Rize Yöresi Alabalık İşletmelerinin Yapısal ve Biyo-teknik Özellikleri

Transkript

1 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 Rize Yöresi Alabalık İşletmelerinin Yapısal ve Biyo-teknik Özellikleri Hakan Murat BÜYÜKÇAPAR 1, Özgür SEZER 2 1 Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su Ürünleri Bölümü, Kahramanmaraş 2 Tarım İl Müdürlüğü, Rize ÖZET: Rize yöresinde faaliyet gösteren 8 alabalık işletmesinin yapısal ve biyo-teknik özellikleri anket yöntemiyle incelenmiştir. Bu işletmelerin toplam proje kapasitesi 362 ton/yıl iken toplam üretim 253 ton/yıl olarak belirlenmiştir. Ortalama yem değerlendirme oranı 1.4, yıllık yumurta üretim miktarı adet, yavru üretim miktarı (5-9 g) adet, yumurtadan 5-9 g lık evreye kadar yaşama oranı ise %28.40 olarak saptanmıştır. Yöredeki işletmelerde gerek yapısal, gerekse işletme yönetimi açısından çeşitli eksiklikler belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Alabalık i, Alabalık İşletmesi, Rize Structual and Bio-technical Characteristics of Landbased Trout Farms in Province of Rize ABSTRACT: The structual and bio-technological characteristics of 8 trout farms operating in Rize region, were investigated using the questionnaires. Although total project capacity of the farms were 362 tons/year, the actual production was determined as 253 tons/year. The following results were obtained from this study; the avarage feed convertion rate was 1.4, the number of annual egg production was , fry production (5-9 g) was The overall survival rate of eggs and average number of fry surviving at to 5-9 g phase, was 28.40%. Various structual and management problems were determined in the fish farms studied in the region. Key Words: Trout Production, Trout Farm, Rize GİRİŞ Son yıllarda çeşitli etkenlerden dolayı Karadeniz deki balık stoklarının azalması kıyı kesimde balıkçılıkla geçinen halkı olumsuz yönde etkilemiştir. Bu durum, bölgede gerek denizde kafes sistemleri ile gerekse karada beton havuzlarda yaygın bir şekilde alabalık üretimi yapılmasına yol açmıştır (Şener ve ark., 1999). Türkiye de üretimi yapılan alabalık miktarı ton olup, bunun 7300 tonu Karadeniz Bölgesi nde, 738 tonu ise Rize ilinde gerçekleşmiştir (DİE 2003) (Şekil 1). 17% 2% Türkiye Karadeniz B. Rize 81% Şekil 1. Türkiye Gökkuşağı Alabalık üretiminde Rize ilinin payı. Karadeniz bölgesi alabalık işletmeleri gerçek üretim potansiyeline karşın düşük üretimle çalışmaktadır. Bu bilimsel çalışmaların eksikliği ve işletmecilikte karşılaşılan sorunlardan kaynaklanmaktadır. Sektörün temel problemlerinin başında ise yumurta ve yavru üretimindeki yetersizlikler gelmektedir (Kurtoğlu ve ark., 1998; Zengin ve Tabak, 1997; Soylu ve Soylu, 1997). Buna karşın alabalık yetiştiriciliği bölgede bir çok ailenin önemli bir gelir kaynağını oluşturmaktadır. Günümüzde bu işletmelerin rekabet gücü ve sürdürülebilirliği, fiziki (yapısal) unsurlarının doğru tasarımı ile üretimin biyolojik ve teknik yönden iyi yönetilmesine bağlıdır (Rad ve Köksal, 2001). Gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinin ülkenin hemen her bölgesine yayılmış olması gerek istihdam gerekse az gelişmiş yörelerin kalkınması açısından çok önemlidir. Bu bağlamda ülkemizdeki alabalık işletmelerinin yapısal ve biyo-teknik analizlerinin yapılarak sorunların ve çözüm önerilerinin ortaya konması büyük önem taşımaktadır. Çalışma, Rize ilinde karada kurulan alabalık işletmelerinin yapısal ve biyo-teknik performanslarının ortaya konulmasını amaçlamaktadır. MATERYAL ve METOT Çalışma Rize İl sınırları içerisinde karada kurulu bulunan alabalık işletmelerinin 8 inde yürütülmüştür (Şekil 2). İşletmelerin seçiminde- bölgenin özelliklerini daha iyi temsil edebilmesi bakımından projelendirilmiş kapasitesinin 3 ton/yıl ve daha fazla olması kriter olarak belirlenmiştir. Bu işletmelere 2001 yılının Ağustos ayında Tarım İl Müdürlüğü araçları gidilerek işletmelerin yapısal ve biyo-teknik özelliklerini belirlemek amacıyla hazırlanan sorulardan (İşletmenin adı, kuruluş yeri, tipi, teorik ve fiili kapasite, kullanılan su kaynağının ismi ve debisi, havuzların yapım materyali, işçi ve mühendis sayısı, pazarlama (toptanparakende) kullanılan yemin markası, miktarı, özelliği (ekstrüder-batar), haçeri sistemi bulunuyorsa yumurta ve 5-9 g lık yavru üretim miktarı, çevresel etmenler (su bulanması, sulama suyunun karışması) oluşmuş anket uygulanmıştır.

2 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 Şekil 2. Rize İli Alabalık İşletmeleri Lokasyon Haritası BULGULAR Çalışmada Rize İli nde 3 ton ve daha fazla gökkuşağı alabalığı üretimi yapan işletmelere ait bulgular Tablo 1-4 de verilmiştir Tablo 1 de Rize İli nde incelenen 8 adet alabalık işletmesinin isimleri, üretim sistemi, bulunduğu mevkii, kullanılan suyun ismi ve miktarı verilmiştir. Bu işletmelerin 3 adeti Çamlıhemşin ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. İşletmeler arasında en fazla su kullanan (650 l/sn) Arde-Son alabalık üretim işletmesi aynı ilçe sınırları içerisinde yer almakta ve Fırtına deresi suyunu kullanmaktadır. İşletme sahipleri özellikle yağışların yoğun olduğu dönemlerde su kaynaklarında bulanmanın oluştuğunu, ayrıca yağışlarla birlikte çay arazilerinde kullanılan ilaç ve gübrelerin kaynak sularına karıştığını belirtmişlerdir. Tablo 1. İşletmelerin havuz tipi, bulunduğu mevki, su kaynağı ve kullanılan su miktarı. İşletmenin Adı Havuz Tipi Bulunduğu yer (İlçe/Köy) Su kaynağı debi (lt/sn) Ayder Doğa Alabalık İşlt. Beton Pazar-Sahilköy Şehitlik Deresi 120 Çağlayan Alabalık işlt. Fındıklı-Çağlayan Köy Çağlayan Deresi 200 Biberoğlu Alabalık İşlt. Pazar-Akmescitköyü Pozani Deresi 150 Deniz Alası A.Ş. Çamlıhemşin-Yalkıyı Köyü Yalkıyı deresi 300 Karaoğlu Balıkçılık A.Ş. Yuvarlak Beton Ardeşen-Yeniyolköyü Yeniyol Deresi Deniz Suyu 200 Kaptan Alabalık İşlt. Beton Derepazarı-Börücek Köyü Kaynak Suyu 70 Osmanlı Alabalık işlt. Çamlıhemşin-Hoşdere Köyü Hoşdere Çayı 30 Arde-son Alabalık İşlt. Çamlıhemşin- Arderköyü Fırtına Deresi 650 Tablo 2 de İşletmelerin proje bazında kapasiteleri verilmiş olup bu işletmeler içinde en yüksek kapasiteye sahip olan 120 ton/yıl ile Arde-Son Alabalık İşletmesi olup, bu işletme, yıllık kullanılan yem miktarı (180

3 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 ton/yıl), alabalık üretimi (120 ton/yıl), yumurta üretim miktarı (3 milyon) ve 6-9 g lık 4 aylık alabalık yavrusu üretim miktarı (1 milyon) bakımından ilk sırada yer almaktadır. Bu işletmelerde kullanılan yem markaları incelendiğinde genelde birkaç firmanın yemi tercih edilmektedir ini kendisi yapan Karaoğlu Alabalık A.Ş hariç diğerleri Pınar (ekstrüder), Denizli (batar) ve Abalıoğlu (ekstrüder-batar) yemlerini kullanmaktadırlar. Tablo 2. İşletmelerin kapasitesi, yıllık kullanılan yem miktarı, kullanılan yemin markası, yıllık üretim miktarı, yumurta yavru üretim miktarı İşletmenin Adı Kapasite Yumurta Yavru Kullanılan in Markası Ayder Doğa Alabalık İşlt Pınar-Denizli Çağlayan Alabalık İşlt Abalıoğlu-Denizli Biberoğlu Alabalık İşlt Abalıoğlu-Pınar Deniz Alası A.Ş Abalıoğlu-Denizli Karaoğlu Balıkçılık AŞ Kendisi hazırlıyor Kaptan Alabalık İşlt Pınar-Denizli Osmanlı Alabalık işlt Pınar-Denizli Arde-son Alabalık İşlt Pınar-Denizli Toplam Tablo 3 de işletmelerde gerçekleşen yem değerlendirme oranları incelendiğinde, en iyi yem değerlendirme oranı 1.3 ile Biberoğlu Alabalık İşletmesi ve Kaptan Alabalık İşletmesinde, en kötü yem değerlendirme oranı ise 2.2 ile Ay-Der Alabalık İşletmesi nde saptanmıştır. İncelenen sekiz alabalık işletmesinin ortalama yem değerlendirme oranları ise 1.4 olarak belirlenmiştir. Yumurta aşamasından 5-9 g lık yavru büyüklüğüne kadar yaşama oranları incelendiğinde en yüksek başarı oranı %61.5 ile Biberoğlu Alabalık İşletmesinde en düşük başarı oranını ise % ile Ay-der Doğa Alabalık İşletmesi nde saptanmıştır. Bütün işletmelerin ortalaması ise olarak görülmektedir. Kaptan Alabalık işletmesinin ise kuluçka sistemi bulunmamaktadır. Tablo 3. İşletmelerin elde ettikleri yem dönüşüm oranları ve 5-9 gr lık yavru alabalık elde etme başarı oranları İşletmenin Adı Değerlendirme Oranı Yumurta i Yavru 5-9 gr Yavru Elde Etme Başarı Oranı (%) Ayder Doğa Alabalık İşlt Çağlayan Alabalık işlt Biberoğlu Alabalık İşlt Deniz Alası A.Ş Karaoğlu Balıkçılık A.Ş Kaptan Alabalık İşlt Osmanlı Alabalık işlt Arde-son Alabalık işlt TOPLAM Ortalama Ortalama Tablo 4 de görüldüğü gibi en çok işçi çalıştıran işletme 6 kişi ile Arde-Son Alabalık İşletmesi olup, işletmelerde toplam 26 işçi çalışmaktadır, ayrıca bu işletmelerin sadece ikisinde mühendis çalıştırılmakta olup, bunlar 2 mühendis ile Arde-Son Alabalık İşletmesi ile 1 mühendis çalıştıran Deniz Alası A.Ş dir. Bu işletmelerin hepsinde pazarlama toptan ve parekente şeklinde olup genelde lokantalara, balık satıcılarına ve diğer aracılara toptan satılmaktadır. Ayrıca yavru üreten işletmeler ürettikleri fazla yavruları kuluçka ünitesi bulunmayan kara işletmelerine ve kafes işletmelerine pazarlamaktadırlar.. Tablo 4. İşletmelerde çalıştırılan işçi ve mühendis sayısı İşletmenin Adı Çalışan. İşçi sayısı Çalışan Müh.Sayısı Ayder Doğa Alabalık 2 - Çağlayan Alabalık 2 - Biberoğlu Alabalık 3 - Deniz Alası 5 1 Karaoğlu Balıkçılık 4 - Kaptan Alabalık 2 - Osmanlı Alabalık 2 - Arde-son Alabalık 6 2 TOPLAM 26 3

4 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 TARTIŞMA İncelenen 8 alabalık işletmesinin toplam kapasitesi 362 ton /yıl olmasına karşın bu işletmelerde toplam üretim miktarı yıllık yaklaşık 253 ton /yıl dır (Tablo 2). Kapasite ile üretim arasında 103 ton/yıl üretim farkı bulunmaktadır. İşletmelerdeki üretim potansiyeli ile gerçekleşen üretim arasındaki fark, işletmelerin içinde bulunduğu ekonomik koşullar ve arazi yapısının uygunsuzluğu ile işletmelerde kullanılan suların, mevsimlere ve düzensiz yağışlara bağlı olarak akış rejimindeki değişikliklerden ve 2000 yılı ekonomik krizinden kaynaklandığı söylenebilir. Ayrıca işletmelerin büyük çoğunluğunda yeterince teknik eleman bulundurulmamaktadır (Arde-son Alabalık İşletmesi hariç). Kısacası işletmelerin büyük bir kısmı aile işletmesi olma özelliğini taşımaktadır. Bünyesinde 2 adet mühendis bulunduran ve hemen hemen tam kapasite ile çalışan Arde-son Alabalık işletmesi modern bir işletme olarak diğer işletmelere örnek olabilecek niteliktedir. Rize ve Karadeniz Bölgesi nde düzenli olarak balık yemi üreten fabrika bulunmamaktadır. Buna karşın bölgede iki yem firmasının bayileri (Pınar ve Abalıoğlu ) bulunmaktadır. İşletmeler bu iki yem firması dışında Denizli den gereksinimlerini karşılamaktadırlar. Karadeniz de bir yem fabrikasının bulunmaması, nakliye nedeniyle yem girdilerini ve dolayısıyla da alabalık işletmelerini olumsuz yönde etkileyebileceği düşünülmektedir. Karaoğlu alabalık işletmesi yöresel hammaddelerle ve işletmenin kendi olanaklarıyla yaş yem hazırlama yoluna gitmiştir. İşletmeler genelde yem fiyatlarının yüksekliğinden özelliklede ekstrüder yemlerin pahalı olmasından şikayetçi olmuşlar ve ekstrüder yemi sürekli olarak kullanamadıklarını dile getirmişler, ancak yemlerden kaynaklanan herhangi bir olumsuzluk bildirmemişlerdir. tercihindeki bu değişiklikler işletmeler arasındaki yem değerlendirme oranlarını etkilemiş olabileceğinden söz edilebilir. