Türkiye de son 25 yılda kırmızı et fiyatlarındaki değişimler ve ithalat kararlarının etkilerinin analizi

Transkript

1 Türkiye de son 25 yılda kırmızı et fiyatlarındaki değişimler ve ithalat kararlarının etkilerinin analizi Erol AYDIN*, Yılmaz ARAL**, Mehmet Ferit CAN***, Yavuz CEVGER****, Engin SAKARYA*****, Sinem İŞBİLİR****** Öz: Bu çalışmada Türkiye de kırmızı et fiyatlarında yılları arasında meydana gelen değişimlerin; önemli ekonomik olaylar ile kasaplık hayvan ve kırmızı et ithalatı kararları çerçevesinde incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın materyalini; Türkiye de 2010 yılına ait canlı hayvan ve kırmızı et ithalatına ilişkin rakamlar, yılları arası dönemde gerçekleşen kırmızı et, canlı hayvan ve kesif besi yemi toptan satış fiyatları, TEFE-ÜFE ve Alım Gücü Endeksine ait veriler oluşturmuştur. Araştırmada, Türkiye nin 2010 yılı Aralık ayına kadar toplam ton civarında kırmızı et ithal ettiği belirlenmiştir. Koyun eti yılları arasında ortalama fiyatlar üzerinden; reel olarak 1.69 TL lik fiyat aralığında dalgalanırken, 2009 yılında 2008 yılına göre %51.40, 2010 yılında ise 2008 yılına göre %68.54 oranında artış göstermiştir. Diğer taraftan sığır eti yıllık ortalama reel fiyatı yılları arasında 1.26 TL lik fiyat aralığında dalgalanırken, yalnızca 2010 yılında 2009 yılına göre %37.02 oranında artmıştır. Sonuç olarak; yıllar içerisinde yaşanan ekonomik krizler ve krizlerin etkilerinin giderilmesine dönük politika tedbirlerinin zamanında alınmaması, hayvancılık sektörünü son derece olumsuz etkilemiş, üretimde azalmalar ve çekilmeler olmuştur. Son dönemlerde uygulanan politikalarda yetersizlik sonucu, canlı hayvan ile kırmızı et fiyatlarındaki istikrarsızlık ve artan mali risk üreticilerin hedef ve beklentilerini olumsuz yönde etkilemiştir. Türkiye de kırmızı et fiyatlarında istikrarın sağlanması ve kırmızı et ithalatının durdurulmasının ancak, sektör paydaşlarının katılımıyla süratle alınacak rasyonel hayvancılık politikası tedbirleri ile orta ve uzun vadede gerçekleştirebileceği düşünülmektedir. Anahtar sözcükler: Besi yemi, canlı hayvan, fiyat, ithalat, kırmızı et, Türkiye Analysis of the Red Meat Price Changes Over the Last 25 Years and Effects of Import Decisions in Turkey Abstract: In this study, it is aimed to examine the change occurring in red meat prices in Turkey between years within the framework of important economic events, as well as import decisions of slaughtered animals and red meat. The figures concerning livestock and red meat import for the year 2010 in Turkey, wholesale prices of red meat, livestock, and concentrated fattening feed occurring in the period between the years of 1985 and 2010, the data relating to Wholesale Price Index-Producer Price Index and Purchasing Power Index have constituted the material of the research. It was determined that Turkey imported around tons of red meat until December While the mutton price is fluctuating in the range of 1.69 TL in real terms over the average prices between the years of 2003 and 2008, in 2009 it increased at the rate of 51.4% compared to 2008 but in 2010 it increased at the rate of 68.5% compared to On the other hand, whilst the annual average beef price in real terms is fluctuating in the range of 1.26 TL between the years of 2003 and 2009, only in 2010 it increased at the rate of 37.0% compared to Finally, not taking the political measures on time for removing the economic crises and their effects undergone over years has affected the livestock sector negatively and this was resulted in decreases and withdrawals from production. During the recent periods, the instability in the prices of livestock and red meat and the increased financial risk has had a negative * Arş. Gör., Kafkas Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Hayvancılık Ekonomisi ve İşletmeciliği AD, 36100, Paşaçayırı Kars. ** Yrd.Doç.Dr., Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği AD, 06110, Dışkapı Ankara. *** Dr., Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara İl Tarım Md., 06720, Yenimahalle Ankara. **** Prof.Dr., Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği AD, 06110, Dışkapı Ankara. ***** Arş. Gör., Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği AD, 06110, Dışkapı Ankara 3

