerlik ve güvenirlik çal flmalar için Eskiflehir, Ankara, stanbul, zmit ve Antalya yöresi okulöncesi kurumlar ile devlet ilkö retim kurumlar n n birinci ve ikinci s n f ö rencileri aras ndan y llar nda seçilen toplam 788 çocuk, araflt rma grubuna al nm flt r. Örneklem seçimi, olas l örnekleme yöntemlerinden rasgele örnekleme; yafl, cinsiyet fark ölçütlerine göre de tabakal örnekleme yoluyla alt gruplara indirgenmifltir (Özdamar, 2003). Testin verildi i ancak çeflitli nedenlerle testi tamamlayamayan 53 kifli norm grubuna dahil edilmemifltir. Araflt rma grubunu oluflturan 2 ve 8 yafl üstü 735 okulöncesi ve okul ça ndaki çocuk özellikleri Tablo 1 de verilmifltir. Sesletim ve Sesbilgisi Sorunlu Çocuklar n Özellikleri Bu gruba 4;08;0 yafllar aras nda 70 sesletimsesbilgisi sorunlu çocuk kat lm flt r (Bkz. Tablo 1). Sesletimsesbilgisi sorunlu çocuklar Anadolu Üniversitesi Dil ve Konuflma Bozukluklar E itim, ip TÜRK PS KOLOJ DERG S

6 44 S. TOPBAfi Tablo 1 SST in uyguland örneklem grubu özellikleri Grup Yafl n K z Erkek Ay Ort. S Örneklem (%) 1 1;32; ;13; ;14; ;15; ;16; ;17; ;18; ;0 > Toplam Artikülasyonfonoloji sorunlu grup 9 4;05; ;07; ;0 > Toplam Genel toplam Araflt rma ve Uygulama Merkezi ne (D LKOM) konuflma sorunlar nedeniyle Türkiye nin çeflitli illerinden terapi için sevk edilen ve/veya ailelerinin flikayeti ile baflvuran çocuklard r. Dolay s yla, bu örneklem grubu ölçüt ba ml yönteme göre belirlenmifltir (Patton,10). Araflt rmaya al nacak çocuklar n özellikleri Kimlik Bilgisi Formu arac l yla belirlenmifltir. Çocuklar n oralmotoryüz de erlendirmeleri D LKOM da yap lm flt r. Bu grupta da iflitme, zihin veya dudak yar kl gibi belirgin yap sal ya da organik sorunlar ndan dolay konuflma sorunu olan çocuklar örnekleme al nmam fl, yaln zca ifllevsel artikülasyon ve/veya sesbilgisi sorunu olan çocuklar örnekleme dahil edilmifltir. Veri Toplama Ortamlar ve Test Uygulay c Grubu Okullardaki uygulamalar, ö rencilerin ders saatleri içinde izin al narak gürültüsüz ortam olarak belirlenen araç gereç birimi, kütüphane, ö retmenler odas ya da laboratuvarda yap lm flt r. Test uygulanan ö renciler ö retmenleri taraf ndan birer birer test odas na gönderilmifltir. Sorunlu çocuklar n de erlendirmeleri D LKOM da terapi birimlerinde gerçeklefltirilmifltir. SST nin normatif örneklem verileri TASCAM Dijital ses kay t arac (DAT) ve SONY dijital minidisc MDMZR70 kay t arac ve SONY mikrofon kullan larak gerçeklefltirilmifltir. Test yazar n kendisi ve Anadolu Üniversitesi, D L KOMDil ve Konuflma Bozukluklar E itimi, Araflt rma ve Uygulama Merkezi nde çal flan dil ve konuflma terapisti aday araflt rma görevlileri ile Anadolu Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü Dil ve Konuflma Terapisi yüksek lisans program ö rencisi terapist adaylar taraf ndan sorunlu ve sorunlu olmayan çocuklara uygulanm flt r. Terapist adaylar, yüksek lisans e itimleri boyunca Uluslararas Fonetik Abece konusunda, dil ve konuflma bozukluklar, sesletim ve sesbilgisi bozukluklar konusunda iyi e itim alm fl ve deneyim kazanm fllard r. ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

