Prof. Dr. Ceyhun GÖL. Çankırı Karatekin Üniversitesi Orman Fakültesi Havza Yönetimi Anabilim Dalı

Transkript

1 Jeoloji Prof. Dr. Ceyhun GÖL Çankırı Karatekin Üniversitesi Orman Fakültesi Havza Yönetimi Anabilim Dalı

2 Ders Konuları Jeolojinin tanımı ve tarihçesi Mineraller Güneş sistemi Kayaçlar Dünyanın şekli ve hareketleri Yer yuvarının yapısı Jeolojik Zaman Levha tektoniği Dünyanın şekillendiren kuvvetler Depremler

3 Kayaçlar, Magmatik (plütonik ve volkanik), Tortul (sedimanter) ve Başkalaşım (metamorfik)

4

5

6

7

8 PLÜTONİK (DERİNLİK) İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR GRANİT SİYENİT PERİDOTİT GABRO DİORİT

9 MİNERAL BİLEŞİMİ Kuvars + Feldispat + koyu mineraller Feldispatlı + KUVARS + KOYU MİNERALLER Koyu mineraller + Kuvars + feldispat DERİNLİK KAYAÇLARI YARI DERİNLİK KAYAÇLARI YÜZEY KAYAÇLAR Daha çok GRANİT GRANİT PORFİR RİYOLİT ortoklaslı Ortoklaslı ve daha çok albitçe zengin GRANODİYORİT GRANODİYORİT PORFİR RİYODASİT En çok albitçe KUVARSLI KUVARSLI DİYORİT DASİT zengin DİYORİT PORFİR En çok ortoklaslı SİYENİT SİYENİT PROFİR TRAKİT Ortoklaslı ve MONZANİT MONZANİT PORFİR TRAKİT albitçe zengin ANDEZİT En çok albitçe DİYORİT DİYORİT PORFİR ANDEZİT zengin En Çok Albitçe Gabro Gabro porfir Bazalt Zengin, Plajioklaslı Daha Olivinli PERİDOTİT - - Daha çok PROKSENİT - - proksenit Daha çok HORBLEND - - horblend olivin DUNİT - -

10

11 GRANİT: Magmatik kayaçların en açık renkli olanıdır. Alkali feldspat, kuvars ve plajiyoklaz mineralleri ana bileşenlerini oluşturur. Az miktarda biyotit, muskovit ve amfibol mineralleri de içerebilirler. Çoğunlukla pembemsi, beyazımsı ve açık grimsi görünümdedirler. Sert fakat iri taneli bir kayaçtır. Fiziksel bölünmesi kolaydır. Ayrışması ile kumlu balçık ve balçık topraklar oluşur. Oluşan topraklarda fosfor ve potasyum içerir, kalsiyum azdır. Bitki örtüsüz ve dik yamaçlarda sığ topraklar meydana gelir. Düz ve az eğimli yerlerde derin topraklar oluşur. Granit ana kayası üzerinde verimli ormanlarımız gelişmiştir.

12 Tepkimesi: Asit Tekstür: kaba taneli Derinlik: derin topraklar Su tutma: kötü Drenaj: iyi Bitki Besleme: az miktarda fosfor ve az miktarda mağnezyum ve kalsiyum, çok miktarda sodyum ve potasyum, genellikle verimli topraklar. Orman Yetiştirme: yağışlı bölgelerde elverişli, kurak bölgelerde su sorunu vardır. Tercih edilecek türler: fıstıkçamı, akasya, sahil çamı, kızılçam, ailantus, iğde, akasya

13

14

15

16 SİYENİT Granite çok benzer, yalnız % 5 kuvars içerir. Potasyumlu feldispat ve horblend, biotit, proksen içerir. Çabuk ayrışır ve ince tekstürlü topraklar oluşur. Killi balçık ve kil toprakları meydana gelir. Arazi düz ise verimli topraklar oluşur. Geniş yapraklı ormanlar üzerinde yetişmektedir. Granit topraklarına göre daha çok potasyum içerir. Kayaç içerisinde % 5 den fazla nefelin içerirse nefelinli siyenit adını alır.

17 Tepkimesi: % SiO 2 miktarına göre bazik, nötr veya asidik olabilir. Tekstür: balçık, kumlu balçık, kumlu killi balçık olabilir. Derinlik: değişken Su tutma: iyi Drenaj: kötü Bitki Besleme: az miktarda Ca, Mg, çok miktarda Na, K içerir. Verimli topraklar oluşur. Orman Yetiştirme: ılıman iklimlerde verimli ormanlar yetişir. Tercih edilecek türler: yapraklılar, karaçam, servi, sedir.

18

19

20 DİORİT Koyu renkli ve grimsi siyah renkli bir kayaçtır. Plajioklaz, feldispat ve az olarak potasyumlu feldispat içerir, kuvars bulunmaz. Genellikle ince tektstürlü, killi topraklar oluşur. Kil miktarının çok oluşu, ve plajioklazların ayrışma ürünü olan kalsiyumun bulunması nedeniyle bu topraklar güç yıkanırlar. Bu nedenle bitki besin maddesi daha zengindir. İskelet miktarı çoktur. Verimli topraklar oluşur.

21

22 DİORİT Tepkimesi: nötr Tekstür: kaba taneli Derinlik: orta ve sığ Su tutma: iyi Drenaj: iyi Bitki Besleme: verimli topraklar Orman Yetiştirme: yeterli toprak derinliği oluşursa her türlü ağaç dikmeye uygun topraklar oluşur. Tercih edilecek türler: yapraklı ve ibreli her türlü ağaç

23

24 GABRO Bu kayaç, koyu renkli ve kaba tekstürlü ağır bir kayaçtır. Kalsiyum, ojit, ve çok az miktarda kuvars minerallerinden oluşur. Gabro içinde olivinde vardır. Nefelin miktarı % 5 den fazla olursa nefelinli gabro adını alır. İnce tekstürlü topraklar oluşur. Bu topraklar Ca ve Mg bakımından elverişli ve köklerin rahatta gelişebileceği şekilde gevşektir.

25

26 GABRO Ayrışma Hızı: iri taneliler hızlı, ince taneliler yavaş Tepkimesi: bazik Tekstür: ağır bünyeli Derinlik: orta derin topraklar Su tutma: yüksek Drenaj: kötü Bitki Besleme: iri taneli gabrolar Fe ce zengin, verimli topraklar, ince taneli gabrolar fakir topraklar (serpantin) Orman Yetiştirme: derinliği fazla topraklar oluşmuşsa orman yetiştirmeye elverişlidir.

27

28 PERİDOTİT Bileşiminin çoğunu demir ve magnezyumlu mineraller oluşturmaktadır. Koyu renkli minerallerden oluşur. Olivin, piroksen ve horblend içerirler. Kayaç tamamen piroksenden meydana gelmişse meydana gelirse PROKSENİT, yalnız olivinden meydana geliyorsa DUNİT adını alır. Peridotitlerdeki olivin ve piroksenler bozularak SERPANTİNLEŞİR.

29

30 PERİDOTİT Ayrışma Hızı: çok az Tepkimesi: ultra bazik Tekstür: kaba taneli ve hafif bünyeli Derinlik: genellikle sığ topraklar Su tutma: iyi Drenaj: kötü Bitki Besleme: kötü özellikle serpantinleşmiş alanlar bitki büyümesine elverişsiz, böyle ormanlarda bitki örtüsü korunmalıdır. Orman Yetiştirme: sığ topraklar oluştuğu için ağaçlandırmaya uygun değildir.

31

32

33 YÜZEY (VOLKANİK) DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR RİYOLİT TRAKİT DASİT ANDEZİT BAZALT OBSİDYEN

34 MİNERAL BİLEŞİMİ Kuvars + Feldispat + koyu mineraller Feldispatlı + KUVARS + KOYU MİNERALLER Koyu mineraller + Kuvars + feldispat DERİNLİK KAYAÇLARI YARI DERİNLİK KAYAÇLARI YÜZEY KAYAÇLAR Daha çok GRANİT GRANİT PORFİR RİYOLİT ortoklaslı Ortoklaslı ve daha çok albitçe zengin GRANODİYORİT GRANODİYORİT PORFİR RİYODASİT En çok albitçe KUVARSLI KUVARSLI DİYORİT DASİT zengin DİYORİT PORFİR En çok ortoklaslı SİYENİT SİYENİT PROFİR TRAKİT Ortoklaslı ve MONZANİT MONZANİT PORFİR TRAKİT albitçe zengin ANDEZİT En çok albitçe DİYORİT DİYORİT PORFİR ANDEZİT zengin En Çok Albitçe Gabro Gabro porfir Bazalt Zengin, Plajioklaslı Daha Olivinli PERİDOTİT - - Daha çok PROKSENİT - - proksenit Daha çok HORBLEND - - horblend olivin DUNİT - -

35 TRAKİT Kuvarssız veya çok az kuvarslı bir granittir. Siyenitin yüzey kayacıdır. Alkali feldispatlar ve koyu renkli minerallerden oluşur. Kendine has bir dokusu vardır. Sert olanları yavaş ayrışırlar. Genellikle Ca, Mg, p bakımından fakir topraklar verimsiz topraklar oluşur. Bu topraklar sığ ve fakir topraklardır. İçinde kuvars az olduğu için genellikle ince tekstürlü killi topraklar meydana gelir.

36

37 TRAKİT Ayrışma Hızı: yavaş Tepkimesi: asit Tekstür: ince taneli ağır bünyeli Derinlik: genellikle sığ topraklar Su tutma: iyi Drenaj: orta Bitki Besleme: verimleri düşük, alkali bakımından zengin olmalarına rağmen bitkilere Ca ve P az verirler. Orman Yetiştirme: ağaçlandırma için uygun değildirler, dikkat edilmelidir, derin topraklar potansiyel ağaçlandırma alanıdırlar.

38

39 RİYOLİT Bir derinlik kayacı olan granitin yüzey kayacıdır. Granit ve riyolitin bileşimi aynıdır. Çoğunlukla gri renkli, zaman zaman da kahverengimsi, morumsu, yeşilimsi renkli olabilir. Kuvars ve alkali feldispatlar içerir. Eğer kayaçta kristalden daha çok veya tamamen cam hakim olursa obsidyen olarak bilinir.

40 RİYOLİT Ayrışma Hızı: yavaştır. Camı çizer, bazı riyolitler değirmen taşı olacak kadar serttir. Tepkimesi: asit Tekstür: ince taneli hafif bünyeli Derinlik: sığ Su tutma: zayıf Drenaj: iyi Bitki Besleme: zayıf Orman Yetiştirme: sığ topraklar oluştuğu için genellikle ağaçlandırmaya uygun değildir.

41

42

43 DASİT İri kristaller halinde plajioklaz ve kuvars bulunur. Bileşiminde % 66 silis vardır. Koyu renkli mineral olarak horblend içerir. Bazı dasitler biotit içerdiği halde, bazıları camsı materyal içerirler. Ufalanınca kumlu topraklar meydana gelir. Ayrışma hızı yüksektir. Besin maddesi bakımından fakirdirler. Asitli topraklar meydana gelir. Su tutma kapasitesi düşük, drenajı ve havalanması iyidir. Kurak bölgelerde ağaçlandırmalarda su kıtlığı yaşanabilir.

44

45

46

47 ANDEZİT Diyoritin yüzey kayacıdır. Rengi, içermiş oldukları koyu renkli minerallerin oranına göre farklılık gösterir. Bileşim yönünden dasitlere benzer. Az miktarda ortoklaz ve kuvars içerirler. İri kristaller halinde horblend, ojit, biotit ihtiva ederler. İnce yapılı olduğu için iskelet bakımından zengin topraklar oluşur. Kumlu balçık topraklar oluşur. Ülkemizde andezit üzerinde sarıçam ormanları orta verimliliktedirler.

48

49 ANDEZİT Ayrışma Hızı: hızlı Tepkimesi: nötr Tekstür: ince taneli ağır bünyeli Derinlik: sığ-orta Su tutma: iyi Drenaj: kötü Bitki Besleme: iyi Orman Yetiştirme: derinlik durumuna göre ağaçlandırmaya uygundur.

50

51

52 BAZALT Bazik bir volkan kayaç olan bazalt, bir derinlik kayacı olan gabronun yüzey kayacıdır. Koyu renkli mineral oranı çok fazladır. Bazaltların renkleri koyu gri ile siyah arasında değişir. Diyabazın bileşimine sahiptir.genellikle ince ve masif yapılıdırlar. Ayrışması yavaştır. Sığ ve taşlı topraklar meydana getiriler. Özelikle yamaçlarda taşlı tarla denen bol taşlı alanlar oluştururlar. Özellikle kalsiyumlu olanları çabuk ayrışırlar. Derin topraklar meydana getirirler. Bazalt toprakları genellikle koyu kahve rengi, çok derin olmayan, taşlı, kil bakımından zengindir.

