TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ EKONOMİK YAPI

Transkript

1 TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ EKONOMİK YAPI 2011

2 İÇİNDEKİLER 1. EKONOMİK YAPI TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER SANAYİ İmalat Sanayi HİZMETLER Mali Yapı ve Bankacılık DIŞ TİCARET Sınır Ticareti YATIRIM TEŞVİK SİSTEMİ... 42

3 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1: Kişi Başına Düşen GSYİH (cari fiyatlarla,2001) ($)... 5 Tablo 2: TRB2 Bölgesi İllerinde İşgücüne Katılma, İşsizlik ve İstihdam Verileri (2009)... 6 Tablo 3: TRB2 Bölgesi İşgücüne Katılma, İşsizlik ve İstihdam Oranları... 6 Tablo 4: Bölgesel Gayrisafi Katma Değer (cari fiyatlarla) ( Bin TL)... 7 Tablo 5: İş Kayıtlarına Göre Girişim Sayıları (2009)... 8 Tablo 6: Sektörlere Göre Bölgesel Gayrisafi Katma Değer Payları (%)... 8 Tablo 7: Organize Sanayi Bölgeleri... 9 Tablo 8 : Küçük Sanayi Siteleri... 9 Tablo 9 : Yerel Birim Sayısı, Çalışan Sayısı, Maaş ve Ücretler, Maddi Mallara İlişkin Brüt Yatırımlar Tablo 10: İmalat Sanayi Yerel Birim ve İstihdam Değerleri Tablo 11:İmalat Sanayi Sektörlerinde Yerel Birim ve İstihdamın İllere Dağılımı (2002) Tablo 12: İmalat Sektörleri Yoğunlaşma Katsayıları Tablo 13: Yoğunlaşma Katsayısı 1 den Büyük Olan Sektörler (Referans Bölge:TRB2) Tablo 14: Bölge Düzeyinde Yoğunlaşma Katsayısının 1 den Yüksek Değer Aldığı Alt Sektörler ve Yoğunlaşma Katsayıları ( Referans Bölge: Türkiye) Tablo 15: Bölge İmalat Sektörlerinde Çalışan Başına Düşen Ciro Tutarının Ulusal Düzeyle Kıyaslanması.. 18 Tablo 16:TRB2 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörleri Yerel Birim ve İstihdam Sayıları Tablo 17: TRB2 Bölgesi Değişim Payı Analizi Tablo 18: Ülkeler İtibariyle Türkiye nin Mobilya İhracatı (bin dolar) Tablo 19: Tekstilde Üretim Maliyetleri Tablo 20: Ülkeler itibariyle Türkiye nin 2009 Yılı Konfeksiyon, Tekstil, Deri ve Ayakkabı İhracatı Tablo 21: Türkiye nin Tekstil, Hazır Giyim, Deri Mamulleri ve Ayakkabı İhracatı(milyon dolar) Tablo 22: Türkiye nin Bölgelere Göre Demir-Çelik İthalatı ( ) Tablo 23: Yılları Türkiye nin Metal Eşya İhracatı (Milyon $ ) ve Ülke Payları Tablo 24: Plastik İşleme Sınaî Maliyet Kalemleri ve Ortalama % Payları Tablo 25: Türkiye nin Plastik İşleme Sanayi Ürünleri İhracatı ( 1000 Dolar ) Tablo 26: Ülkeler İtibari ile Türkiye nin Plastik İşleme Sanayi Ürünleri İhracatı (1.000 Dolar) Tablo 27: Sektörlere Göre Bölgesel Gayrisafi Katma Değer Payları (%) Tablo 28: Hizmet Sektörü İş Kayıtlarına Göre Girişim Sayıları Tablo 29: Öne Çıkan Hizmet Sektörlerinde Yerel Birim, Çalışan Sayısı, Maaş ve Ücretler Tablo 30: Bölge de Bankaların İllere Göre Dağılımı Tablo 31: Mevduatın İllere Göre % Dağılımı Tablo 32: Mevduat Türlerinin İllere Göre % Dağılımı Tablo 33: İllere Göre Kişi Başına Düşen Mevduat Tablo 34: Kredilerin İllere Göre % Dağılımı Tablo 35: Kredi Türlerinin İllere Göre % Dağılımı Tablo 36: İllere Göre Kişi Başına Kredi Tablo 37: Bölge de Sektörlere Göre İhracat ve İthalat Rakamları Tablo 38: Bitlis İli Sektörlere Göre İhracat Tutarları (ABD Doları) Tablo 39: Hakkâri İli Sektörlere Göre İhracat Tutarları (ABD Doları) Tablo 40: Muş İli Sektörlere Göre İhracat Tutarları (ABD Doları) Tablo 41: Van İli Sektörlere Göre İhracat Tutarları (ABD Doları) Tablo 42: Türkiye nin İran ve Irak ile Dış Ticaret Rakamları... 39

4 Tablo 43: Kapıköy Sınır Kapısından Gerçekleştirilen Dış Ticaret Rakamları (ABD Doları) Tablo 44:Esendere Sınır Kapısından Gerçekleştirilen Dış Ticaret Rakamları (ABD Doları) Tablo 45 : Yatırım Teşvik Belgelerinin İllere Göre Dağılımı (Ocak Temmuz 2009) Tablo 46 : Yatırım Teşvik Belgelerinin İllere Göre Dağılımı (Ağustos Aralık 2009) Tablo 47: Genel Teşvik Sistemi Kapsamında Verilen Yatırım Teşvik Belgelerinin İllere ve Sektörlere Göre Dağılımı (Ocak Temmuz 2010) Tablo 48: Bölgesel Teşvik Sistemi Kapsamında Verilen Yatırım Teşvik Belgelerinin İllere ve Sektörlere Göre Dağılımı (Ocak Temmuz 2010)... 46