7 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 45 Geçerlik, Güvenirlik ve Standardizasyon Çal flmas SST nin güvenirlik çal flmas ; iç tutarl l k analizi, testin tekrar, de erlendirici/puanlay c tutarl l ile puanlay c lar aras güvenirlik ve kodlama uyumu ile sa lanm flt r. SST in geçerlik çal flmas ; içerik/kapsam geçerli i ve ölçüt geçerli i ile belirlenmifltir. Ölçüt geçerli i yafla dayal yordama yoluyla yap geçerli i ve sesbilgisi bozuklu u olan çocuklarda (uç gruplar) s nama sa layan ay rt edici geçerlik yoluyla yap lm flt r (Hovardao lu ve Sezgin, 18; Özgüven, 14). Ayr ca, normal çocuklar ve sesletimsesbilgisi sorunlu çocuklar n sesletimsesbilgisi yeterliklerinin yafl etkisi dikkate al narak SST puanlar ile alt kümelere ayr lma gücü de analiz edilmifltir. Tüm analizlerde SPSS 6.0 ve Minitab istatistik paket programlar kullan lm flt r (Özdamar, 2002). Güvenirlik Çal flmalar Bulgular Güvenirlik, bir ölçme arac n n yans z hatalardan ar nm fl bir flekilde ölçme yapabilme yeterli i ve derecesidir (Hovardao lu ve Sezgin, 17; Özçelik, 19; Özgüven, 14). SST nin güvenirlik çal flmas, iç tutarl l k analizi, testin tekrar, de erlendirici/puanlay c tutarl l ile puanlay c lar aras güvenirlik ve kodlama uyumu ile sa lanm flt r. ç tutarl l k ç tutarl l k, SET, AT ve SAT listelerindeki test maddelerine dayal olarak alfa katsay s ve ölçmede standart hata yöntemi kullan larak yap lm flt r. Alfa katsay s ; madde puanlar varyans (her sözcük için do ru kullan lan sesbirimler, do ru ayr flt r lan sesbirimler ve fonolojik ifllemler) ile toplam test puan (toplam ünsüz üretimi, toplam sesbirim ayr flt rma ve toplam fonolojik ifllem kullan m ) varyans n kullanarak test maddeleri aras ndaki interkorelasyonunu verir. Bu hesaplamada, her çocuk için her maddeyi (her sesbirimi ve fonolojik ifllemi) içeren madde analizi matris formlar (belirtke tablolar ) gerekir. SST testini alan her çocuk için bireysel kay t formu doldurulmas ile elde edilen belirtke tablolar alfa analizi için uygunluk sa lam flt r. Her madde için (p) de eri bulunmufltur. p de eri bir maddeye verilen do ru ve/veya yanl fl tepkidir. Madde analizi hesaplamas için (p) de eri her bir sesbirimin do ru üretimi; her bir sesbilgisel ifllem, ve do ru ayr flt r lan seslerdir. Madde analizi Resimlisözcüklerin üretimine dayal sesletimsesbilgisi testleri için madde analizine gereksinim olup olmad tart flmal d r. Baz araflt rmac lar sözcük ya da resimlerin tan n rl yoluyla yap lan analizleri madde analizi yöntemleri gibi yorumlamaktad rlar. Ancak, bu yolla yap lan analizler, kapsam geçerli i için uygun olmaktad r. Yabanc alanyaz nda standartlaflt r lm fl sesletim testlerinin bir k sm nda sözcüklerin çocuklar taraf ndan tan nmas na yönelik çal flmalar yap lm fl, de erlendirmenin fonolojik analize dayal oldu u gerekçesiyle ayr ca madde analizi yap lmam flt r (Dean ve Howell, 19; Grunwell, 15; 17b). flitmeyi alg lamaya ya da iflitmeye dayal testlerde ise madde analizi çal flmalar na rastlanmaktad r (Akflit, 14; Turan, 19). Bu çal flma ile gelifltirilmesi amaçlanan SST ölçme arac n n puanlamaya dayal olmas ve özellikle konuflma sorunlar n ay rt etmede kullan lmak üzere standartlaflt r lmas n n hedeflenmesi nedeniyle, listelerde yer alan resimsözcüklerin güçlük dereceleri ve sorunlu sesi belirginlefltirmedeki kolayl n n ortaya ç kmas aç s ndan madde analizi yap lmas yararl görülmüfltür. Böyle bir analiz, söylenmesi zor ya da kolay sözcükler hakk nda da bilgi verece i gibi, maddelerin geçerli i testin güvenirli ine de önemli katk getirecektir. Madde analizi için madde güçlü ü ve madde ay rt edicili i yap lm flt r. Genel olarak, ilgili alan yaz n nda madde güçlü ü %15 ile %85 aras nda olanlar kabul edilebilir, %50 olanlar ise güçlük derecesi oldukça iyi maddeler olarak tan mlanmaktad r. flitsel Ay rt Etme Alt Testi nde test puan yüksek olanlar, belirli bir madde (sözcük çifti) ile yoklanan sesleri birbirinden ay rt ediyor demek TÜRK PS KOLOJ DERG S

8 46 S. TOPBAfi tir. Maddelerin (p) (madde güçlü ü), ve (r) de erleri iki serili korelasyonlar listesinden bulunmufltur. Yap lan analizler sonucunda iki madde d fl nda tüm maddelerin de erlerinin r =.29 ile r =.94 aras nda de iflti i görülmüfltür. Korelasyon katsay s de erleri içinde en düflük olan maddeler /p,b/( put, but) (r =.29) ve /t,d/ (tel, del) (r =.30) sözcük çiftlerinindir. Di er bir deyiflle, çocuklar n en çok bu sesbirim ile bafllayan sözcükleri ay rt etmede güçlük gösterdikleri anlafl lmaktad r. SET testinde, maddelerin de erleri r =.38 ile r =. aras nda; SAT testinde ise r =.33 ile r =. aras ndad r. Testlerin alfa katsay lar n n yüksekli inden de anlafl laca gibi, test maddelerinin ay rt edici özellikte oldu u söylenebilir. Buna göre, alfa katsay lar (SET 0.3 p <.001, F 59,119 = p <.001; IAT p <.001, Q 46,2208 = p <.001; SAT 0.6 p < 0.001, F 113,904 = p <.001) SST ölçeklerinin yüksek derecede güvenilir bir ölçek oldu unu göstermektedir. Üç testin iç tutarl l k alfa katsay s.89 (F 3,663 = , p <.001) olarak bulunmufltur. Testin tekrar Testin tekrar (testtekrar test) tüm norm grubuna ulafl lamayaca için Eskiflehir de yaflayan 4;0 6;0 yafllar aras nda toplam 114 çocu a üçdört hafta arayla verilmifltir. Tüm alt testlerde test puanlar aras nda yüksek korelasyon bulunmufltur (Bkz. Tablo 2). SET in korelasyon katsay s de eri.92 (F 1,113 = , p <.001) AT n korelasyon katsay s de eri.91 (F 2,57 = , p <.001) ve SAT n korelasyon katsay s de eri.87 dir (F 1,113 = , p <.001). Elde edilen korelasyon de erlerinin anlaml l n de erlendirmek için yap lan varyans analizi sonuçlar n n p <.001 düzeyinde anlaml olmas, testin yüksek derecede güvenilir bir ölçek oldu unu göstermektedir. De erlendiriciler aras güvenirlik Sesbilgisel de erlendirmede, sesçil yaz ya çevirme, sesbirimlerin üretimlerinin ve süreçlerin niteli i hakk nda yarg ya varma büyük ölçüde uzmanlar n/test uygulay c lar n n yetene ine ba l d r. Bu nedenle, de erlendiricileraras güvenirlik analizi önem tafl r. SST nin SET, AT ve SAT alt testlerinden elde edilen verilerin sesçil (fonetik) yaz ya çevrilmeleri ile ifllemlerin do rulu una yönelik uzmanlararas güvenirlik ve testin tekrar ile elde edilen verilerin puanlanmas na yönelik uyum hesaplanm flt r. Testin tekrar ile elde edilen 114 çocu un verilerini iki de erlendirici sesçil yaz yla (fonetik) kodlam fl ve her test maddesi için ayr ayr puanlam flt r. SET, AT ve SAT de erlendirmeleri için iki de erlendiricinin puanlama uyum yüzdeleri al nm flt r (Bkz. Tablo 3 ve 4). Tablo 2 SET, AT ve SAT güvenirlik çal flmas nda testin tekrar Pearson korelasyon de erleri Ort. S n r Olas l k SET p <.001 SET IAT p <.001 IAT SAT p <.001 SAT p <.001 ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