2 impact on the producers expectations and objectives. It is considered that ensuring the stability in the red meat prices in Turkey and ceasing the red meat import may be achieved on medium and long terms only if rational livestock policy measures are taken rapidly with the participation of sector stakeholders. Key words: Fattening feed, import, livestock, price, red meat, Turkey Giriş Türkiye de hayvansal üretimin büyük çoğunluğunu; kalite ve fiyat oluşumu konusunda bilgi sahibi olmayan, yetiştiriciliği genellikle geleneksel usullerle ve ekonomik bilinçten yoksun şekilde yapan, küçük ölçekli işletmeler gerçekleştirmektedir. Bu işletmelerdeki geleneksel ve irrasyonel yapı, üreticilerin pazarlık gücünü zayıflatmaktadır. Hayvan ve hayvansal ürün fiyatları, çok sayıda ve örgütsüz üreticiler ile özellikle fiyat konusunda işbirliği içerisinde olan sınırlı sayıdaki alıcının buluştuğu oligopson bir piyasada teşekkül etmektedir (1, 2, 7). Türkiye de kırmızı et fiyatlarının oluşumunu; besi materyali, yem, işçilik vb. girdi maliyetlerinin yanı sıra, hayvan türlerine göre hayvan varlığındaki değişim, ikame ürünlerin (koyun-keçi eti, sığır eti) fiyatları, ithalat ya da ihracat durumu, devlet müdahalesinin varlığı, hayvancılık destekleri, faiz oranları, süt fiyatlarındaki istikrarsızlık, tüketici talebi, tüketici tercihleri ve alım gücü gibi faktörler doğrudan ya da dolaylı olarak farklı düzeylerde etkileyebilmektedir (5). Türkiye de döneminde uzun yıllardır devam eden hayvancılık politikalarının ve hayvancılığın yapısal sorunlarının bir sonucu olarak, önce koyun-keçi eti fiyatlarında, ardından ise sığır eti fiyatlarında reel olarak artışlar meydana gelmiştir. Karar mercileri artan kırmızı et fiyatlarını ithalat yoluyla dengelemek istemiştir. Bu amaçla 30 Nisan 2010 dan itibaren canlı hayvan ve kırmızı et ithalatını gümrük vergilerini düşürmek suretiyle, cazip hale getirmeye dönük birçok Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) alınmıştır. İthalat yapma yetkisi öncelikle Et ve Balık Kurumu (EBK) na daha sonra ise, özel sektöre verilmiş bulunmaktadır. Bakanlar Kurulu tarafından, 30 Nisan 2010 tarihinden 31 Aralık 2010 tarihine kadar olan süreçte canlı hayvan ve kırmızı et ithalatına ilişkin 3 adeti EBK ile ilgili, 6 adeti ise tarihli ve 95/7606 sayılı ithalat rejimi kararına ek karar olmak üzere toplam 9 adet karar çıkarılmıştır (9, 10, 11, 12). Bu süreçte alınan kararlar, ithalat vergi oranlarını düşürerek ithalatı teşvik etmeye yönelik olup, 22 Aralık 2010 tarihinde çıkan kararla da özel sektör için ithalatın süresi ile ilgili sınırlama kaldırılmıştır (11). Bu çalışmada Türkiye de kırmızı et fiyatlarında yıllar ( ) ve aylar (Ocak 2006 Kasım 2010) itibariyle meydana gelen değişimin; Toptan Eşya Fiyat Endeksi (TEFE, ), Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE, ), Alım Gücü Endeksi kullanılarak, önemli ekonomik olaylar ile canlı hayvan ve kırmızı et ithalatı kararları çerçevesinde incelenmesi amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem Araştırmanın materyalini; Türkiye de 2010 yılına ait canlı hayvan ve kırmızı et ithalatına ilişkin rakamlar, yılları arası dönemde gerçekleşen kırmızı et (sığır eti için dana eti, koyun eti için toklu eti) ve canlı hayvan (canlı sığır için erkek sığır, canlı koyun için toklu koyun) toptan satış fiyatları, aynı döneme ait kesif besi yemi toptan satış fiyatları (KDV hariç, peşin satış fiyatı), TEFE ( ) - ÜFE ( ) ve Alım Gücü Endeksine ait veriler oluşturmuştur. Söz konusu veriler Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü (KKGM), Ankara Ticaret Borsası (ATB), EBK, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve Türkiye Yem Sanayicileri Birliği (Türkiyem Bir) nden temin edilmiştir (3, 4, 6, 8, 13, 14, 15). Elde edilen veriler Microsoft Excel 2007 programından yararlanılarak değerlendirilmiştir. Canlı hayvan, kırmızı et ve kesif besi yemi cari fiyatları, aynı tarihlere ait TEFE ÜFE ve Alım Gücü Endeksi nden yararlanılarak, dönem içerisinde yaşanan enflasyon ve paranın alım gücünde meydana gelen değişimin etkilerinden arındırılmış ve reel fiyatlara dönüştürülmüştür. TEFE ÜFE ve Alım Gücü Endeksine göre reel fiyatlara dönüştürülen fiyat serileri, (2010 yılı için Aralık ayı hariç) yılları arasında 4

3 aylar aras nda ayl k ortalama olarak meydana gelen değişimler, yaşanan önemli ekonomik olaylar ile canl hayvan ve k rm z et ithalat kararlar da dikkate al narak haz rlanan grafikler vas tas yla incelenmiş ve yorumlanm şt r. Vet Hekim Der Derg 82(1): 3-13, 2011 yıllık, Ocak 2006 Kasım 2010 ayları arasında Bulgular Bulgular aylık ortalama EBK olarak ve özel meydana sektör gelen taraf ndan değişimler, 18 Temmuz Aral k 2010 tarihleri aras nda EBK ve özel sektör tarafından 18 Temmuz yaşanan önemli ekonomik olaylar ile canlı hayvan yap lan canl hayvan ve k rm z et ithalat miktarlar ve kırmızı et ithalatı kararları da dikkate alınarak 2010 Tablo 1 Aralık 1 de 2010 gösterilmiştir tarihleri arasında (6, 8). yapılan hazırlanan grafikler vasıtasıyla incelenmiş ve yorumlanmıştır. canlı hayvan ve kırmızı et ithalatı miktarları Tablo 1 de gösterilmiştir (6, 8). Tablo 1: EBK ve özel sektör tarafından 2010 yılında gerçekleştirilen canlı hayvan ve kırmızı et ithalat miktarına ilişkin bulgular. Table 1: Findings of livestock and red meat import quantities of the Meat and Fish Corporation and the private sector in Ürün Cinsi Ürün Miktar Kasapl k s ğ r (Baş) Besi materyali s ğ r (Baş) Kurbanl k s ğ r (Baş) Kasapl k koyun (Baş) kasapl k ve kurbanl k s ğ rlardan ortalama 300 kg ( ton), koyundan 15 kg (4.900 ton) Kurbanl k koyun (Baş) karkas et elde edildiği varsay m ile soğutulmuş ve dondurulmuş olarak doğrudan ithal edilen S ğ r karkas (Ton) s ğ r karkas dâhil (besi materyali s ğ r hariç) toplam ton civar nda karkas et ithal Tablo 1 incelendiğinde; Türkiye ye ilk parti edilen sığır karkası dâhil (besi materyali sığır hariç) toplam ton civarında karkas et ithal edildiği hesaplanm şt r. (8.022 baş) kasaplık sığırın Mersin Limanı ndan Tablo 1 incelendiğinde; Türkiye ye ilk parti (8.022 baş) kasapl k s ğ r n Mersin girdiği (11), TÜİK 18 Temmuz verilerine 2010 göre; tarihinden Türkiye nin 01 Aralık bir edildiği y ll k toplam hesaplanmıştır. k rm z et üretimi 2009 y l nda 2010 Liman ndan tarihine kadar; girdiği toplam (11), Temmuz baş kasaplık 2010 tarihinden TÜİK verilerine 01 Aral k göre; 2010 Türkiye nin tarihine kadar; bir yıllık toplam tondur (14). Bu süreç içerisinde ithal edilen toplam ton k rm z et, Türkiye ve kurbanlık baş sığır, kasapl k ve baş kurbanl k besi materyali s ğ r, sığır, toplam k rm z baş kasaplık et üretiminin ve kurbanlık %24.36 s na koyun tekabül ile tondur etmektedir. (14). Bu süreç içerisinde ithal edilen top toplam baş besi kırmızı materyali et üretimi s ğ r, yılında baş kasapl k ve kurbanl k ton sığır karkas koyun etinin ile girdiği görülmektedir. Bu süreçte, kasaplık ve kurbanlık sığırlardan zı et üretiminin %24.36 sına tekabül etmektedir. ton s ğ r karkas lam etinin ton girdiği kırmızı görülmektedir. et, Türkiye toplam Bu kırmı- süreçte, EBK taraf ndan aç lan canl hayvan ve k rm z et ithalat ihalelerini kazanan firmalar, ortalama ihale edilen 300 ürünün kg ( cinsi ton), ve miktar koyundan Tablo 15 2 de kg verilmiştir EBK tarafından (3). açılan canlı hayvan ve kırmızı (4.900 ton) karkas et elde edildiği varsayımı ile et ithalatı ihalelerini kazanan firmalar, ihale edilen 4 soğutulmuş ve dondurulmuş olarak doğrudan ithal ürünün cinsi ve miktarı Tablo 2 de verilmiştir (3). Tablo 2: EBK tarafından açılan canlı hayvan ve kırmızı et ithalatı ihalelerini kazanan firmalar ile ihale edilen ürünün cinsi ve miktarına ilişkin bulgular. Table 2: The companies awarded the tender of the Meat and Fish Corporation for livestock and red meat import and findings pertaining to the type and quantities. Besi Dondurulmuş Kasapl k Soğutulmuş S ğ r Firma Ad (Ülke) Materyali S ğ r Karkas S ğ r (Ton) Karkas (Ton) S ğ r (Ton) (Ton) Hijazi and Ghosheh Group (Ürdün) Alt ntern Handels Gmbh (Avusturya) Hac lar Helal Et Kombinas (Almanya) Dituria SRO (Slovakya) MB Food A/S (Polonya) Toplam Tablo 2 de görüldüğü üzere EBK arac l ğ yla; ton canl kasapl k s ğ r, ton besi

4 Tablo 2 de görüldüğü üzere EBK aracılığıyla; ton canlı kasaplık sığır, ton besi materyali sığır, ton dondurulmuş ve ton soğutulmuş sığır karkası ithal edilmiştir. EBK tarafından, kasaplık sığırlardan ortalama %60 ( ton) karkas randımanı elde edildiği kabul edilirse, soğutulmuş ve dondurulmuş olarak doğrudan ithal edilen sığır karkası dâhil toplam (besi materyali sığır hariç) ton karkas et ithal edildiği hesaplanmıştır. Türkiye de yılları arası dönemde kırmızı et fiyatlarındaki değişim Türkiye de yılları arasında sığır eti, sığır canlı, koyun eti, koyun canlı ve kesif besi yeminin TEFE-ÜFE ne göre reel fiyatları Şekil 1 de gösterilmiştir. Şekil Şekil 1: 1: Türkiye de yılları y llar arasında aras nda sığır eti, s ğ r sığır canlı, eti, s ğ r koyun canl, eti, koyun canlı eti, ve kesif koyun besi canl yeminin ve TEFE-ÜFE ne kesif besi yeminin göre reel TEFE-ÜFE ne fiyatları. göre reel fiyatlar. Figure 1: 1: Real prices of of beef, beef, cattle, cattle, mutton, mutton, sheep and sheep concentrated and concentrated fattening feed fattening according feed to the according wholesale price to the index-producer wholesale price index-producer between price index years in between Turkey years in Turkey. Şekil 1 de, 2008 yılına kadar sığır eti ve koyun arttığı, kesif besi yemi fiyatının dalgalı bir seyir Şekil 1 de, 2008 y l na kadar s ğ r eti ve koyun eti fiyatlar birbirine paralel bir seyir eti fiyatları birbirine paralel bir seyir izlemesine izlemesine rağmen %1.68 oranında azaldığı tespit rağmen, izlemesine 2008 rağmen, yılından 2008 itibaren y l ndan koyun itibaren eti fiyatının, sığır eti fiyatlarından ayrılış gösterdiği izlen- koyun edilmiştir. eti fiyat n n, s ğ r eti fiyatlar ndan ayr l ş mektedir. gösterdiği Ayrıca, izlenmektedir Ayr ca, yılları arası dönemde y llar Türkiye de aras dönemde TEFE ÜFE ne yılları arasında göre; sığır s ğ r eti, TEFE ÜFE ne eti fiyat n n %160,48, göre; sığır canl eti s ğ r fiyatının fiyat n n %160,48, sığır canlı, koyun eti, koyun canlı ve kesif besi yeminin alım gücü endeksine göre reel fiyatları Şekil %194,04, koyun eti fiyat n n %233,84, canl koyun canlı sığır fiyatının %194,04, koyun eti fiyatının %233,84, fiyat n n canlı %206,51 koyun oran nda fiyatının %206,51 artt ğ, oranında kesif besi 2 de yemi verilmiştir. fiyat n n dalgal bir seyir izlemesine rağmen %1.68 oran nda azald ğ tespit edilmiştir. Türkiye de y llar aras nda s ğ r eti, s ğ r canl, koyun eti, koyun canl ve kesif besi yeminin al m gücü endeksine göre reel fiyatlar Şekil 2 de verilmiştir. 6