53

54

55

56

57 OBSİDYEN (VOLKAN CAMI) Tamamen camsı dokuya sahiptir. Renkleri siyah veya siyaha yakın tonlarda olmasına rağmen bazen koyu kırmızı renkleri, yeşil gri renkte de görülebilir. Kuvars ve feldispatları içerirler. Ayrışması oldukça güç, kumlu topraklar meydana getiriler. Sığ topraklara meydana getiriler. Ağaçlandırma için uygun olmayan sahalardır.

58

59

60 VOLKANİK PATLAMA SIRASINDA OLUŞAN KAYAÇLAR

61 Volkan patlaması

62 VOLKAN BOMBASI Püskürme sırasında volkandan çıkan lav parçalarının havada dönerek düşmeleri ve katılaşmaları ile oluşurlar. Değişik irilikte, koyu renkli, oval biçimde, üstü pürüzlü olup, el bombasına benzerler.

63

64

65

66 LAPİLLİ Yaklaşık ceviz iriliğinde, yuvarlakça, bazen da köşeli bulunan volkanik çakıllardır. Püskürme anında katı halde çıkarlar. İnce delikli ve boşluklu bir yapıda olup üzerleri pürüzlü gibidir. Renkleri beyazımsı, sarımsı, koyu gri veya siyahtır.

67

68

69

70 VOLKAN KUMLARI Volkandan çıkan koyu renkli, pürüzlü ve ince kum taneleridir.

71

72

73

74 VOLKAN KÜLLERİ Volkandan çıkan, dağınık haldeki, kül gibi çok ufak silikat ve cam parçalarıdır. Renkleri beyazımsı, pembemsi veya açık gridir. Uygun yerlerde, göl tabanlarında, deniz diplerinde tabakalar oluşturacak biriken volkan külleri zamanla volkan tüflerini meydana getiriler. Ayrıca biraz daha iri volkan parçacıkları çimentolayıcı maddelerle bir araya gelen anglomera ve volkanik breşleri meydana getiririler.

75

76

77

78

79

80 PERLİT Açık veya koyu renkli olup, bileşiminde % 2-4 su, % silis bulunmaktadır. İnciyi andıran camsı küreciklerden meydana gelmiş, ortak merkezli cam kabuklar ve pullar halindedir. Çanakkale Biga da bu kayaç bulunmaktadır.

81 doğal bir volkanik kayaç olan perlit maddesini, ilk kez bir tekstil malzemesi içerisinde kullandılar. Yeryüzündeki bilinen perlit rezervinin yaklaşık yüzde 75'inin Türkiye'de bulunduğunu söyleyen bilim adamları, perlit katkısı sayesinde hem standart poliesterin özelliklerini geliştirdi, hem de perlit için yeni bir kullanım alanı oluşturdu.

82

83

84

85

86

87 SÜNGERTAŞI PONZA TAŞI veya TOPUK TAŞI da denmektedir. Obsidyen köpüğünden oluşmaktadır. Çok hafiftir. Suda yüzer. Üzerindeki delikli yapı ve boşluklar uçucu maddelerin kayaçtan uzaklaşması ile oluşmaktadır. Rengi açık gri, beyazımsı, kahverengi olmaktadır. Sisli miktarı oldukça yüksektir. Bu nedenle parlatmada kullanılır. Ürgüp, Niğde, Trabzon da rastlanmaktadır.

88

89

90

91 VOLKAN TÜFÜ Volkanlardan fırlatılan malzemenin belli bir yerde üst üste birikmesi, yığılıp kalması ve yapıştırıcı malzeme ile taşlaşması ile oluşmaktadır. Çok hafif, siyah, pembemsi, beyazımsı, gri renkte olurlar. Kolay dağılarak verimli topraklara oluştururlar. Asit karakterli, kaba taneli, derin topraklar oluşur. Ağaçlandırmaya elverişli, bitki besin maddesince zengin, su açığı oluşan alanlardır. Kayseri-Nevşehir civarında çok rastlanırlar.

92

93

94

95

96 ANGLOMERA Volkan bombaları, Lapilliler ve hatta blok iriliğindeki yuvarlakça malzemenin yine volkanik bir çimento ile birbirine bağlanmaları sonucunda meydana gelen volkanik bir kayaçtır. Lavın cinsine göre isim alırlar. Örneğin andezit anglomerası.

97

98

99 VOLKANİK BREŞ Volkanik köşeli taş parçalarının yine volkanik bir çimento maddesi ile yapışmaları sonucunda oluşurlar. En önemli özelliği köşeli, değişik boyutlarda malzemenin çimentolanması ile oluşmalarıdır.

100

101

102

103

104

105