9 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 47 Tablo 3 Testintekrar güvenirlik analizinde de erlendiricilerin puanlamatekrar puanlama uyum yüzdeleri p b t d k g c Ô m n f v s z ß Ω tß dω h ünsüz öbekleri Fonolojik fllemler Hece yitimi Ünsüz düflmesi ÜÖ daralmas Benzeflim ifll. Seslerin yer de ifltirmesi Önlefltirme Duraklaflt rma Sürtünmelilefltirme Ak c lar n de ifltirilmesi Ötümlüleflme/ Ötümsüzleflme SET AT 90 SAT Tablo 4 SET, AT ve SAT için de erlendiricileraras kodlama uyum yüzdeleri p b t d k g c Ô m n f v s z ß Ω tß dω h ünsüz öbekleri Fonolojik fllemler Hece yitimi Ünsüz düflmesi ÜÖ daralmas Benzeflim ifll. Seslerin yer de ifltirmesi Önlefltirme Duraklaflt rma Sürtünmelilefltirme Ak c lar n de ifltirilmesi Ötümlüleflme/ Ötümsüzleflme SET AT SAT TÜRK PS KOLOJ DERG S

10 48 S. TOPBAfi Sesçil abece yaz l mlar n n güvenirlik hesaplar ise, 40 normal ile 70 (toplam 110) fonolojik sorunlu çocu un verilerinin detayl çözümlerinden elde edilmifltir. Tüm veriler, testi uygulayan terapist adaylar taraf ndan fonetik çevrim yaz ya dönüfltürülmüfltür. Terapist adaylar n n do ru puanlama yap p yapmad klar n n kontrolü ve sesçil yaz l mlar n kontrolü, D LKOM da görevli dört araflt rma görevlisi taraf ndan yap lm flt r. Daha sonra normatif gruplar n tüm teyp kay tlar aras ndan rasgele 10 minidisk seçilmifltir. Her mini diskte dört çocu un kayd bulunmaktad r. 70 fonolojik sorunlu çocu un ise tümünün kay tlar analize al nm flt r. Bu kay tlar n kodlama güvenirlik hesaplamalar yazar n dört araflt rma görevlisi ile uyum yüzdeleri ve Cronbach alfa katsay s ile elde edilmifltir. De erlendiriciler aras tutarl l k yüzdeleri SET için % 93, AT için % 91 ve SAT için % 91 olarak bulunmufltur. Üç testin ortalama tutarl l k yüzdesi % 91 olarak hesaplanm flt r. Tüm de erlendiriciler aras güvenirlik alfa katsay s.83 (F 4,36 = , p <.001) olarak saptanm flt r. Geçerlik Çal flmalar Geçerlik, niceliksel veya niteliksel olarak çeflitli biçimlerde ölçülebilir ve SST gibi testlerde devam eden bir süreçtir. SST in geçerlik çal flmas ; içerik/kapsam geçerli i ve ölçüt geçerli i ile belirlenmifltir. Ölçüt geçerli i yafla dayal yordama yoluyla yap geçerli i ve sesbilgisi bozuklu u olan çocuklarda (uç gruplar) s nama sa layan ay rt edici geçerlik yoluyla yap lm flt r (Hovardao lu ve Sezgin, 18; Özgüven, 14). çerik (kapsam) geçerli i çerik geçerli i, testin ölçmeyi amaçlad hedef davran fllar (sesbirimlerin üretimi, ayr flt r lmas ve sesbilgisel ifllemler) dengeli flekilde temsil etme derecesidir. SST, konuflma üretiminin sesletim, iflitsel ay rt etme ve sesbilgisi olmak üzere üç özelli ini ölçmek üzere desenlenmifltir. SST test maddeleri, bu davran fllar Standart Türkçe deki 21 ünsüz sesbirim (üç sesbirim de iflkesi ile birlikte 24 ünsüz) ve 7 ünsüz öbe i ile ölçmektedir. SST nin gelifltirilme süreci, içerik geçerli inin bir boyutunu oluflturmaktad r. Bu süreç iki yolla sa lanm flt r: Her bir sesbirimi temsil eden resimsözcük listelerinin normal çocuklar ile sorunlu çocuklar taraf ndan tan n p tan nmad n n s nanmas na yönelik alan örnekleme ve uzman görüflü geçerli i. Test maddelerinin oluflturulmas için alan örnekleme Testin ölçmeyi hedefledi i sesbirimleri içeren sözcükler ve bu sözcükleri temsil edecek resimlerin seçilmesi aflamas nda (Topbafl, 18; 14; 19), yan s ra, ilgili alan yaz n taranarak fonolojik çal flmalarda (Acarlar ve Ege, 16; Konrot, 12; Topbafl ve Konrot, 18; Topbafl, 17; Turan, 2000) en s k sesbilgisel ifllemlere tabi oldu u bildirilen sözcüklerden bir sözcük havuzu oluflturulmufltur. Sesbirimlerin hece konumlar dikkate al narak sözcüklerin bir k sm elenmifl, di er bir k sm SST nin artikülasyon alt testinde, bir k sm iflitsel ay rt etme testinde, bir k sm ise sesbilgisel analiz alt testinde kullan lmak üzere ayr lm flt r. Bu süreçte, dilbilim ve fonoloji konusunda uzman araflt rmac iki ö retim üyesi ile sürekli görüfl al flveriflinde bulunulmufltur. Pilot tasar mlar halinde belirlenen resimler s kl kla terapist adaylar taraf ndan normal/sorunlu çocuklara uygulanm fl, geribildirim al nm fl ve de iflikliklere gidilmifltir. Son olarak, oluflturulan sözcük listeleri, çocuklar n daha kolay tan yabilmeleri için çocuk animasyonlar konusunda uzman ö retim elemanlar taraf ndan yeniden resimlendirilmifltir. Bu çal flmada, resimli sözcüklerin çocuklar n en az %85 i taraf ndan tan nmas ölçüt olarak al nm flt r. Bu aflamada resimler çocuklar n % 94 ü taraf ndan tan n r bulunmakla birlikte, benzer sözcüklerle kar flt r lmaya uygun baz sözcükler de ifltirilmifltir. Takip eden uygulamada tüm test resimleri D LKOM da terapiye devam eden 40 ö renciye uygulanm fl ve tan n rl k yüzdesi % ye ç km flt r. Yukar da aç klanan madde analizi sonuçlar ndan elde edilen yüksek korelasyon de erleri sonras nda, SST, flu an kullan lan biçimini alm flt r. ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

11 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 49 ç geçerlik Madde analizi bafll alt nda iç tutarl l k için yap lan madde analizi, test maddelerine belirli bir yafl grubunda do ru yan t veren çocuklar n yüzdesi ve hata yapma oran n n yafl gruplar na göre farkl laflmas da iç geçerli in bir göstergesidir. leride Tablo 7 ve 8, testi alan standardizasyon grubunun ortalama ham puanlar n ve standart sapmalar n göstermektedir. Görüldü ü gibi, sesbirimlerin yanl fl sesletimi yafl büyüdükçe azal rken, do ru sesletim artmaktad r. Uzman görüflü geçerli i Uzman görüflü geçerli i, test maddelerinin uzman görüflü al narak belirlenmesidir. Bu araflt rmada sesbirimlerin üretimi do rulu unun test edilmesi amaçland ndan her sesbirimin üretimini temsil eden sözcük listelerinin resimlendirilmifl listeleri dilbilim ve dil ve konuflma terapisi alan nda uzman Tablo 5 SET resimsözcük listelerinin uzman görüfllerine dayal geçerlik sonuçlar (N = 24) HBSB % HBS % HSS % HSSS % Total 1 p Pil Kap Helikopter p 2 b Bebek Araba Kibrit 3 t Top Yatak Atk At 4 d Dede Radyo 5 k kufl flapka ayakkab kulak c Kitap fieker ekmek köpek 7 g Gazete Bagaj 89 8 Ô Günefl Süpürge 9 m Masa Elma Kamyon Kalem 10 n Nine Ayna Dondurma Burun f Fare Telefon Defter Foto raf v Vazo Deve Tavflan Ev 13 s Süt Bisiklet Asker Makas 14 z Zil Üzüm Çizme K z 15 s fiifle Kafl k fliflman 89 Kafl 16 Ω Jilet Oje Ruj 17 tß Çocuk Çiçek üçgen 94 Saç 18 dω Cami Gece Resim Ar Parmak Kar 20 Lamba Gözlük Elma El 21 bal k Koltuk Kol 22 j Y lan Ay Bayrak Ay 23 h Havuç Sihirbaz 89 Anahtar Timsah } A aç Dü me Ya 25 ü öb tren fiort Zarf Harf ü öb Atatürk vinç 89 Tank Kalp Ort. Ort..30 Ort..19 Ort S.000 S 4.04 S 2.67 S TÜRK PS KOLOJ DERG S

12 50 S. TOPBAfi Tablo 6 AT resimsözcük listelerinin uzman görüfllerine dayal geçerlik sonuçlar (N=24) Sesler b m n z d z t s d n n p t d b t c s ß f fl Ô d P b d t c Ô f v c tß z s f p ß ß tß e z ß j Sözcükler buz muz nar zar dil zil taç saç dal nal kan kar pas tas dal bal tüp küp kas kafl fifl flifl güz düz put but del tel kül gül far var cam çam kaz kas fil pil kafl kar tafl taç kel k l diz difl ray yay Ort. S % üç ö retim üyesi ile 21 terapist aday olmak üzere toplam 24 uzman görüflü al narak de erlendirilmifltir. SET resimlerinin uygunlu una yönelik uzman görüflleri Tablo 5 te, AT resimlerinin uygunlu una yönelik uzman görüflleri Tablo 6 da gösterilmektedir. AT alt testinde /put, var, del, pas, düz/ resimlerinin uygunlu una yönelik uzman görüfllerinin yüzdeleri di er resimlere k yasla düflüktür. Ancak uygulanan Kuder Richardson r = 0.87 p <.001 de erinin yüksek olmas nedeniyle bu resimler listeden ç kart lmam flt r. Tablo 5 ve 6 da görüldü ü gibi uzmanlar n de erlendirmeleri sonucunda, SET için ortalama %.7, AT için ise %93 oran nda uygunluk görüflü sa lanm flt r. Yap geçerli i Yap geçerli i, testin ölçmek istedi i nitelikleri gerçekten ölçüp ölçmedi inin s nanmas ve testten elde edilen puanlar n ne anlama geldi ini araflt rma sürecidir (Özçelik, 19; Özgüven, 14). Konuflma üretimi, yaflla birlikte geliflen bir süreçtir. O halde, sesletimsesbilgisi yeterli ini ölçmeyi amaçlayan geçerli bir test, yafllar aras ndaki farkl l klar ortaya koyabilmeli ve normal ile sorunlu çocuklar ay rt edebilmelidir. SST nin bu amac gerçeklefltirdi inin kan t, sesbirimlerin edinim yafllar n n, sesbigisel ifllemlerin bask lanma sürecinin yafla dayal normlar ile gelifltirilmesi ve ay rtedici geçerlik hesaplama yoluyla sa lanm flt r. Yafla dayal normlar n gelifltirilmesi SST 665 normal çocu a uygulanarak yafl farkl l klar ortaya konmufl ve yafllara göre norm da l mlar ç kar lm flt r (Topbafl, 2004/5). Norm hesaplamalar nda, erken yafllardaki geliflimde de iflim dikkate al narak yafl aral klar alt ayl k aral klarla betimlenmifltir. Bu hesaplamalarda öncelikle ham puanlar elde edilmifltir. Ham puan bir çocu un bir alt testte elde etti i yanl fl puanlard r. Tablo 7 ve 8, norm grubu ve sorunlu çocuklarda SST nin (SET; AT; SAT) yafllara göre ortalama ham puanlar n, ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

13 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 51 Tablo 7 Norm grubunun SET, AT ve SAT puanlar n n yafllara göre ortalama, standart sapma ve standart hata de erleri SET AT SAT Norm n Ort. S SH Ort. S SH Ort. S SH 1;32; ;13; ;14; ;15; ;16; ;17; ;18; ;0 > Toplam Tablo 8 Sesletimsesbilgisi sorunlu grubun SET, AT ve SAT puanlar n n yafllara göre ortalama, standart sapma ve standart hata de erleri SET AT SAT Sorunlu n Ort. S SH Ort. S SH Ort. S SH 4;05; ;07; ;0 > Toplam standart sapmalar n ve standart hata de erlerini göstermektedir. Görüldü ü gibi, yafl ilerledikçe hata oran azalmakta ve giderek azalan bir ortalama göstermektedir. SST nin norm tablolar nda verilen bu sonuçlar SST test puanlar n n yaflla birlikte de iflmekte oldu unu göstererek yap geçerli ini desteklemektedir (Topbafl, 2004; 2005). Ay rt edici geçerlik SST nin yap geçerli i ay rt edici geçerlik ile de belirlenmifltir. Bu ba lamda sesletimsesbilgisi yeterli ini ölçebilme derecesi normal ve konuflma sorunlu iki ayr gruba uygulanarak, test puanlar n n iki grubu ay rma ve kümeleme gücüne bak lm flt r. Bu karfl laflt rmalar için betimsel istatistik, ay rtetme analizi ve kümeleme analizi kullan lm flt r. Normal çocuklar ve sesletimsesbilgisi sorunu olan çocuklar n sesletim yeterliklerini SST puanlar ile yafllara göre ay rt etme Normal çocuklar ve sesletimsesbilgisi sorunlu çocuklar n sesletimsesbilgisi yeterliklerinin SST normal da l ma dönüfltürülmüfl puanlar ile iki grubu ay rma gücüne bak lm fl ve anlaml bir farkl l k gösterip göstermedi ine iliflkin ay rtedici fonksiyon analizi (discriminant function analysis) için puanlar Wilks yöntemiyle Kanonik (Canonical) Ay rtedici Fonksiyonlar ile de erlendirilmifltir. TÜRK PS KOLOJ DERG S