5 fiyat n n %206,51 oran nda artt ğ, kesif besi yemi fiyat n n dalgal bir seyir izlemesine rağmen %1.68 oran nda azald ğ tespit edilmiştir. Vet Hekim Der Derg 82(1): 3-13, 2011 Türkiye de y llar aras nda s ğ r eti, s ğ r canl, koyun eti, koyun canl ve kesif besi yeminin al m gücü endeksine göre reel fiyatlar Şekil 2 de verilmiştir. Şekil Şekil 2: 2: Türkiye de yılları y llar arasında aras nda sığır eti, s ğ r sığır canlı, eti, s ğ r koyun canl, eti, koyun koyun canlı eti, ve kesif koyun besi canl yeminin ve alım kesif gücü besi endeksine yeminin göre al m reel gücü fiyatları. endeksine göre reel fiyatlar. Figure Şekil 2: Real 2 de, prices 1985 of beef, y l ndan cattle, mutton, 2010 y l na sheep and al m concentrated gücü endeksine fattening feed göre; according s ğ r eti to the fiyat n n purchasing power index between years in Turkey. Figure 2: of beef, cattle, mutton, sheep and concentrated fattening feed according %27.78, to the purchasing canl s ğ r power fiyat n n index %49.30, between koyun eti fiyat n n years in Turkey. %69.48, canl koyun fiyat n n %54.78 Şekil oran nda 2 de, 1985 artt ğ, yılından kesif 2010 besi yılına yemi alım fiyat n n gücü rağmen dalgal %50.09 bir seyir oranında izlemesine azaldığı rağmen belirlenmiştir. %50.09 endeksine göre; sığır eti fiyatının %27.78, canlı sığır fiyatının %49.30, koyun eti fiyatının %69.48, oran nda azald ğ belirlenmiştir. Türkiye de yılları arasında arpa, 6 canlı koyun Türkiye de fiyatının %54.78 oranında y llar arttığı, aras nda kesif besi yemi göre fiyatının reel fiyatlar dalgalı bir Şekil seyir 3 de izlemesine sunulmuştur. göre reel fiyatları Şekil 3 de arpa, mısır m s r ve kesif ve besi kesif yeminin besi yeminin alım gücü al m endeksine gücü endeksine sunulmuştur. Şekil Şekil 3: 3: Türkiye de yılları y llar arasında aras nda arpa, mısır arpa, ve kesif m s r besi ve yeminin kesif besi alım gücü yeminin endeksine al m göre gücü reel endeksine fiyatları. göre reel fiyatlar. Figure Figure 3: 3: Real prices of barley, of barley, corn and corn concentrated and concentrated fattening feed fattening according to feed the purchasing according power to index the purchasing between power years index between Turkey years in Turkey. Şekil 3 de görüldüğü üzere; 1985 y l ndan 2010 y l na al m gücü endeksine göre; arpa fiyat n n %43.89, m s r fiyat n n %40.89 ve kesif besi yemi fiyat n n %50.09 oran nda azald ğ hesaplanm şt r. Türkiye de y llar aras nda cari fiyatlar üzerinden s ğ r eti ve koyun etinin kesif besi yemi paritesi Şekil 4 de gösterilmiştir. 7

6 Figure 3: Real prices of barley, corn and concentrated fattening feed according to the purchasing power index between years in Turkey. Vet Hekim Der Derg 82(1): 3-13, 2011 Şekil 3 de görüldüğü üzere; 1985 y l ndan 2010 y l na al m gücü endeksine göre; arpa fiyat n n %43.89, m s r fiyat n n %40.89 ve kesif besi yemi fiyat n n %50.09 oran nda azald ğ Şekil 3 de hesaplanm şt r. görüldüğü üzere; 1985 yılından 2010 Türkiye de yılları arasında cari fiyatlar üzerinden sığır eti ve koyun etinin kesif besi yılına alım gücü endeksine göre; arpa fiyatının Türkiye de y llar aras nda cari fiyatlar üzerinden s ğ r eti ve koyun etinin %43.89, mısır fiyatının %40.89 ve kesif besi yemi yemi paritesi Şekil 4 de gösterilmiştir. fiyatının kesif besi %50.09 yemi oranında paritesi Şekil azaldığı 4 de hesaplanmıştır. gösterilmiştir. Figure 4: Concentrated fattening feed parity of beef and mutton over current prices in Turkey between years. Şekil 4 de görüldüğü üzere, 1 kg s ğ r eti ve koyun eti ile 1985 y l nda s ras yla 13,9 kg ve 13,4 kg kesif besi yemi sat n al nabiliyorken, 2010 y l nda ise s ras yla 35,6 kg ve 45,5 Şekil Şekil 4: 4: Türkiye de yılları y llar arasında aras nda cari fiyatlar cari fiyatlar üzerinden üzerinden sığır eti ve s ğ r koyun eti etinin ve kesif koyun besi etinin yemi paritesi. kesif kg kesif besi besi yemi yemi paritesi. sat n al nabilmiştir. Başka bir ifadeyle 1985 y l na göre 2010 y l nda cari Figure 4: Concentrated fattening feed parity of beef and mutton over current prices in Turkey between fiyatlar years. üzerinden; s ğ r eti-kesif yem paritesi %156,01, koyun eti-kesif besi yemi paritesi %239,55 Şekil 4 de oran nda görüldüğü artm şt r. üzere, 1 kg sığır eti ve koyun eti ile 1985 yılında sırasıyla 13,9 kg ve 13,4 kg nın kırmızı et fiyatları üzerine etkisi Canlı hayvan ve kırmızı et ithalat kararları- 7 kesif besi yemi satın alınabiliyorken, 2010 yılında ise sırasıyla 35,6 kg ve 45,5 kg kesif besi yemi Türkiye de Ocak 2006-Kasım 2010 ayları arası k rm z dönemde et sığır fiyatlar eti, sığır üzerine canlı, koyun etkisi eti, koyun Canl hayvan ve k rm z et ithalat kararlar n n satın alınabilmiştir. Başka bir ifadeyle 1985 yılına canlı ve kesif besi yeminin ÜFE ne göre reel fiyatları aras Şekil dönemde 5 de gösterilmiştir. s ğ r eti, s ğ r canl, koyun göre 2010 Türkiye de yılında cari Ocak fiyatlar 2006-Kas m üzerinden; sığır 2010 etikesif yem paritesi %156,01, koyun eti-kesif besi aylar yemi eti, koyun paritesi canl %239,55 ve kesif oranında besi yeminin artmıştır. ÜFE ne göre reel fiyatlar Şekil 5 de gösterilmiştir. Şekil 5: Türkiye de Ocak 2006-Kasım 2010 ayları arası dönemde sığır eti, sığır canlı, koyun eti, koyun canlı ve Şekil kesif 5: besi Türkiye de yeminin ÜFE ne Ocak göre 2006-Kas m reel fiyatları aylar aras dönemde s ğ r eti, s ğ r canl, koyun eti, Figure koyun 5: canl Real prices ve kesif of beef, besi cattle, yeminin mutton, ÜFE ne sheep and göre concentrated reel fiyatlar. fattening feed according to the producer price Figure index 5: in Real Turkey prices of between of beef, January cattle, 2006 mutton, and November sheep and concentrated fattening feed according to the producer price index in Turkey of between January 2006 and November Şekil 5 de, Ocak 2006 dan Kas m 2010 tarihine ÜFE ne göre; s ğ r eti fiyat n n

7 Şekil 5 de, Ocak 2006 dan Kasım 2010 tarihine ÜFE ne göre; sığır eti fiyatının %48.31, canlı sığır fiyatının %65.14, koyun eti fiyatının %48.90, canlı koyun fiyatının %63.42, kesif besi yemi fiyatının %32.95 oranında arttığı tespit edilmiştir. Türkiye de Ocak 2006-Kasım 2010 ayları arası dönemde sığır eti, sığır canlı, koyun eti, koyun canlı ve kesif besi yeminin alım gücü endeksine göre reel fiyatları Şekil 6 da verilmiştir. Şekil 6: Türkiye de Ocak 2006-Kas m 2010 aylar aras dönemde s ğ r eti, s ğ r canl, koyun eti, koyun canl ve kesif besi yeminin al m gücü endeksine göre reel fiyatlar. Figure 6: Real prices of beef, cattle, mutton, sheep and concentrated fattening feed according to the purchasing power index in Turkey for the period of between January 2006 and November Şekil Şekil 6: 6: Türkiye de Ocak 2006-Kasım 2006-Kas m ayları aylar arası dönemde aras dönemde sığır eti, sığır s ğ r canlı, eti, koyun s ğ r eti, canl, koyun koyun canlı ve eti, kesif koyun besi canl yeminin ve alım kesif gücü besi endeksine yeminin göre al m reel gücü fiyatları. endeksine göre reel fiyatlar. Figure 6: Real prices of beef, cattle, mutton, sheep and concentrated fattening feed according to the purchasing Figure power Şekil 6: index Real 6 da, in prices Turkey Ocak for of beef, the 2006-Kas m period cattle, of between mutton, 2010 January aylar sheep 2006 aras and and concentrated dönemde November al m fattening gücü endeksine feed according göre; to the purchasing power index in Turkey for the period of between January 2006 and s ğ r November Şekil eti 6 da, fiyat n n Ocak 2006-Kasım %41.70, canl 2010 s ğ r ayları fiyat n n arası %57.78, Türkiye de koyun Ocak eti fiyat n n Kasım 2010 %42.27, ayları canl arası %27.02 dönemde oran nda arpa, mısır artt ğ ve kesif tespit besi edilmiştir. yeminin alım dönemde koyun fiyat n n alım gücü %56.14, endeksine kesif göre; besi sığır yemi eti fiyat n n fiyatının %41.70, canlı sığır fiyatının %57.78, koyun gücü endeksine göre reel fiyatları Şekil 7 de verilmiştir. aras dönemde al m arpa, gücü m s r endeksine ve kesif göre; besi eti fiyatının Türkiye de Şekil %42.27, 6 da, canlı Ocak koyun 2006-Kas m fiyatının %56.14, 2010 aylar kesif besi yemi fiyatının %27.02 oranında arttığı yeminin tespit s ğ r edilmiştir. eti al m fiyat n n gücü %41.70, endeksine canl göre s ğ r reel fiyatlar fiyat n n Şekil %57.78, 7 de verilmiştir. koyun eti fiyat n n %42.27, canl koyun fiyat n n %56.14, kesif besi yemi fiyat n n %27.02 oran nda artt ğ tespit edilmiştir. Türkiye de Ocak Kas m 2010 aylar aras dönemde arpa, m s r ve kesif besi yeminin al m gücü endeksine göre reel fiyatlar Şekil 7 de verilmiştir. Şekil Şekil 7: 7: Türkiye de Ocak Kasım Kas m 2010 ayları 2010 arası aylar dönemde aras arpa, dönemde mısır ve arpa, kesif besi m s r yeminin ve kesif alım gücü besi endeksine yeminin al m göre reel gücü fiyatları. endeksine göre reel fiyatlar. Figure 7: Real prices of barley, corn, and concentrated fattening feed according to the purchasing power index in Figure Turkey 7: for the Real period prices of between of barley, January corn, 2006 and and November concentrated fattening feed according to the purchasing power index in Turkey for the period of between January 2006 and November Şekil 7: Türkiye de Ocak Kas m 2010 aylar aras dönemde arpa, m s r kesif besi 9 yeminin al m gücü endeksine göre reel fiyatlar.

8 Şekil 7 de, Ocak 2006 Kas m 2010 döneminde al m Araştırma gücü endeksine Makalesi / Research göre; Article arpa Vet Hekim Der Derg 82(1): 3-13, 2011 fiyat n n %11.62, m s r fiyat n n %30.57, kesif besi yemi fiyat n n %27.02 oran nda artt ğ tespit Şekil edilmiştir. 7 de, Ocak 2006 Kasım 2010 döneminde alım Türkiye de gücü endeksine Ocak göre; Kas m arpa fiyatının 2010 aylar sı cari aras fiyatlar cari üzerinden fiyatlar sığır üzerinden eti ve koyun s ğ r eti etinin ve Türkiye de Ocak Kasım 2010 ayları ara- %11.62, mısır fiyatının %30.57, kesif besi yemi kesif besi yemi paritesi Şekil 8 de gösterilmiştir. fiyatının koyun etinin %27.02 kesif oranında besi yemi arttığı paritesi tespit edilmiştir. Şekil 8 de gösterilmiştir. Şekil Şekil 8: 8: Türkiye de Ocak Kasım Kas m ayları aylar arası dönemde aras dönemde cari fiyatlar cari üzerinden fiyatlar sığır üzerinden eti ve koyun s ğ r etinin ve kesif koyun besi etinin yemi paritesi. kesif besi yemi paritesi. Figure 8: Concentrated fattening feed parity of beef and mutton over current prices in Turkey for the period of between Figure January 8: Concentrated 2006 and November fattening feed parity of beef and mutton over current prices in Turkey for the period of between January 2006 and November Şekil 8 de görüldüğü üzere, 1 kg sığır eti ve koyun etinden 2006 yılı Ocak ayında sırasıyla 28.2 Türkiye de ilerleyen yıllarda 5 Nisan 1994 ekono- çekilmeler meydana gelmiştir (2, 5, 7). Ayrıca, kg ve 31.6 Şekil kg kesif 8 de besi görüldüğü yemi satın üzere, alınabiliyorken, 1 kg s ğ r mik eti ve istikrar koyun programı etinden ve yılı y l ekonomik Ocak ay nda krizi 2010 yılı Kasım ayında ise sırasıyla 31.5 kg ve s ras yla 28.2 kg ve 31.6 kg kesif besi yemi sat n gibi al nabiliyorken, bazı önemli darboğazlar 2010 y l da Kas m yaşanmıştır. ay nda ise 35.4 kg kesif besi yemi satın alınabilmiştir. Başka Türkiye hayvancılık sektörü, 1980 li yılların bir s ras yla ifadeyle 31.5 bu periyotta kg ve cari 35.4 fiyatlar kg kesif üzerinden; besi yemi sığır eti-kesif besi yemi paritesi %11.55, koyun eti sat n al nabilmiştir. Başka bir ifadeyle bu ortalarından itibaren önemli ölçüde ithalat baskısı altında kalmış; verilen tavizlerle, 1991 yılına kesif periyotta besi yemi cari fiyatlar paritesi %12.00 üzerinden; oranında s ğ r artmıştır. eti-kesif besi yemi paritesi %11.55, koyun eti kesif besi kadar sıfır gümrükle, daha sonraki yıllarda fonlarla kısmen dengelemek suretiyle ithalata devam yemi paritesi %12.00 Tartışma oran nda ve Sonuçartm şt r. Türkiye de kırmızı et fiyatlarının yıllar itibariyle gösterdiği değişimi, besi işletmelerinin en şük kaliteli mal ihraç edilen ülkeler kategorisine edilmiştir. Türkiye 1995 yılına gelindiğinde, dü- önemli girdi unsurlarından olan yem fiyatları Tart şma ve sokulmuş ve Sonuç ve Cumhuriyet tarihinde ilk olarak kemiksiz et ithalatına izin verilmiştir. Mart 1996 da canlı hayvan fiyatları ile birlikte değerlendirmek Türkiye de k rm z et fiyatlar n n y llar itibariyle gösterdiği değişimi, besi gerekmektedir. Bu araştırmada, Türkiye de yaşanan işletmelerinin önemli ekonomik en önemli olaylar girdi ile canlı unsurlar ndan hayvan ve olan zın yem kırmızı fiyatlar et talebini ve azaltmış, canl hayvan uluslararası fiyatlar alanda ile ortaya çıkan Deli Dana Hastalığı (BSE), halkımı- kırmızı et ithalatı kararlarının, yılları yaşanan bu sağlık sorunu, hayvancılık sektörünü birlikte değerlendirmek gerekmektedir. Bu araşt rmada, arasındaki dönemde kırmızı ette meydana gelen olumsuz Türkiye de etkilemekle birlikte, yaşanan kırmızı önemli et ekonomik ithalatının fiyat olaylar değişimleri ile canl üzerine hayvan etkileri ve incelenmiştir. k rm z et ithalat durdurulması kararlar n n, gibi bir sonucun ortaya y llar çıkmasını aras ndaki sağlamıştır (2). dönemde Hayvancılık k rm z sektörünü ette meydana de yakından gelen fiyat ilgilendiren 24 Ocak 1980 ekonomik istikrar tedbirleri Deli Dana Hastalığının uluslararası alanda so- değişimleri üzerine etkileri incelenmiştir. çerçevesinde Hayvanc l k et ve hayvansal sektörünü ürünler de destekleme yak ndan ilgilendiren run olarak ortaya 24 Ocak çıktığı ekonomik ve 1997 yıllarında istikrar kapsamından çıkarılmıştır. Türkiye de bu tarihi izleyen süreçte, kasaplık hayvan ve et dış ticaretin- kırmızı et reel fiyatları düşmüştür. Türkiye de has- azalan sığır eti talebi nedeniyle canlı hayvan ve tedbirleri çerçevesinde et ve hayvansal ürünler destekleme kapsam ndan ç kar lm şt r. deki Türkiye de politikalar bu ile tarihi kasaplık izleyen gücün süreçte, üstünde kasapl k hayvan talığın hayvan etkisiyle ve d ş kırmızı ticaretindeki ithalatından politikalar vazgeçilmiş, yurtiçi toplam kırmızı et arzında meydana ge- ile kesimleri sonucu hayvan varlığında önemli sayısal kasapl k azalmalar gücün ve dolayısıyla üstünde hayvan hayvansal kesimleri üretimden sonucu len hayvan azalmanın varl ğ nda sonucu olarak önemli da say sal 1998 yılında azalmalar canlı

9 hayvan ve kırmızı et fiyatlarının reel olarak arttığı gözlemlenmiştir. Hayvancılık sektöründe ve hayvansal ürünler piyasasında müdahale kuruluşu olarak önemli görevler yapan, bazı Kamu İktisadi Teşebbüslerinin (KİT) 1992 yılında, zamansız özelleştirme kapsamına alınması ve ilerleyen dönemde gerçekleştirilen özelleştirmeler, sektörü olumsuz yönde etkileyen diğer bir faktör olmuştur. Bu kapsamda EBK kısmen, Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu (SEK), ve Yem Sanayi (YEM-SAN) tamamen özelleştirilmiştir. Cevger ve Sakarya (5), Türkiye nin kırmızı et ithalatı için, yılları arasında, yıllara (damızlık hayvanlar hariç) göre ithalat miktarı değişmekle birlikte, toplam 342 milyon dolar ödediğini bildirmişlerdir. Türkiye de 1997 yılından 2010 yılına kadar damızlık hayvanlar hariç kasaplık hayvan ve kırmızı et ithalatı yapılmamıştır. Son iki yılda, uzun yıllardır devam eden hayvancılık politikalarının ve hayvancılığın yapısal sorunlarının bir sonucu olarak, önce koyun keçi eti fiyatlarında, ardından sığır eti fiyatlarında reel artışlar meydana gelmiştir. Bunun sonucunda, EBK toplam ton canlı hayvan (besi materyali dâhil) ithalatı yapmış olup (6), bakanlar kurulu tarafından verilen yetki çerçevesinde 31 Aralık 2011 tarihine kadar ithalat kontenjanı olan ton canlı hayvan miktarına ulaşana kadar ithalat yapmaya devam edecektir (12). Araştırma bulgularında; 1985 yılından 2008 yılına kadar sığır eti ve koyun eti fiyatlarının birbirine paralel bir seyir izlediği ve aradaki fiyat farkının belirli bir düzeyin üzerine çıkmadığı görülmektedir. Ancak, sığır eti ve koyun eti arasında görülen fiyat dengesi, 2008 yılından itibaren koyun etinde, sığır etine göre daha yüksek oranda görülen reel fiyat artışlarıyla bozulmuştur. Çalışmada, yılları arasında; besi işletmelerinin en önemli girdilerinden kesif yem fiyatlarının zaman içerisinde reel olarak azaldığı tespit edilmiştir. Besi işletmelerinin diğer önemli girdi kalemi olan canlı hayvan reel fiyatlarındaki artış; oransal olarak sığır için sığır eti fiyatından fazla, koyun için koyun eti fiyatından az olmuştur. Türkiye de 5 Nisan 1994 ekonomik istikrar programı ve 2001 yılı ekonomik krizi, yüksek oranlı enflasyon ve devalüasyonların yaşanmasına neden olmuştur (13). Araştırmada, TEFE ne göre reel fiyat serileri için, 1994 yılında sığır ve koyun eti fiyatlarının bir önceki yıla göre düştüğü, fakat 1995 yılında ise 1993 yılı düzeylerine geri çıktığı görülmüştür. Ancak alım gücü endeksine göre reel fiyat serileri için, 1994 yılında yaşanan yüksek enflasyonun etkisiyle halkın alım gücünde meydana gelen azalmadan dolayı, sığır ve koyun eti fiyatlarının 1993 yılına göre yıllarında artış gösterdiği belirlenmiştir. Türkiye de 2001 yılı ekonomik krizinin olduğu dönemde, sığır ve koyun eti fiyatı reel olarak düşmüş olmasına rağmen, 2002 yılında 2000 yılı düzeylerine çıkmış ve 2003 yılından itibaren de dengelenmiştir. Araştırmada, Ocak 2006 Kasım 2010 ayları arasında sığır ve koyun etindeki reel fiyat artışının, canlı sığır ve koyun fiyatındaki artıştan az, kesif besi yemi fiyat artışından ise fazla oranda gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Bu durumdan, sığır ve koyun besiciliği maliyet kalemleri içerisinde giderek yem maliyetinin oransal olarak azaldığı, besi materyali maliyetinin ise göreli olarak arttığı sonucu çıkmaktadır. Koyun eti yılları arasında ortalama fiyatlar üzerinden; reel olarak 1.69 TL lik ( TL) fiyat aralığında dalgalanırken, 2009 yılında 2008 yılına göre 5.96 TL (%51.40), 2010 yılında ise 2008 yılına göre 7.95 TL (%68.54) artış göstermiştir. Diğer taraftan sığır eti yıllık ortalama reel fiyatı yılları arasında 1.26 TL lik ( TL) fiyat aralığında dalgalanırken, yalnızca 2010 yılında 2009 yılına göre 4.14 TL (%37.02) artmıştır. Koyun eti fiyatı Kasım 2008 den sonra bazı aylarda 3 TL ye (yaklaşık %16) ulaşan reel fiyat artışları göstererek yükselmiş ve sığır eti ile olan fiyat farkını artırmaya başlamıştır. Kasım 2008 ayından Kasım 2010 ayına koyun eti fiyatı reel olarak %72.07 oranında artmış olup, bazı aylarda Kasım 2008 ayına göre artışlar reel olarak %98.35 oranı düzeylerine ulaşmıştır. Sığır eti fiyatı Ağustos 2009 ayından sonra bazı aylarda 2 TL ye (yaklaşık %14) ulaşan reel fiyat 11