5 1. EKONOMİK YAPI 1.1. TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER Bölge sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre 26 Bölge arasında son sırada bulunmaktadır. İller arasında bir karşılaştırma yapıldığında 81 il içersinde Van 75, Hakkâri 77, Bitlis 79 ve Muş 81. sıradadır. (DPT, 2003) Ülkemiz illerinin ve bölgelerinin görece olarak rekabet edebilirliklerini değerlendirmek ve politika önerileri için ışık tutmak üzere, DPT uzmanlarından Murat Kara nın 2008 yılında yayımlanan uzmanlık tezinde Bölgesel Rekabet Edebilirlik Analizi yapılmıştır. Analiz sonuçlarına göre, sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması çalışması ile paralel bir şekilde TRB2 Bölgesi, Düzey 2 bölgeleri arasında -1,34074 endeks değeri ile sonuncu sırada yer almıştır. Çalışmada bölgeler endeks değerlerine göre altı kademede gruplandırılarak ilgili bölgelerin rekabetçilik düzeyleri tanımlanarak çeşitli kalkınma stratejileri geliştirilmiştir. Buna göre altıncı kademedeki bölgeler için; gelişmişlik ve rekabet edebilirlik düzeyleri ile ülke ortalaması arasında derin bir uçurum bulunmakta olup başta ulusal kaynaklarımız olmak üzere gerekli finansman imkânları sağlanarak uygulanacak bölgesel operasyonel programlar aracılığıyla acil müdahalelerin gerçekleştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Bölge de orta büyüklükte sayılabilecek nitelikte bir kaç firma haricinde tüm işletmeler mikro ölçeklidir. Mevcut orta büyüklükteki işletmeler et ürünleri işleme, süt işleme, yapı malzemeleri üretimi, geri dönüşüm, tekstil gibi sektörlerde faaliyet göstermektedir. Fortune Türkiye Dergisi nin 2008 ve İstanbul Sanayi Odası nın ise 2009 yılı verilerine göre hazırladığı Türkiye nin ilk 500 sanayi kuruluşu listesinde Bölge den hiçbir işletme yer almamaktadır yılı itibariyle Bölge de kişi başına düşen GSYİH tutarı 749 ABD Doları olup, 2146 ABD Doları olan ülke ortalamasının oldukça altındadır. Kişi başı düşen GSYİH açısından 26 bölge değerlendirildiğinde TRB2 Bölgesi 25. sırada olup iller bazında bir karşılaştırma yapıldığında Van 72, Hakkâri 76, Bitlis 78, Muş ise 80. sıradadır. (TÜİK, 2001) Tablo 1: Kişi Başına Düşen GSYİH (cari fiyatlarla,2001) ($) Bitlis Hakkâri Muş Van TRB2 Bölgesi Türkiye Kaynak: (TÜİK, 2001)

6 1995 yılından 2001 yılına kadar yaşanan sürece bakıldığında Bölge de kişi başına düşen GSYİH 869 ABD Dolarından 749 ABD dolarına düşerek yaklaşık % 14 lük küçülme yaşanmıştır. Buna paralel olarak Bölge illerinin tümünde % 10 dan fazla bir oranda düşüş yaşanmıştır yılı verilerine göre; Bölge de işgücüne katılım ve istihdam oranlarının Türkiye ortalamasından düşük olduğu görülmektedir. Bölge içerisinde işgücüne katılım oranının en fazla olduğu il %42,9 ile Bitlis, en düşük olduğu il ise %38,2 ile Hakkâri iken ülke genelinde bu oran % 47,9 dur. Ülke genelinde istihdam oranı %41,2 iken Bölge de bu oranın en fazla olduğu il % 36,8 ile Bitlis, en düşük olduğu il %30,7 ile Hakkâri dir. Bölge deki illerde işsizlik oranı %16,45 ile ülke ortalaması olan %14 ün üzerinde olduğu görülmektedir. Hakkâri %19,7 işsizlik oranıyla Bölge illeri arasında en yüksek işsizlik oranına sahip olup ülke sıralamasında ise 81 il içerisinde üçüncü sıradadır. Tablo 2: TRB2 Bölgesi İllerinde İşgücüne Katılma, İşsizlik ve İstihdam Verileri (2009) İşgücüne Katılma Oranı (%) İşsizlik Oranı (%) İstihdam Oranı (%) Bitlis 42,9 14,3 36,8 Hakkâri 38,2 19,7 30,7 Muş 41,4 16,2 34,7 Van 41,6 15,6 35,1 TRB2 Bölgesi 41,03 16,45 34,33 Türkiye 47, ,2 Kaynak: (TÜİK, 2009) Aşağıda yer alan tabloda Bölge düzeyinde cinsiyete göre işgücüne katılım, işsizlik ve istihdam oranlarının yılları arasında değişimi verilmektedir. Buna göre 2010 yılı verilerine göre, Bölge de işsizlik oranı kadınlarda %13,4, erkeklerde ise %17,9 olarak hesaplanmıştır yılında kadınlarda işgücüne katılım ve istihdam oranı 2004 yılına göre artış göstermekle beraber erkeklerin işgücüne katılım ve istihdam oranının oldukça altındadır. Tablo 3: TRB2 Bölgesi İşgücüne Katılma, İşsizlik ve İstihdam Oranları İşgücüne Katılma Oranı İşsizlik Oranı İstihdam Oranı Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam ,7 71,6 40,4 2,4 11,9 10,6 10,5 63,1 36, ,3 69,2 40,3 2,9 9,5 8,2 14,9 62,6 37, ,1 68,9 41,6 2,9 9,5 7,8 18,5 62,4 38, , ,1 6,7 13,9 12,4 15,1 60, ,2 67,6 38,9 8,1 15,4 14,2 11,2 57,2 33, ,7 69,6 41,5 8 18,1 16,4 12, , ,4 71,2 43,9 13,4 17, ,1 59,4 36,4 Kaynak: (TÜİK, 2010)

7 Bölgesel gayrisafi katma değerin sektörlere dağılımı incelendiğinde, tarım sektöründe üretilen bölgesel katma değerin ülke düzeyinde üretilen tarım sektörü katma değeri içindeki payı 2005, 2006, 2007 ve 2008 yılları için sırasıyla %2,49, %2,43, %2,57 ve %2,56 dır. Sanayi sektöründe üretilen bölgesel katma değerin ülke düzeyinde üretilen sanayi sektörü katma değeri içindeki payı aynı yıllar için sırasıyla %0,66, %0,59, %0,54 ve %0,59 dur. Hizmetler sektöründe üretilen bölgesel katma değerin ülke düzeyinde üretilen hizmetler sektörü katma değeri içindeki payı ise sırasıyla %0,97, %0,93 ve %0,97 ve %0,99 dur. Toplam bölgesel katma değerin ülke düzeyinde üretilen katma değere oranı 2005, 2006, 2007 ve 2008 yılları arasında sırasıyla %1,04, %0,97, %0,99 ve %1,01 dir. Tablo 4: Bölgesel Gayrisafi Katma Değer (cari fiyatlarla) ( Bin TL) TARIM Türkiye , , , ,00 TRB , , , ,00 TRB2/Türkiye 2,49% 2,43% 2,57% 2,56% SANAYİ Türkiye , , , ,00 TRB , , , ,00 TRB2/Türkiye 0,66% 0,59% 0,54% 0,59% HİZMET Türkiye , , , ,00 TRB , , , ,00 TRB2/Türkiye 0,97% 0,93% 0,97% 0,99% TOPLAM Türkiye , , , ,00 TRB , , , ,00 TRB2/Türkiye 1,04% 0,97% 0,99% 1,01% Kaynak: (TÜİK Bölgesel Göstergeler, 2008) TÜİK 2009 verileri kullanılarak iş kayıtlarına göre girişim sayısı verilen aşağıda yer alan tabloda görüldüğü üzere toptan ve perakende ticaret alanındaki girişimler Bölge deki toplam girişimlerin %39 unu oluşturmakta olup bu oran %39,7 olan ülke oranına oldukça yakındır. Toptan ve perakende ticareti %34,2 ile ulaştırma, depolama ve haberleşme sektörü takip etmekte olup bu oran ülke oranı olan %17,3 ten oldukça yüksektir. Bölge de İmalat sektöründeki girişim sayısı ise toplam girişimlerin % 6,3 sini oluşturmaktadır. Türkiye genelinde bu oranın %12 olduğu düşünülürse Bölge de imalat sanayi girişimlerinin yeterli olmadığı söylenebilir.

8 Tablo 5: İş Kayıtlarına Göre Girişim Sayıları (2009) Bitlis Hakkâri Muş Van TRB2 Türkiye Toptan ve Perakende Ticaret Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme İmalat Oteller ve Lokantalar İnşaat Hizmetleri Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri Eğitim Hizmetleri Madencilik ve Taşocaklığı Elektrik, Gaz, Buhar ve Sıcak Su Üretimi * * * * Diğer Sosyal, Toplumsal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri Toplam Kaynak: (TÜİK Bölgesel Göstergeler, 2009) 1.2. SANAYİ TÜİK 2008 yılı değerlerine göre TRB2 Bölgesi nde sanayi sektörünün bölgesel gayrisafi katma değer içindeki payı % 15,8 olup, bu değer sanayi sektörünün ülke genelinde gayrisafi katma değer içindeki payı olan %27,2 değerinin oldukça altındadır. Tablo 6: Sektörlere Göre Bölgesel Gayrisafi Katma Değer Payları (%) TRB2 Türkiye TRB2 Türkiye TRB2 Türkiye TRB2 Türkiye Tarım 25,4 10,6 23,4 9,4 22,3 8,5 21,3 8,5 Sanayi 17, ,1 28,2 15,3 27,8 15,8 27,2 Hizmetler 56,9 61,3 59,5 62,4 62,4 63,7 62,9 64,3 Kaynak: (TÜİK Bölgesel İstatistikler, 2008) Bölge nin aktif denebilecek nitelikteki tek organize sanayi bölgesi Van İli ndedir. Van OSB de 95 parsel mevcuttur ve tümü tahsis edilmiştir. Parsel tahsisatı yapılan işletmelerden yaklaşık %65 i üretime geçmiş, 24 işletmede ise üretime geçilmek üzere inşa çalışmaları devam etmektedir. Bölge deki OSB lerden sadece Van da atık su arıtma tesisi bulunmaktadır. Muş OSB de ise 54 parsel mevcut olup, parsel tahsisinin yaklaşık %70 oranında tamamlanmasına karşın sadece bir işletme faaliyete geçmiştir ve 3 işletmenin inşa çalışmaları devam etmektedir. Bitlis ve Hakkâri de idari açıdan OSB kurulmuş olmasına rağmen parsel tahsisatı yapılmadığından herhangi bir faaliyet bulunmamaktadır. Yeni teşvik sistemini dikkate alarak Bölge de yatırım yapmak isteyen yatırımcıların önündeki engellerden birinin fiziki yatırım alanı problemi olduğu düşünülürse OSB lerin inşa sürecinin hızlandırılmasına ihtiyaç vardır.

9 Tablo 7: Organize Sanayi Bölgeleri Ağırlıklı Sektör Büyüklüğü (ha) Toplam Sanayi Parsel Sayısı Tahsis Edilen Sanayi Parsel Sayısı Üretimde Firma Sayısı İnşaa Halindeki Firma Sayısı Bitlis Hakkâri Sanayi Muş Gıda - Mobilya Van TRB2 Bölgesi Gıda - Petrol Ürünleri - Beton Yapı Elemanları - Mobilya - Plastik Kaynak: (Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, 2010) Bölge de, altyapı çalışmaları devam etmekte olanlar da dâhil olmak üzere işyeri kapasiteli toplam 17 adet küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Bitlis te birinin altyapı çalışmaları devam eden toplam 511 işyeri kapasiteli 5 adet küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Hakkâri de Merkez de ve Yüksekova da bulunan iki KSS nin her biri 50 işyeri kapasitelidir. Muş ta birinin altyapı çalışmaları devam eden 5 KSS toplamda 261 işyeri kapasitelidir. Van da 1372 işyeri kapasiteli 5 küçük sanayi sitesi mevcuttur. Tablo 8 : Küçük Sanayi Siteleri KSS Sayısı KSS İş Yeri Sayısı Bitlis Hakkâri Muş Van TRB2 Bölgesi Kaynak: (İl Valilikleri, 2010) İmalat Sanayi TRB2 Bölgesi nde imalat sanayi göstergeleri, Bölge nin gelişmişlik açısından ülke ortalamasının oldukça altında yer aldığını göstermektedir TÜİK verilerine göre, imalat sanayi göstergeleri diğer 25 bölge ile karşılaştırıldığında Bölge; yerel birim sayısı, çalışan sayısı, maaş ve ücretler açısından 23, maddi mallara ilişkin brüt yatırımlar açısından 19. sırada yer almaktadır.

10 Tablo 9 : Yerel Birim Sayısı, Çalışan Sayısı, Maaş ve Ücretler, Maddi Mallara İlişkin Brüt Yatırımlar Sıra Bölge Maaş ve Ücretler (1000 YTL) Bölge Yerel Birim Sayısı Bölge Çalışan Sayısı Bölge Maddi Mallara İlişkin Brüt Yatırımlar (1000 YTL) 1 TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TRC TR TR TR TR TR TR TR TR TRC TR TR TR TR TR TRC TR TR TR TR TR TR TRC TR TR TR TR TR TR TR TR TR TRB TR TR TR TRC TR TRB TRB TR TRB TRC TRC TR TRC TR TR TR TR TRB TRB TRB TRB TR TRA TRA TRA TRA TRC TRA TRC TRC TRA TRC TRA TRA TR TR TR TR Kaynak: (TÜİK Bölgesel İstatistikler, 2008) 2008 TÜİK verilerine göre TRB2 Bölgesi nde imalat sektörlerinde faaliyet gösteren yerel birimlerin Türkiye deki imalat sektörü yerel birimlerinin %0,85 ini oluşturduğu görülmektedir. Bölge nin bu sektörlerdeki istihdamı ise Türkiye deki imalat sektörü istihdamının yaklaşık %0,42 sini oluşturmaktadır.

11 Maaş ve ücretler için bu oran %0,23 iken, maddi mallara ilişkin brüt yatırımlarda %0,79 olarak görülmektedir. Aşağıdaki tabloda Bölge de imalat sanayi yerel birim sayısının ve istihdamının yılları arasındaki değişimi ve imalat sanayinin Bölge ekonomisindeki payı görülmektedir yılı değerlerine göre imalat sanayi yerel birim sayısının Bölge de bulunan tüm yerel birimlere oranı %7,4 iken bu oran 2008 de 7,9 e yükselmiştir yılında Bölge de tüm istihdamın %12 si imalat sanayinde yer alırken 2008 yılında bu oran %14,5 olarak hesaplanmıştır. Tablo 10: İmalat Sanayi Yerel Birim ve İstihdam Değerleri Yerel Birim Sayısı İstihdam Sayısı İmalat Sanayi Toplam % İmalat Sanayi Toplam % , , , , , , , , , , , ,5 Kaynak: (TÜİK Bölgesel İstatistikler, 2008) Aşağıda yer alan tabloda 2002 TÜİK Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımına göre imalat sanayinin alt sektörlerinin illere göre dağılımı verilmiştir. Buna göre; Bölge de imalat sanayinde faaliyet gösteren yerel birimlerin % 55,9 u Van da, %26,8 i Muş ta, %20 si Bitlis te ve %9,2 si Hakkâri de bulunmaktadır. İmalat sanayi istihdamının ise %62,3 ü Van da, %16,5 i Muş ta, %14,3 ü Bitlis te ve %6,8 i Hakkâri de bulunmaktadır.

12 Tablo 11:İmalat Sanayi Sektörlerinde Yerel Birim ve İstihdamın İllere Dağılımı (2002) İmalat Sanayi Sektörleri Yerel Birim Sayısı İstihdam BİTLİS HAKKÂRİ MUŞ VAN TRB2 BİTLİS HAKKÂRİ MUŞ VAN TRB2 Gıda ürünleri ve içecek imalatı Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması Makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı Tekstil ürünleri imalatı * * Başka yerde sınıflandırılmamış * * 7 * 556 elektrikli makine ve cihazların imalatı Ana metal sanayisi * * Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı Tıbbi aletler; hassas ve optik aletler ile saat imalatı * 0 * 15

13 Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı Derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı * 7 * * 0 0 * * * 0 * Tütün ürünleri imalatı * * Diğer ulaşım araçlarının imalatı * * Büro makineleri ve bilgisayar * 0 * imalatı İmalat Sanayi Toplam Tüm Sektörler Toplamı Kaynak: (TÜİK GSİS, 2002) Öne Çıkan Sektörler İmalat sektörü istihdamının sektörlere dağılımına göre öne çıkan beş sektör: Gıda ürünleri ve içecek imalatı, Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç), saz, saman ve benzeri malzemeden örülerek yapılan eşyaların imalatı, Giyim eşyası imalatı, kürkün işlenmesi ve boyanması, Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı, Makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı.

14 Bölge nin imalat sanayi istihdamının %30,9 unu gıda ürünleri ve içecek imalatının oluşturduğu görülmektedir. Bu oranı %13,1 ile ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç), %9,4 ile giyim eşyası imalatı, %9,2 ile başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı ve %7,5 ile makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı izlemektedir. İmalat sektörü yerel birim sayısının sektörlere dağılımına göre öne çıkan beş sektör: Gıda ürünleri ve içecek imalatı, Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç), saz, saman ve benzeri malzemeden örülerek yapılan eşyaların imalatı, Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması, Makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı, Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar. Bölge nin imalat sanayi yerel birimlerinin %21,8 i gıda ürünleri ve içecek imalatında faaliyet göstermektedir. Bu oranı %20,6 ile ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç), %16,9 ile giyim eşyası imalatı, %13,6 ile makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı ve %5,8 ile mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar izlemektedir. Bölge de öne çıkan sektörlerin illere dağılımına bakıldığında beş sektörün tamamının Van da yoğunlaştığı görülmektedir. Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatında veri gizliliği nedeniyle illere göre istihdam rakamları tabloda yer almamasına rağmen, bu sektördeki yerel birim sayısının büyük çoğunluğunun Van da yer aldığı bilinmektedir. İmalat Sanayi Sektörlerinde Yoğunlaşmalar Sektörlerin Bölge istihdamı ve yerel birim sayısındaki paylarının yanı sıra, bölgesel ve il düzeyindeki paylarının ulusal düzeydeki paylarıyla karşılaştırılması yoluyla rekabetçi olabilecek ya da büyüme potansiyeli taşıyan sektörler tespit edilmeye çalışılmıştır. Bölge içi yüzdeye göre öne çıkan sektörlerden sadece gıda ürünleri ve içecek imalatı ile ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı sektörlerinde bir yoğunlaşmadan söz edilebilmektedir. Ancak, söz konusu sektörlerde görülen yoğunlaşmanın sebebi gerçek bir rekabetçilik potansiyeli değildir. Örneğin orman varlığı çok az olan bölgede; ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı, imalat sektörünün oldukça küçük olması nedeniyle öne çıkmaktadır. 14

15 Tablo 12: İmalat Sektörleri Yoğunlaşma Katsayıları İmalat Sektörleri Referans Bölge TR Referans Bölge TRB2 TRB2 Van Muş Bitlis Hakkâri Van Muş Bitlis Hakkâri Gıda ürünleri ve içecek imalatı 0,89 0,8 1,23 0,93 0,76 0,9 1,4 1,04 0,85 Tütün ürünleri imalatı * * * * * * * * * Tekstil ürünleri imalatı 0,06 0,07 0,01 0,05 0,09 1,03 0,12 0,76 0,88 Giyim eşyası imalatı; kürkün 0,46 0,45 0,53 0,56 0,17 1,01 1,15 1,2 0,35 işlenmesi ve boyanması Derinin tabaklanması ve 0,36 * * * * * * * * işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri 1,13 1,25 1,03 0,82 1,16 1,11 0,9 0,74 1,03 imalatı (mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı Kağıt hamuru, kağıt ve kağıt * * * * * * * * * ürünleri imalatı Basım ve yayım; plak, kaset ve 0,47 0,47 0,41 0,32 0,82 1,01 0,86 0,68 1,73 benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması Kok kömürü, rafine edilmiş * * * * * * * * * petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı Kimyasal madde ve ürünlerin 0,13 0,18 0,22 * * 1,45 1,27 * * imalatı Plastik ve kauçuk ürünleri 0,31 0,31 0,34 0,21 0,45 1,01 1,08 0,67 1,44 imalatı Metalik olmayan diğer mineral 0,53 0,78 0,21 0,1 0,44 1,48 0,38 0,18 0,8 ürünlerin imalatı Ana metal sanayisi 0,15 0,07 0,27 0,45 1,51 Makine ve teçhizatı hariç; 0,47 0,46 0,62 0,42 0,37 0,99 1,32 0,88 0,79 fabrikasyon metal ürünleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış 0,22 0,25 0,22 0,09 0,34 1,12 1,04 0,38 1,47 makine ve teçhizat imalatı Büro makineleri ve bilgisayar 0,1 * * * * * * * * imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış 1,12 * 0,27 * * * 0,53 * * elektrikli makine ve cihazların imalatı Radyo, televizyon, haberleşme 0,15 * * * * * * * * teçhizatı ve cihazları imalatı Tıbbi aletler; hassas ve optik 0,19 * * * * * * * * aletler ile saat imalatı Motorlu kara taşıtı, römork ve 0,07 * 0,25 * 0,2 * 3,11 * * yarı römork imalatı Mobilya imalatı; başka yerde 0,22 0,25 0,25 0,15 0,13 1,14 1,12 0,69 0,6 sınıflandırılmamış diğer imalatlar Kaynak: (TÜİK GSİS, 2002) 15

16 Yukarıdaki tabloda yerel birim sayısı ve istihdama eşit ağırlık verilerek illerde imalat sektörlerinin yoğunlaşma katsayıları hesaplanmıştır. Sektörlerin il düzeyindeki yerel birim sayıları ve istihdam paylarının ulusal ve bölgesel yerel birim sayısı ve istihdam paylarıyla karşılaştırılmasıyla, iki tür yoğunlaşma katsayısına yer verilmiştir. Referans bölge olarak ulusal düzey alındığında il içindeki sektörel payı ülke payından yüksek olan sektörler; Muş ta gıda ürünleri ve içecek imalatı, Van da başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı ile makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı. Van, Muş ve Hakkâri de ile ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç), saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı, Bölge de sanayinin oldukça küçük ve verimsiz olması nedeniyle ulusal düzeyle karşılaştırmaları yoğunlaşma katsayılarının öne çıkan sektörlerin tespitinde geçerli bir gösterge olduğu düşünülmemektedir. Verimlilik düşüklüğünün tüm Bölge için geçerli bir faktör olduğu, bu nedenle Bölge referans alınarak il düzeyinde yapılan hesaplamalarda göz ardı edilebileceği varsayımıyla, TRB2 Bölgesi referans bölge olarak alınmış ve il düzeyindeki sektörel yoğunlaşmalar yeniden hesaplanmıştır. Referans bölgenin ulusal düzey değil TRB2 Bölgesi olarak belirlenmesindeki amaç; hangi imalat sektörlerinin hangi illerde yoğunlaştığını tespit etmektir. Aşağıda yer alan tabloda, referans bölge olarak TRB2 Bölgesi alındığında, yoğunlaşma katsayısı 1 den büyük olan sektörler il düzeyinde gösterilmektedir. Tablo 13: Yoğunlaşma Katsayısı 1 den Büyük Olan Sektörler (Referans Bölge:TRB2) İl Sektör Bitlis Ana metal sanayi Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması Hakkâri Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı Muş Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı Gıda ürünleri ve içecek imalatı Makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar Van Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı 16 Kaynak: (TÜİK GSİS, 2002)

17 İmalat sanayinde bölge düzeyinde öne çıkan alt sektörlere bakıldığında ikili kod düzeyinde yoğunlaşma gözlemlenmeyen sektörlerin bazı alt sektörlerinde bir yoğunlaşmadan söz edilebileceği görülmektedir. Dört kod düzeyinde ve il bazında ayrıştırılmış verilerin mevcut olmaması sebebiyle, alt sektörlerdeki yoğunlaşmalar bölge düzeyinde hesaplanabilmiştir. Bölge düzeyinde yoğunlaşma katsayısının 1 den yüksek değer aldığı sektörler aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 14: Bölge Düzeyinde Yoğunlaşma Katsayısının 1 den Yüksek Değer Aldığı Alt Sektörler ve Yoğunlaşma Katsayıları ( Referans Bölge: Türkiye) Sektör Yoğunlaşma Katsayısı Şeker İmalatı 5,14 Fırınlanmış kilden kiremit, briket, tuğla ve inşaat malzemeleri imalatı 1,82 İnşaat kerestesi ve doğrama imalatı 1,64 Gazetelerin yayımı 1,55 Et imalatı ve saklanması 1,49 Ekmek, taze fırın ürünleri ve taze kek imalatı 1,45 Çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı 1,22 Hazır beton imalatı 1,18 Akümülatör, primer pil ve batarya imalatı 1,18 Elektriksiz ev aletleri imalatı 1,17 Öğütülmüş tahıl ürünleri imalatı 1,1 Kaynak: (TÜİK GSİS, 2002) Muş hariç olmak üzere il içindeki sektörel payı ülke payının altında kalan gıda ürünleri ve içecek imalatının alt sektörleri olan şeker imalatı, et imalatı ve saklanması, çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı ile öğütülmüş tahıl ürünleri imalatının bölgede öne çıkan alt sektörler olduğu gözlemlenmektedir. Esasında, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe Muş ta görülen yoğunlaşmanın sebebi de burada bulunan şeker fabrikasının toplam istihdamı oldukça küçük olan il içerisinde oldukça yüksek düzeyde istihdam sağlamasıdır. Şeker imalatı dışında kalan ve yoğunlaşma görülen diğer gıda ve içecek alt sektörlerinin (öğütülmüş tahıl ürünleri imalatı, çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı, et imalatı ve saklanması) tamamının Van da yoğunlaştığı bölgedeki gözlemlerden anlaşılmıştır. Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı altında sınıflandırılan fırınlanmış kilden kiremit, briket, tuğla ve inşaat malzemeleri imalatı, hazır beton imalatı da Van da; inşaat kerestesi ve doğrama imalatı ise Van ve Hakkâri de yoğunlaşmaktadır. İmalat Sanayi Sektörlerinde Verimlilik Aşağıdaki tabloda TÜİK Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri yılları verileri kullanılarak TRB2 Bölgesi nde imalat sektörlerinde çalışan başına düşen ciro tutarı ulusal düzeyle kıyaslanmıştır. 17

18 Tablo 15: Bölge İmalat Sektörlerinde Çalışan Başına Düşen Ciro Tutarının Ulusal Düzeyle Kıyaslanması İmalat Sektörleri Çalışan Başına Ciro (TRB2/TR) Gıda ürünleri ve içecek imalatı 0,44 0,62 0,68 0,81 Tekstil ürünleri imalatı * * 0,06 0,1 Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması 0,12 0,07 0,07 0,12 Derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası, * 0,18 0,02 0,24 saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç); 0,85 0,15 0,21 0,24 saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı Kâğıt hamuru, kağıt ve kağıt ürünleri imalatı * 0,01 * * Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın 0,07 0,36 0,23 0,28 çoğaltılması Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı 0,13 0,16 0,14 0,31 Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı 0,23 0,24 0,11 0,3 Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı 0,51 0,8 0,59 0,56 Ana metal sanayisi * * 0,24 * Makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri 0,25 0,31 0,2 1,17 imalatı Başka yerde sınıflan1dırılmamış makine ve teçhizat imalatı 0,12 0,07 0,06 0,09 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve 0,1 0,03 0,25 0,34 cihazların imalatı Tıbbi aletler; hassas ve optik aletler ile saat imalatı 0,57 0,1 * 0,23 Kaynak:(TÜİK, 2008) Yukarıdaki tablo incelendiğinde, bölge düzeyinde yoğunlaşma görülen sektörlerinde çalışan başına düşen ciro tutarlarının ülke düzeyine oranla çok düşük kaldığı görülmektedir. Yukarıda sayılan sektörlerde dört yıllık ortalama oranlar sırasıyla 0,64, 0,62, 0,53, 0,48 ve 0,36 dır. Çalışan başına düşen ciro ortalamasının ülke düzeyinin çok altında kalması, esasında bu sektörlerde gerçek bir yoğunlaşmadan ziyade verimsizliğe işaret etmektedir. İmalat Sanayi Sektörlerinde Değişim Payı Analizi Aşağıdaki tabloda yer alan Bölge deki imalat sanayi alt sektörlerinin 2003, 2004, 2006 ve 2007 yıllarına ilişkin yerel birim sayıları ile istihdam değerlerinin değişimi ile Bölge nin değişim payı analizi yapılmıştır. 18

19 Tablo 16:TRB2 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörleri Yerel Birim ve İstihdam Sayıları İmalat Sanayi Sektörleri Yerel Birim Sayısı İstihdam Gıda ürünleri ve içecek imalatı Tütün ürünleri imalatı * * * Tekstil ürünleri imalatı * * Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması Derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı(mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden örülerek yapılan eşyaların imalatı Kâğıt hamuru, kağıt ve kağıt ürünleri * * imalatı Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması Kok kömürü, rafine edilmiş petrol * ürünleri ve nükleer yakıt imalatı Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Ana Metal Sanayisi * - 16 * Makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve * * - * cihazları imalatı Tıbbi aletler; hassas ve optik aletler ile * 1 saat imalatı Motorlu kara taşıtı, römork ve yan * * * * römork imalatı Mobilya imalatı, başla yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar Toplam Kaynak: (TÜİK Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri, 2008) Bu tablodan elde edilen bilgiler ışığında hazırlanan aşağıdaki tabloda ulusal değişim bileşenleri, sektörlerin bölgesel büyüme hızları ile ulusal büyüme hızlarının eşit olması halinde yaratılacak ek istihdamı gösterilmektedir. Sanayi karışımı bileşeni ise imalat sektörlerinin bölgesel büyüme hızı ile ulusal düzeyde tüm sektörlerin toplam büyüme hızı arasındaki fark sebebiyle oluşan istihdam artışı ya da azalışını göstermektedir. Buna göre, ulusal ortalamanın üstünde bir hızla büyüyen bölge sektörlerinde sanayi karışımı 19

20 bileşeni değeri pozitif, ulusal ortalamanın altında bir hızla büyüyenlerde ise negatiftir. Bölgesel değişim bileşeni ise bir sektörün bölgedeki büyüme hızı ile ulusal düzeydeki büyüme hızı arasındaki farktan kaynaklanan istihdam artışı ya da azalışını göstermektedir. Bölgesel değişim bileşeninin pozitif olması, ilgili sektörde bölgenin rekabet avantajına sahip olabileceğini göstermektedir. Tablo 17: TRB2 Bölgesi Değişim Payı Analizi İmalat Sektörü Ulusal Değişim Bileşeni Sanayi Karışım Bileşeni Bölgesel Değişim Bileşeni Toplam değişim Yoğunlaşma Katsayısı % Değişimi Gıda ürünleri ve içecek imalatı ,41 Tütün ürünleri imalatı Tekstil ürünleri imalatı 0 Giyim eşyası imalatı: kürkün işlenmesi ve boyanması Derinin tabaklanması ve işlenmesi: bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı Ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç): saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı Kâğıt hamuru, kâğıt ve kağıt ürünleri imalatı Basım ve yayım: plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması , , , ,53 Kok kömürü, rafine edilmiş petrol (*) (*) (*) (*) (*) ürünleri ve nükleer yakıt imalatı Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı ,51 Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı ,34 Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin ,04 imalatı Ana metal sanayisi (*) (*) (*) (*) (*) Makine ve teçhizatı hariç: fabrikasyon ,57 metal ürünleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve ,21 teçhizat imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli ,2 makine ve cihazların imalatı Tıbbi aletler: hassa ve optik aletler ile saat ,64 imalatı Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı (*) (*) (*) (*) (*) römork imalatı Mobilya imalatı: başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar ,33 Kaynak: (TÜİK Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri, 2008) (*): 5429 Sayılı Kanun gereği gizlilik ilkesine göre özel sektörde bir veya iki girişime ilişkin bilgiler verilmediğinden hesaplama yapılamamıştır. (**) :Söz konusu hesaplamalar TÜİK Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri doğrultusunda Ajans tarafından hazırlanmıştır. 20

21 Yukarıdaki tablo sektörler bazında incelendiğinde; gıda ürünleri ve içecek imalatında istihdamın söz konusu yıllar arasında %31 oranında küçüldüğü, bu küçülmenin büyük ölçüde sektörün ulusal ekonomideki büyüme hızı ile bölgedeki büyüme hızı arasındaki farktan kaynaklandığı görülmektedir. Bu da gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe Bölge nin rekabet dezavantajı yaşadığını göstermektedir. Ayrıca, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörünün ülke ortalamasına göre yavaş büyüyen bir sektör olması da bu sektörde istihdam kaybına yol açmıştır. Gıda ürünleri ve içecek imalatı, GSİS 2002 verilerine göre TRB2 Bölgesi ni oluşturan dört ilin tümünde yoğunlaşma katsayısına göre öne çıkan ilk üç sektör arasındadır. Derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı; ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı; basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması ve plastik ve kauçuk ürünleri imalatı sektörlerinde de istihdamda küçülme gözlenmektedir. Bu dört sektörün bölgesel büyüme oranlarının ulusal büyüme oranlarından düşük olduğu; bu anlamda rekabette dezavantajlı oldukları; ayrıca, dördünün de ulusal düzeyde ortalamanın altında büyüyen sektörler oldukları görülmektedir. Bu sektörler arasında ağaç ve ağaç mantarı ürünleri imalatı (mobilya hariç); saz, saman ve benzeri malzemelerden, örülerek yapılan eşyaların imalatı, GSİS 2002 verilerine göre Bölge de ve Bölge de yer alan tüm illerde yoğunlaşma açısından öne çıkan sektörler arasındadır. Ancak; yılları verileri bu yoğunlaşmada da %49 oranında bir azalma olduğunu ortaya koymaktadır. Bölge de ulusal düzeye oranla daha fazla büyüyen sektörlerin, Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Makine ve teçhizatı hariç; fabrikasyon metal ürünleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar olduğu görülmektedir. Potansiyel Sektörler Sektörlerin Bölge içi yüzde payları, ulusal ve bölgesel düzey referans alınarak hesaplanan yoğunlaşma katsayıları ve değişim payı analizleri, Bölge de rekabetçi bir sanayinin oluşmadığını ortaya koymaktadır. Bölge sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında son sıralarda yer almaktadır ve ekonomik faaliyetlerin çeşitliliği düşük düzeydedir. Bu nedenle, Bölge nin öne çıkabileceği sektörlere yönelik incelemede sadece mevcut eğilimlerle sınırlı kalmak yerine, potansiyel olarak karşılaştırmalı rekabet avantajına sahip olabileceği (hammaddenin mevcudiyeti, pazara yakınlık gibi) emek yoğun üretime dayalı bazı potansiyel sektörlere ilişkin detaylı bilgiler aşağıda verilmektedir. 21

22 Mobilya Sanayi Mobilya sanayi emek-yoğun sektörler arasında sayılmaktadır. Nitekim Dünya mobilya ihracatında son yıllarda yaptığı atak ile Çin in 17 milyar doları aşarak, ikinci sıradaki İtalya nın ihracatı ile neredeyse yedi milyar dolar fark yaratabilmesinin sebebi Çin in emek maliyetindeki rekabet üstünlüğüdür. Türkiye deki mobilya ve ahşap sanayi, genelde çok sayıda küçük ölçekli aile işletmesinden oluşmaktadır. Bu işletmeler düşük kapasite kullanım oranları ile verimsiz çalıştıklarından üretim maliyetleri yüksektir. Ancak; mobilya sanayi son dönemlerde hızlı bir dönüşüm geçirerek eskiye oranla daha fazla bilgi ve sermaye yoğun bir sektör olma yolunda ilerlemektedir. Bu dönüşümün arkasında yatan en önemli unsur mobilya sanayinin hızlı bir küreselleşme süreci yaşamasıdır. Mobilya özellikleri bakımından tüm dünya kültürleri tarafından kullanıldığından, son yıllarda artan rekabet karşısında ekonomik ölçekte ve dünya standartlarında üretim yapan tesisler kurulmuş ve bunlar bayilik teşkilatlarıyla ülke geneline ve dünyaya ürün satar konuma ulaşmış bulunmaktadır. Mobilya sektörü, orta ve büyük ölçekli işletmelerin katılımlarıyla Türkiye ekonomisinin %3 ünü oluşturmakta olup, bu alanda dış ticarette ihracat fazlası verilmektedir. Aşağıdaki tabloda, 2009 verilerine göre, Türkiye de mobilya sektörü ihracatının ülkelere göre dağılımı verilmektedir. Bölge özellikle yeni yapılanmakta olan pazarlara yakınlığı dikkate alındığında, oldukça avantajlı bir konumdadır. Buna rağmen, Bölge de ve Bölge çevresinde mobilya sektöründe büyük ölçekli yatırım bulunmamaktadır. Yapılan çalışmalara göre, Bölge de hammadde maliyeti, Kayseri, Bursa, İstanbul gibi illere göre oldukça yüksektir. (%30-%40) Bunun sebebi sektörün temel hammadde olarak kullandığı mdf, sunta gibi girdilerin Bölge de üretilmeyip farklı Bölge lerden tedarik edilmesidir. Bununla birlikte, işgücü maliyetinin oldukça düşük olması (40-%60) Bölge de mobilya sektörüne uygulanacak bir teşvik sisteminin yatırımları olumlu yönde etkileyebileceğini göstermektedir. Tablo 18: Ülkeler İtibariyle Türkiye nin Mobilya İhracatı (bin dolar) Ülkeler Irak Almanya İran Azerbaycan-Na hç Fransa Hollanda Yunanistan İngiltere Libya Türkmenistan Kaynak: ( Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2009) 22

23 Tekstil Sanayi Tekstil ve hazır giyim sektörleri yapıları itibari ile gelişmekte olan bölge veya ülkelerin kalkınmasında itici güç olabilmektedirler. Bu anlamda sendikaların, ilgili sektörlerin önde gelen temsilcilerin açıklamaları ve yayınladıkları raporlar incelendiğinde, sektörün kritik bir süreçten geçmekte olduğu görülmektedir. Bu durumdan çıkış ve özellikle Çin gibi ülkeler ile rekabet edebilmek için ilk etapta en azından tekstil sektörünün Doğu ve Güneydoğu Anadolu ya taşınması gerekmektedir. Nitekim 2009 yılı içerisinde yayınlanan teşvik yasasına göre, Türkiye dört bölgeye ayrılmış, tekstil ve hazır giyim sektörünün 1. ve 2. Bölge den, ağırlıklı olarak Doğu ve Güneydoğu Bölgelerinin yer aldığı 4. Bölgeye taşımaları teşvik edilerek belli maliyet avantajları sağlanmaya çalışılmıştır. Yayınlanan yasa ile 1. ve 2. Bölgede yerleşik firmalarda 4. Bölgeye taşınmaya yönelik belli eğilimler olmuş ancak yapılan analizlerde ortaya çıkan yetişmiş işgücü eksikliği, altyapı eksikliği, enerji sorunları gibi konulardan ötürü ciddi bir hareket olmamıştır. Bu sorunların çözülebilmesi durumunda orta ve uzun vadede tekstil ve hazır giyim sektörünün Bölge de kalkınmaya yönelik ciddi çözümler üretebileceği öngörülmektedir. TRB2 Bölgesi İran, Irak gibi Ortadoğu ülkelerine sınır komşusu durumundadır. Bunun yanı sıra Ermenistan, Kafkas Ülkeleri, Türki Cumhuriyetler gibi tekstil ve hazır giyim sektörünün ağırlıklı olarak yerleşik olduğu Bölgelere daha yakın mesafededir. Pamuğun en çok yetiştiği Bölge Güneydoğu Anadolu Bölgesi olduğuna göre hammadde tedarik açısından da yatırımların yapılmasına bir engel bulunmamaktadır. Yukarıda ifade edildiği gibi temel sorun ilgili sektörde çalışabilecek nitelikli işgücünde görülen eksiklik, alt yapı eksiklikleri ile enerji kesintilerinden dolayı alt yapı eksikliğinden kaynaklanan sorunlardır. Türkiye tekstil ve hazır giyim sanayi, destekleyici sektörlerdeki istihdamla birlikte yaklaşık 2 milyon çalışanı nedeniyle önemli bir rol üstlenmektedir. Sektördeki gerçek istihdam sayısını belirlemek oldukça zordur. Bu zorluğun sebebi, küçük firma sayısının çokluğu, taşeron işletmeler ve sektörde ihtisaslaşmada sınırların net çizilememesi olarak gösterilebilir. Çalışma Bakanlığı, Türkiye İstatistik Kurumu ve Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) verileri dikkate alındığında 2007 yılında sektördeki istihdam kişi olarak görülmektedir. Ancak kayıt dışı çalışanların bulunduğu birçok küçük firma nedeniyle gerçek istihdam sayısı elde edilememektedir. Bu çalışmada saha çalışmasında görüşülen uzmanların ve Türkiye Giyim Sanayicileri Derneği(TGSG) tahminleri uyarınca sanayide 2 milyondan fazla kişinin istihdam edilmesi gerekmektedir. Diğer imalat sanayileri ile karşılaştırıldığında tekstil ve hazır giyim en yüksek istihdam sağlayan sanayi olarak öne çıkmaktadır. Türkiye de tekstil ve hazır giyim sanayinde nin üzerinde firma bulunmaktadır ve bunların %95 i aile şirketi olup, %25 i ihracat yapmaktadır. Sektör imalat sanayinde %20 lik bir paya sahiptir. Hazır giyim sanayindeki firmaların yaklaşık %85 i küçük ve orta ölçekli işletmelerdir. Ancak 23

24 teknoloji yoğun üretim büyük firmalar tarafından gerçekleştirilmektedir firmanın sadece tanesi tüm pazarda ve sanayide hakim durumdadır. Günümüzde Türkiye nin ilk 500 işletmesinin %20 si tekstil ve hazır giyim sanayinde faaliyet göstermektedir (Türkiye Giyim Sanayicileri Derneği, 2008). Türkiye dünyada, Çin ve Avrupa Birliği nden sonra 3. büyük hazır giyim ihracatçısı olup ithalatta da 16. Sıradadır. TRB2 Bölgesi nde mevcut durum analizi yapıldığında, tekstil ve hazır giyim sanayinin yok denecek kadar az geliştiği görülmektedir. Türkiye Tekstil Sanayi İşverenleri Sendikası nın üyeleri arasında yapmış olduğu maliyet analizi anketi sonuçları aşağıda belirtildiği gibidir. Buna göre, maliyetlerin %33 ünü hammadde, %25 ini insan kaynakları, %9 unu enerji giderleri oluşturmaktadır. Tablo 19: Tekstilde Üretim Maliyetleri Maliyet Kalemi % Payı Hammadde 33 İnsan Kaynakları 25 Enerji 9 Yardımcı Madde ve Malzeme 7 Diğer Giderler 7 Boyar Madde 4 Finansman Giderleri 3 Bakım ve Onarım 2 Taşıma Giderleri 2 Amortisman Giderleri 2 Su ve Atık Su 1 Kaynak: (Devlet Planlama Teşkilatı, 2007) Aşağıdaki tabloda Türkiye nin tekstil, hazır giyim, deri mamulleri ve ayakkabı sektörü ihracatının ülkelere göre dağılımı belirtilmiştir. Buna göre en çok ihracat yapılan ülkeler sırasıyla; Almanya, İngiltere ve Fransa dır. Tablo 20: Ülkeler itibariyle Türkiye nin 2009 Yılı Konfeksiyon, Tekstil, Deri ve Ayakkabı İhracatı Konfeksiyon Tekstil Deri ve Ayakkabı Ülke Toplamı Almanya İngiltere İtalya Fransa İspanya Rusya F Hollanda A.B.D Sektör Toplamı Kaynak: ( Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2009) 24

25 Aşağıdaki tabloda, Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre, tekstil, hazır giyim, deri mamulleri ve ayakkabı sektörü ihracat verileri yer almaktadır. Buna göre, ekonomik krizin ortaya çıktığı 2008 yılı haricinde, ihracat rakamlarının artmakta olduğu görülmektedir. Tablo 21: Türkiye nin Tekstil, Hazır Giyim, Deri Mamulleri ve Ayakkabı İhracatı(milyon dolar) Tekstil Konfeksiyon Deri mamulleri ve ayakkabı Toplam Kaynak: ( Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2009) TRB2 Bölgesi nde ve çevresinde bu sektörde büyük ölçekte bir yatırım bulunmamaktadır. Bölge, işgücü maliyetinin diğer bölgelere göre ortalama %40-60 oranında daha az maliyetli olduğu düşünülürse, Bölge de yatırım teşvik uygulamasının kalkınmayı hızlandırıcı etki yapacağı öngörülmektedir. Metal Eşya Demir çelik sektörü, esas itibarıyla demir cevherinin yüksek fırınlarda veya hurdaların ark ocaklarında eritilmesiyle elde edilen slab ve kütüğün değişik işlemlerden geçirilerek istenilen kimyasal ve fiziksel özelliklere sahip mamullerin üretildiği bir sektördür. Başta inşaat, otomotiv, beyaz eşya ve demiryolu olmak üzere sektörün tüm mamul eşya üretimine doğrudan katkısı bulunmaktadır. Çelik ürünleri üretimi için iki sistemden biri, demir cevherinden ham demir (Entegre Demir Çelik Tesisleri), ham demirden çelik üretimi yöntemi (Elektrikli Ark Ocakları Yöntemi) ile çelik hurdasından çelik üretimi yöntemidir (Elektrikli Ark Ocakları Yöntemi). Entegre tesislerde demir-çelik üretim süreci, demir cevherinin kırma, eleme, sinterleme işlemleri sonucunda hazırlanması veya parça cevherin doğrudan doğruya yüksek fırına şarjı ile başlamaktadır. Yüksek fırınlarda kok kömürünün yardımı ile demir oksit haline gelen cevherin oksijeni alınarak indirgenmekte ve sıvı ham demir elde edilmektedir. Demir çelik sektöründe ana girdi olarak; demir cevheri, hurda, enerji kullanılmaktadır. Entegre Demir-Çelik Tesislerinin kurulması aşağıdaki ana etkenlere bağlıdır; Demir cevherine yakınlık Enerji kaynaklarına yakınlık (kok kömürü, doğalgaz, vb.) Demiryollarının, limanların varlığı Pazar kaynaklarına yakınlık Jeopolitik etkenler 25

26 2008 yılında kapasitenin ton u elektrikli ark ocaklı kuruluşlara, tonu entegre tesislerine aittir yılında elde edilen milyon tonluk üretimin ise milyon tonu elektrik ark ocaklı işletmelerde milyon ton u ise entegre tesislerde gerçekleştirilmiştir. Demir çelik sektöründe, ağırlıklı olarak ithal girdi kullanılmaktadır. Elektrik Ark Ocaklı (EAO) kuruluşlarda hammadde olarak kullanılan hurdanın %70 civarındaki bölümü ithal edilmektedir yılında ton ithal edilmiş ve bu ithalatın yarıdan fazlası ABD, Rusya ve AB (27) ülkelerinden yapılmıştır. Entegre tesislerde ise, hammadde olarak kullanılan demir cevherinin %60 ı, kömürün ise %90 civarındaki bölümü ithal edilmektedir. Sektörde en önemli sorunlardan biri yassı ürünlerdeki üretimin yetersizliğidir. Bunun yanında uzun üründe kapasite fazlalığı söz konusudur. Dünyada çelik üreticisi ülkelerde üretimin %60 ını yassı ürünler, %40 ını uzun ürünler oluştururken; Türkiye de bu dağılım %85,5 (%2 vasıflı ürün) uzun ürün, %14,5 yassı ürün seklindedir. Dolayısıyla arz eksikliği olan yassı ürünlerde ithalat, arz fazlalığı olan uzun ürünlerde de ihracat yoluna gidilmektedir. Türkiye de çeliğin yaklaşık %25 i entegre, %75 i ise hurdaya dayalı ark ocaklı tesislerde üretilmektedir. Sektör, Türkiye de yüksek fırına dayalı üretim yapan 3 entegre tesis, 21 elektrik ark ocaklı tesis ve 150 civarında haddehane ile üretim gerçekleştirilmektedir. Tablo 22: Türkiye nin Bölgelere Göre Demir-Çelik İthalatı ( ) Ülke Ton 1000$ Ton 1000$ ABD AB BDT Uzak Doğu Orta Doğu Kuzey Afrika Diğer Toplam Kaynak: (Devlet Planlama Teşkilatı, 2009) Yukarıda yer alan tabloya göre, 2009 yılında miktar olarak en yüksek demir-çelik ithalatı sırasıyla BDT, AB-25 ve Uzak Doğu ülkelerinden yapılmıştır yılında miktar olarak en yüksek demir-çelik ürün ithalatı sırasıyla; Demir çelik sektöründe, ağırlıklı olarak ithal girdi kullanılmaktadır. Elektrik Ark Ocaklı (EAO) kuruluşlarda hammadde olarak kullanılan hurdanın %70 civarındaki bölümü ithal edilmektedir yılında ton hurda ithal edilmiş ve bu ithalatın büyük bir kısmı ABD, Rusya, Ukrayna ve AB (27) ülkelerinden yapılmıştır. Entegre tesislerde ise, hammadde olarak kullanılan demir cevherinin %60 ı ( ton) ve 26