14 52 S. TOPBAfi Tablo 9 Normal çocuklar ve sesletimsesbilgisi sorunu olan çocuklar n sesbilgisi yeterliklerini SST puanlar ile yafllara göre ay rt etme Fonksiyon Eigen de eri Wilks Lambda Chisquare sd p Kanonik De erleri Korelasyon SET NG p < Sorunlu AT NG p < Sorunlu SAT NG p < Sorunlu 1,937 p <.001 Elde edilen Wilks Lambda katsay lar Tablo 9 da gösterilmektedir. Normal çocuklar ile sesletimsesbilgisi sorunlu çocuklar n sesletim yeterliklerinin yafllara göre anlaml bir farkl l k gösterip göstermedi ine iliflkin ay rtetme analizi bulgular, SST alt testlerinin istatistiksel olarak oldukça anlaml bir flekilde ay rt edicili ini göstermektedir. Kümeleme Analizi Normal çocuklar ve sesletimsesbilgisi sorunlu çocuklar n sesletimsesbilgisi yeterliklerinin, yafl etkisi dikkate al narak, SST puanlar ile alt kümelere ayr lma gücü analiz edilmifltir. Kümeleme analizi sonucunda olgular SET, SAT, AT puanlar ve yafl düzeyi bak m ndan 5 alt kümeye ayr lm flt r. 5 küme için her grubun ortalama vektörleri ve birim say lar Tablo 10 de verilmifltir. Olgular n 5 gruba ayr lmas ile ilgili SET, SAT, IAT ve yafl (ay) de erlerinin çoklu varyans analizi (MANOVA) sonuçlar na göre 5 gruba ayr lm fl s n fland rmada Wilks Lambda de eri L = 0.036, p <.001 önemli bir s n fland rma olarak belirlenmifltir. Bu s n fland rman n ortalama vektörleri dikkate al nd nda, yafl ortalamas 44 ay (yaklafl k 4 yafl) olan birinci grup, testlerde orta düzeyde hata yapan grubu oluflturmaktad r. kinci grup ise küçük yaflta olup (ortalama yafl ay), testlerde yüksek düzeyde hata yapan grubu oluflturmaktad r. Ancak bu grup, sorunlu olan gruba göre (dördüncü grup ve ortalama yafl ay) daha az hata puanlar na sahip olarak sorunlu gruptan ayr lmaktad r. Dördüncü grup ise, yafl ortalamas yüksek olmas na ra men en yüksek hata puanlar na sahip sorunlu grubu oluflturmaktad r. Üçüncü grup, yafl ortalamas 81 ay olan, sorunlu grubun en az hata yapanlar ile normal çocuklar n en çok hata yapan belki de uç Tablo 10 Kümeleme analizi 5 küme için grup ortalama vektörleri Kümeler Yafl (ay) SAT IAT SET ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

15 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 53 de erler olarak nitelenebilecek ara bireylerden oluflmufl gruptur. Hiç hata yapmayan (0 hata) olgular analiz d fl kalarak en az hata yapan olgular n puanlar ve yafllar okul ça yafl olan normal (sorunsuz) grup bireyleri beflinci küme olarak s n flanm flt r. Analizler sonucunda kümelemede ele al nan yafl, SAT, SET ve IAT de iflkenleri bireyleri s n fland rmada (kümelere ay rma) önemli düzeyde etkili (p <.001) de iflkenlerdir. SST alt testlerinin birbiri ile korelasyonlar da geçerli in bir göstergesidir. SST alt testlerinin birbirleri ile korelasyonlar da yüksek derecede anlaml bulunmufltur (SET ve SAT r =.92, p <.001; SET ve IAT r =.75, p <.001; SAT ve IAT r =.74, p <.001, n = 665). Tart flma ve Sonuç Sesbilgisi geliflimi ve bozukluklar, Türkiye de dil geliflimi araflt rmalar nda önemli bir çal flma alan olarak ilgi çekici olmaya bafllam flt r. Bulgular bölümünde özetlenen bilgiler fl nda, SST nin geçerlik ve güvenirli i yüksek bir test olarak sesletim ve sesbilgisini izleme, sesletimsesbilgisi bozuklu u olan çocuklar tarama, ay r c tan y koyma amac yla kullan labilir bir test oldu u görülmektedir. Bu standardizasyon çal flmas ile elde edilen bulgular do rultusunda sesbilgisel geliflimin niceliksel ve niteliksel özellikleri ortaya konmufltur. Erken edinilen sesbirimler flu s ray izlemektedir: Genizsi sesler>patlamal durak sesleri>ak c daralmal >yan daralmal >duraksürtünmeli>sürtünmeli>tek vurufllu / /. Genel olarak ötümlü sesler sözcük bafl, ötümsüz sesler sözcük sonu konumunda daha erken edinilmektedir. Bununla birlikte sesbirimlerin ediniminde sözcük konumu belirleyici faktör olmaktad r. Sesbirimlerin edinim s ras, edinim yafl ve yafllara göre hangi hatalar n devam etti i ve sesbilgisel sorunlu çocuklarda gözlenen hatalara yönelik ayr nt l bir çal flma Türkçe yay na haz rlanmaktad r (ayr ca bkz. Topbafl, 2005; Topbafl, 2006b; Topbafl ve Yavafl, 2006). SST uygulay c lar n n test uygulama, konuflman n fonetik transkripsiyonu (kodlama), veri analizi, fonolojik ifllem analizi; artikülasyon ve fonolojik bozukluklar de erlendirme, yorumlama ve karar verme konular nda e itim alm fl ve bu konularda deneyimli olmalar gereklidir. SST, temelde Dil ve Konuflma Bozukluklar Uzmanlar / Terapistleri / Patologlar / Logopedler için desenlenmifl olmakla birlikte, kurslar ile yeterlik kazanan psikolog veya di er alanda çal flan uzmanlarca da kullan labilir. Bu nedenle kurslar gerçeklefltirilmektedir. Ülke genelinde yayg nlaflt r lmas amac yla Milli E itim Bakanl Rehberlik ve Araflt rma Merkezi Test biriminde görev yapan uzman psikolog 30 personele kurs verilmifltir. Kursu alan bu uzmanlar SST nin Türkiye genelinde yayg nlaflmas amac yla çal flmalar sürdürmekte ve standardizasyon çal flmas n n geniflletilmesine katk da bulunmaktad rlar. Bilgi notu: SST kurslar belirli tarihlerde D L KOM da gerçeklefltirilmektedir. SST yi uygulamak isteyen uzmanlar n kursa kat labilmeleri için D LKOM adresinden yazarla iletiflim kurmalar gerekmektedir. Kaynakça Acarlar, F., & Ege, P. (16). Türkçe kazan mda kullan lan fonolojik süreçlerin incelenmesi. Türk Psikoloji Dergisi, 38, Aksan, D. (18). Türkiye Türkçesi geliflmeli sesbilimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay nlar, 451. Akflit, A. M. (14). Konuflmay ay rdetme testi için izofonik tek heceli kelime listelerinin oluflturulmas. stanbul: Marmara Üniversitesi Sa l k Bilimler Enstitüsü. Yay mlanmam fl Yüksek Lisans Tezi. AksuKoç, A. (2004). Dil edinimi araflt rmalar n n dil bozukluklar aç s ndan önemi. 2. Ulusal Dil ve Konuflma Bozukluklar Kongresinde sunulan bildiri. Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir. Aktafl, F. (12). Okul öncesi çocuklarda resimli artikülasyon testi. Hacettepe Üniversitesi Yay nlanmam fl Doçentlik Tezi. Anthony, A., Bogle, D., Ingram, T. & McIsacc, M. (11). Edinburgh articulation test. (Edinburgh: Churchill Livingstone). Badar, R. (2002). Factors affecting the consistency of word production: age, gender and word characteristics. Unpublished MSc dissertation, University of Newcastle upon Tyne, UK. TÜRK PS KOLOJ DERG S

16 54 S. TOPBAfi Ball, M. J. (18). The transcription of phonation types. Clinical Linguistics & Phonetics, 2 (3), Barlow, J., (16). Variability and phonological knowledge. T. Powell, (Ed.), Pathologies of speech and language: Contributions of clinical phonetics and linquistics (125133). New Orleans, LA: ICPLA Belgin, E., Kudal,., fienol,s., Derinsu, U., Atabay, Ö., Ölçek, G., & Yorganc, E. (18). lkokul ça çocuklarda konuflma ve ses bozuklu u insidans. Hacettepe T p Dergisi. Bleile, K. M. (2004). Manual of articulation and phonological disorders: Infancy through adulthood. Clinical Competence Series. Canada: Thomson Delmar Learning. Dean, E., Howell, J., Hill, A., & Waters, D. (10). Metaphon resource pack. Berkshire: NferNelson. Demircan, Ö. (16). Türkçesinin ses dizimi. stanbul: Der Yay nlar. Dodd, B. (13). Speech disordered children. In G. Blanken, H. Dittmann, H. Grimm, J. Marshall, & C. W. Wallesch, (Eds.), Linguistic disorders and pathologies (825834). Berlin, Germany: De Gruyter. Dodd, B., Hua, Z., Crosbie, S., Holm, A., & Ozanne, A. (2002). Manual of diagnostic evaluation of articulation and phonology. Londra: The Psychological Corparation Limited. Ege, P., Acarlar, F., & Turan, F. (2005). Ankara artikülasyon testi. Ankara: Ankara Üniv. Ergenç,. (19). Türkiye Türkçesinin görevsel sesbilimi. Ankara: Engin Yay. Ergenç,. (15). Konuflma dili ve Türkçe nin söyleyifl sözlü ü. Ankara: Simurg. Fey, M. (12). Articulation and phonology: Inextricable constructs in speech pathology. Language, Speech and Hearing Services in Schools, 23, Goldman, R., & Fristoe, M. (2002). Manual GoldmanFristoe Test of Articulation. American Guidance Service. Grunwell, P, (15). Phonological assessment of child speech (PACS). Dorset: NferNelson. Grunwell, P. (17a). Clinical phonology (2nd ed). London: Croom Helm. Grunwell, P. (17b). Pacs pictures: Language elicitation materials. Berkshire: NferNelson. Hovardao lu, S., & Sezgin, N. (18). E itimde ve psikolojide ölçme standartlar. Ankara: Da pafl Matbaac l k. ICIDH2 (2001). International classification of functioning, disability and health (Uluslararas ifllevsellik, özürlülük ve sa l k s n fland rmas ). Geneva: World Health Organization. Ingram, D. (19). Crosslinguistic evidence on the extent and limit of individual variation in phonological development. Proceedings of the 9 th International Congress of Phonetic Sciences. 2, S Ingram, D. (19). Phonological disability in children (2 nd ed). London: Whurr Pub. Khan, L.M. L., & Lewis, N. P. (2002). Khan Lewis phonological analysis. USA: American Guidance Service. Konrot, A. (12). Konuflmay ay rt etme testi. Yay nlanmam fl Doçentlik tezi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi. Konrot, A. (15). Okulöncesi e itim kurumlar nda dil ve konuflma sorunlu çocuklar. Yapa 7. Okulöncesi E itimi ve Yayg nlaflt r lmas Semineri. stanbul: Yapa Yay nc l k. Konrot, A. (2003). letiflim yetersizli i olan çocuklar. A. Ataman, (Ed.), Özel gereksinimli çocuklar ve özel e itime girifl içinde (263289). Ankara: Gündüz E itim ve Yay. Konrot, A. (2004a). Avrupa Birli i ne uyum sürecinde insan iletiflimi bozukluklar ile ilgili düzenlemelerin ülkemizdeki durumu: Türkiye de Dil ve Konuflma Terapistli i (Logopedi) ile ilgili mevcut durum ve öneriler. Baflbakanl k Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, I.Sosyal Hizmetler fiuras. Ankara. Konrot, A. (2004b) Avrupa Birli i nde konuflma ve dil terapisti yetifltirme, Türkiye deki mevcut durum ve öneriler. In S.Topbafl, (Ed.), 2. Ulusal Dil ve Konuflma Bozukluklar Kongresi bildiriler kitab (1826). Ankara: KÖK Yay nlar. Kopkall Yavuz, H., & Topbafl, S., (18). Phonological processes of Turkish phonologically disordered children: Language specific or universal? In W. Ziegler, & K. Deger, (Eds.), Clinical phonetics and linguistics, (London: Whurr Publishers), pp.88. Kopkall Yavuz, H., & Topbafl, S., (2000). Children s preferences in early phonological acquisition: How does it reflect sensitivity to the ambient language? In: A. Göksel ve C. Kerslake (eds) Studies on Turkish and Turkic llanguages. Turcologica, (Harrassowitz Verlag: Wiesbaden Oxford University), Kornfilt, J. (17). Descriptive Grammars: Turkish. London: Routledge. ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

17 TÜRKÇE SESLET M VE SESB LG S TEST 55 Kündük, M. (19). A Pilot Study for a Developmental Articulation Test in Turkish. Unpublished MSc Thesis. The City University,London. Leonard, L. B., (15). Unusual and subtle phonological behaviour in the speech of phonologically disordered children. Journal of Speech and Hearing Disorders,50:413. Milli E itim Bakanl. (11).Dil ve Konuflma Sorunlular Araflt rmas. Milli E itim Bakanl Özel E itim RehberlikDan flmanl k Hizmetleri Genel Müdürlü ü, Dil ve Konuflma Özürlüler E itim fiubesi Özel Arflivi. Ankara: MEB Yay. Milli E itim Bakanl. (16). Konuflma Sorunlu Çocuklar ve E itimleri Ön Raporu. Milli E itim Bakanl Özel E itim RehberlikDan flmanl k Hizmetleri Genel Müdürlü ü, Dil ve Konuflma Özürlüler E itim fiubesi. Ankara: MEB Yay. Morganbarry, R. (18). The Auditory Discrimination and Attention Test. Berkshire: NFER Nelson. Özçelik, D. A. (19). Test Haz rlama K lavuzu. ÖSYM E itim Yay nlar, Ankara. Özdamar, K. (2003). Modern Bilimsel Araflt rma Yöntemleri. Eskiflehir : Kaan Kitabevi. Özdamar, K. (2002). Paket Programlar ile statistiksel Veri Analizi Bask. Eskiflehir: Etam A.fi. Özgüven,.E. (14). Psikolojik Testler. Yeni Do ufl, Ankara. Özsoy, Y. (12). Eskiflehir Konuflma De erlendirme Test Tak m. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Bas mevi. Ö B, (2001). Özürlüler için Ülke Raporu: T.C. Baflbakanl k Özürlüler daresi Baflkanl, Ankara. Patton, M. Q. (10). Qualitative designs and data Collection, Qualitative Evaluation and Research Methods. 2, S Shriberg, L. D., & Kwiatkowski, J. (10). Natural Process Analysis. New York: John Wiley. Shriberg, L. D., & Kwiatkowski, J. (12a). Phonological disorders I: A diagnostic classification system, Journal of Speech and Hearing Disorder, 4, S Shriberg, L. D., & Kwiatkowski, J. (12b). Phonological disorders II: A concept framework for management. Journal of Speech and Hearing Disorders, Vol.47, S Shriberg, L. D., & Kwiatkowski, J. (12c). Phonological disorders III: A procedure for assessing severity of involvement. Journal of Speech and Hearing Disorders, Vol.47, S StoelGammon, C. (15). Phonetic inventories, 1524 months: A longitudinal study, Journal of Speech and Hearing Research 28, S Templin, M., & Darley, F. (1969). The TemplinDarley Tests of Articulation. Iowa City: University of Iowa Bureau Educational Research and Service. Topbafl, S. (18). The frequency effect and the acquisition of / k, t, tß/ sounds in Turkish. The City University, London. Topbafl, S. (16a). Sesbilgisi aç s ndan dil edinimi. Dilbilim Araflt rmalar, 4, Ankara: Hitit Yay. S Topbafl, S. (16b). Phonological analysis of speech disordered children: a suprasegmental study of intelligibility, Abstracts of VII International Congress for the Study of Child Language (IASCL). Bo aziçi University, Istanbul. Topbafl, S. (17). Phonological acquisition of Turkish children: Implications for phonologica disorders. European Journal of Disorders of Communication 32, 4, S Topbafl, S. (19). Dil ve Konuflma Sorunlu Çocuklar n Sesbilgisel Çözümleme Yöntemi ile De erlendirilmesi ve Konuflma Dillerindeki Sesbilgisel Özelliklerin Betimlenmesi. Eskiflehir:Anadolu Üniversitesi Yay nlar (Doktora tezi 14). Topbafl, S. (2005). Dil ve Kavram Geliflimi. Ankara: KÖK Yay nlar. Topbafl, S. (2004/5) Türkçe Sesletim ve Sesbilgisi Testi. Ankara: MEB Yay. 4. Akflam Sanat Okulu. Topbafl, S., (2006a), A Turkish perspective on communicative disorders. Vocology, Logopedics, Phoniatrics, 31 (2):7689. Topbafl, S. (2006b). Does the phonology of Turkishspeaking children differ from children learning other languages. Clinical Linquistics and Phonetics, Lingusitics and Phonetics, 20 (78): Topbafl, S., & Dinçer, B., (2002). Universal and language spesific aspects of variability in phonological patterns. Abstracts Proceedings of IASCLSRCLD Conference, July 1621, Madison; University of Wisconsin. Topbafl, S., & Mavifl,. (2004). Dil ve Konuflma Bozukluklar ngilizcetürkçe Terimler Sözlü ü. Ankara: Karatepe Yay. Topbafl, S., & Konrot, A. (18). Variability in phonological disorders: Can we search for systematicity? Evidence from Turkishspeaking children. In: W. Ziegler ve K. Deger (eds) Clinical Phonetics and Linguistics, (London: Whurr Publishers), S.77. TÜRK PS KOLOJ DERG S

18 56 S. TOPBAfi Topbafl, S., Konrot, A., & Ege, P. (2002). Dil ve Konuflma Terapistli i. El Kitab. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay. Topbafl, S., & Kopkall Yavuz, H., (18). The onset of a linguistic system: Is there evidence from the acquisition of final devoicing in Turkish? Proceedings of the GALA Congress: Generative Approaches to Language Acquisition Conference. Edinborough University Press. Topbafl, S., & Yavafl, M., (2006). Phonological acquisition in Turkish. In Hua, Z. ve Dodd, B., (eds) Phonological acquisition and disorders: A crosslinguistic perspective. Multilingual Matters, s Turan, Z. (19). leri ve Çok leri Derecede Do ufltan veya Dil Öncesi flitme Engelli Çocuklar çin Tek Heceli Kelime Ay rdetme Testi. Yay mlanmam fl Doktora Tezi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yavafl, M., & Topbafl, S., (2004). Liquid development in Turkish: Salience vs. frequency. Journal of Multilingual Communication Disorders, 2, S Zimmer, K., & Orgun, O. (19). Turkish. Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press. ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58

19 Türk Psikoloji Dergisi 2006, 21 (58), 5758 Summary Turkish Articulation And Phonology Test (Sst): Validity, Reliability And Standardization Seyhun Topbafl* Anadolu Üniversitesi The general consensus on the percentage of children with significant speech and language difficulties is estimated as around 5.6% in Turkey. Among these measures, children with articulation and phonological disorders constitute the largest category as indicated by recent researches (MEB, 16; Topbafl, Ege ve Konrot, 2002). However, the service delivery including, speechlanguage therapists, assessment/diagnosis tests and therapy materials are highly insufficient. As indicated elsewhere in the literature, effective therapies should be based on detailed assessments which may rely on both standardized tests and informal data collection. Thus, this study delineates one of the major concerns of developing reliable and valid tests to assess articulation and phonological development in Turkish speaking children. In this paper, the reliability, validity and standardization results of Turkish ArticulationPhonology Test (SST) will be reported. Sample and Procedure Method A total of 735 children (665 normal,70 disordered = 383 boys, and 352 girls) participated in the study. Data from typically developing children included crosssectional and longitudinal data. Crosssectional data were obtained from 577 children aged 3;0 to 8;0 years. The children between 3;0 and 5;0 years old were divided into four age groups in sixmonth age bands. The rest of the children were divided into four age groups of 12month intervals. The data in this group came from six metropolitan cities in four geographical areas of Turkey. Eighty eight children between 2;0 3;0 were observed longitudinally. School files and reports from the regular school teachers were used to verify that all the children had normal hearing, vision, cognitive function, speech and language, as well as normal oralmotor skills. Seventy monolingual Turkishspeaking children (38 girls and 32 boys), aged 4;0 to 10;0 years, were the participants of the articulationphonologically disordered group. These children were diagnosed either at university hospitals or other clinics as speech disordered and referred to Anadolu University for detailed assessment. Graduate students trained in speech and language pathology collected the data, made the recordings and analyzed the data. The children were given SST test (Turkish Articulation and Phonology Test) based on picture naming and picture description (narration and free conversation. Turkish ArticulationPhonology TestSST was developed by Topbafl (2004; 2005) in collaboration with the Turkish Ministry of Education to be used in formal assessments. SST is linguistically balanced, covering all aspects of speech development with three subtests: *Address for Correspondence: Dr. Seyhun TOPBAfi, Anadolu Üniversitesi, D LKOMDil ve Konuflma Bozukluklar E itim, Araflt rma ve Uygulama Merkezi Müdürü, Sa l k Bil. Ens. Dil ve Konuflma Terapistli i Ana Bilim Dal Baflkan, Yunus Emre Kampusu Eskiflehir, Turkey. stopbas@anadolu.edu.tr

20 58 S. TOPBAfi Articulation subtest: is segmentoriented and designed to examine the child s articulatory competence of speech sounds in words and scored as either correct or wrong. It contains 93 pictures based on a picturenaming task. Auditory Discrimination subtest: is designed to assess phoneme discrimination in minimal pairs; contains 48 pictures, comprised of 24 minimal pairs, differing in manner, place, or voicing distinction which is designed to assess the perceptibility of the sounds that are in error or not produced. Phonological Analysis subtest: based on continuous speech sampling by picture descriptions and is based on phonological process analysis. The reliability, validity and standardization measures of the SST test were assigned by statistical analysis using SPSS 6.0. For reliability, internal consistency reliability covering itemanalysis, testretest and intrarater reliability were computed. For validity, content validity as well as examiner inquiry, and construct validity covering norms, discriminant validity and cluster analysis were computed. Reliability Results and Discussion The internal consistency reliability is used to assess the consistency of results across items in the three subtests. Itemanalysis correlation coefficients were determined. The results of alpha coefficients (SET 0.3 p <.001 F 59,119 = p <.001; IAT p <.001 Q 46,2208 = p <.001; SAT 0.6 p <.001 F 113,904 = p <.001) were significantly high. The internal consistency of alpha coefficiency for three subtests were observed as F 3,663 = p <.001. The testretest reliability is used to assess the consistency of the tests from one time to another which also gave highly significant results (SET: (F 1,113 = p <.001); AT: (F 2,57 = p <.001) and SAT: (F 1,113 = p <.001). The interrater reliability which is used to assess the degree to which two different raters gave consistent scores also showed high correlation. The percentages were computed as SET 93%, AT 91%, and SAT 91% and the alpha correlation coefficient was.83 (F 4,36 = , p <.001). The reliability analysis on the transcriptions of the data was computed by interrater reliability analysis of the first author with the four assistants. This was done on a random sampling of 10 minidiscs of 40 children. The intertranscriber reliability correlation coefficient measure was computed by Cronbach Alpha as alpha = (Hotelling s Tsquared = F = p <.001). Validity Construct validity was first computed by developing norms. Normal development was characterized by the predictable order of acquisition by certain sound classes, and the certain chronology of suppression of the normal simplification processes by age. The speech accuracy increased with the chronological age and gender did not exert an influence on it. The discriminant validity computed by Wilks Canonical discriminant functions showed that all the subtests significantly differentiated the typically developing children from disordered children. Finally, by clustering analysis, five groups of classification were significantly outlined by age and the scores of SET, IAT and SAT to determine the efficacy of SST in determining the typically developing children by age and subtypes of classification of disorders. The correlation of all three tests were found to be significantly high as a measure of validity (SET and SAT r =.92, p <.001; SET and IAT r =.75, p <.001; SAT and IAT r =.74 p <.001 n = 665). In conclusion, SST is a reliable, valid and standardized test to use in the development of typically developing children as well as in assessment and differential diagnosis of children with articulation and phonological disorders. ARALIK 2006, C LT 21, SAYI 58