10 artışları göstererek yükselmeye başlamıştır. Ağustos 2009 ayından Kasım 2010 ayına sığır eti fiyatı reel olarak %57.24 oranında artmıştır. Son 2 yılda koyun eti fiyatlarındaki artışlar, sığır eti fiyatlarına göre daha inişli çıkışlı ve düzensiz bir trend izlemiştir. Son canlı hayvan ve kırmızı et ithalatı kararının alındığı Nisan 2010 ayından sonra, Mayıs ve Haziran ayında reel olarak; Nisan ayına göre sığır eti fiyatı %15.27, koyun eti fiyatı ise %12.54 oranında azalmıştır. Sığır eti fiyatı Haziran 2010 ayından Kasım 2010 ayına (Ekim 2010 da %1.56 oranında fiyat azalışı hariç) bir önceki aya göre devamlı bir reel artış göstermiştir. Diğer taraftan koyun eti fiyatı Haziran 2010 ayından Kasım 2010 ayına en yüksek reel fiyattan en düşük reel fiyata %18.59 oranında dalgalanmıştır. İthalat kararı 30 Nisan 2010 tarihinde alınmasına rağmen, ilk parti ithal canlı hayvan Türkiye ye 18 Temmuz 2010 tarihinde ulaşmıştır (3,9). Söz konusu hayvanların kesimi yapacak kombinalara yurtiçi nakilleri ve kesim sürecide dikkate alınırsa Türkiye piyasasına ilk ithal etin Temmuz ayının sonunda sürüldüğü söylenebilir. Türkiye piyasasına ilk ithal etin girmesi, Temmuz 2010 tarihinden sonra alınan 6 tane ilave BKK ve toplamda piyasaya giren ton kırmızı ete rağmen, sığır ve koyun eti fiyatları Temmuz ayından itibaren reel olarak yükselmiştir. Canlı hayvan ve kırmızı et ithalatının kırmızı et fiyatları üzerine etkisi, ithalat kararının alındığı ancak fiili olarak kırmızı etin Türkiye piyasasına henüz girmediği Mayıs Haziran 2010 aylarında kendini göstermiştir. Mayıs Haziran 2010 ayları arası sığır etinde meydana gelen fiyat düşüşlerinde; besicilerin ithalat kararı ile karkas et fiyatlarının aşırı derecede düşeceği endişesi taşıması ve kasaplık hayvanları besi sonu ağırlığına ulaşmadan kestirmeleri sonucu arzda yaşanan dönemsel artışın etkili olduğu düşünülmektedir. Sonuç olarak; yıllar içerisinde yaşanan ekonomik krizler ve sektörel politika değişiklikleri (kasaplık hayvan ve kırmızı et ithalatı kararı gibi) hayvancılıkla uğraşan kesimlerde tedirginlik yaratmıştır. Son dönemlerde canlı hayvan ve kırmızı et fiyatlarındaki istikrarsızlık sonucu artan mali risk, besicilerin üretimle ilgili hedef ve beklentilerini olumsuz yönde etkilemiştir. Gelinen noktada, ithalatın başlaması ile Türkiye yıllık kırmızı et üretiminin yaklaşık %24 ü kadar kırmızı etin piyasaya girmiş olması nedeniyle; kısa dönemde ithalat kararından vazgeçilmesi durumunda, kırmızı et tüketici fiyatlarında yükselişler ve uzun dönem sürecek bir istikrarsızlık ortaya çıkabilir. Bu nedenle ithalat ile ilgili kararın gözden geçirilmesi ve tedricen azaltılması, bunun da kamuoyu ve üretici kesimlerle paylaşılması, üretimin sürdürülebilirliğinin sağlanması açısından son derece önemlidir. Bu kapsamda orta ve uzun vadede, damızlık hayvan yetiştiriciliği işletmelerine yönelik teşvik ve desteklemelerle besi materyali üretiminin artırılması hedeflenebilir. Başta yem ve besi materyali olmak üzere üretici girdi maliyetlerinin düşürülmesi, üretim ve verimlilik artışı ile hayvancılık işletmelerinde ölçek ve yatırıma dönük akılcı politikaların izlenmesinin; uygulanan ithalat politikasının durdurulması sonucunu doğal olarak yaratacağı düşünülmektedir. Kaynaklar 1. Aral S (1971): Memleketimizde et ve mamullerinin sürümünde Et ve Balık Kurumu nun yeri ve önemi. Doktora Tezi. Ankara 2. Aral S, Cevger Y (2000): Türkiye de Cumhuriyet ten günümüze izlenen hayvancılık politikaları. Türkiye 2000 Hayvancılık Kongresi, 31 Mart-2 Nisan 2000, Sayfa:35-68, Ankara 3. ATB (2010): Fiyat bülteni ve arşiv verileri. Ankara 4. Capital (2010): Capital infocard. Capital Dergisi, Sayı:2010/12, İstanbul 5. Cevger Y, Sakarya E (2006): Meat prices and factors affecting them in Turkey. Turk J Vet Anim Sci, 30(1), EBK (2010): Et ve Balık Kurumu faaliyetleri. Erişim: Erişim Tarihi: Kaygısız HF (2001): Uygulanan genel ekonomik politikaların hayvancılık sektörü üzerindeki etkileri. İktisat Derg, 412, KKGM (2010): Canlı hayvan ve kırmızı et ithalatına ilişkin veriler. Ankara 9. Resmi Gazete (2010a): Et ve Balık Kurumu genel müdürlüğünce kullanılmak üzere damızlık 12

11 olmayan canlı sığır ve sığır eti ithalatında tarife kontenjanı uygulanması hakkında karar. Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: Resmi Gazete (2010b): Et ve Balık Kurumu genel müdürlüğünce kullanılmak üzere damızlık olmayan canlı sığır ithalatında tarife kontenjanı uygulanması hakkında karar. Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: Resmi Gazete (2010c): İthalat rejimi kararına ek karar (6 adet). Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: 27665; Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: 27671; Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: 27704; Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: 27743; Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: 27793; Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: (3. Mükerrer) 12. Resmi Gazete (2010d): Et ve Balık Kurumu genel müdürlüğünce kullanılmak üzere damızlık olmayan canlı sığır ithalatında tarife kontenjanı uygulanması hakkında kararda değişiklik yapılmasına dair karar. Resmi Gazete Tarihi: , Sayı: TÜİK (2010a): Enflasyon ve fiyat istatistikleri. Erişim: Erişim Tarihi: TÜİK (2010b): Hayvancılık istatistikleri. Erişim: Erişim Tarihi: Türkiyem-Bir (2010): Yem istatistikleri. Erişim: Erişim Tarihi: Geliş Tarihi: / Kabul Tarihi: Yazışma Adresi: Arş. Gör. Erol AYDIN Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvancılık Ekonomisi ve İşletmeciliği AD 36100, Paşaçayırı-KARS Tel: e-posta: vetaydin36@hotmail.com 13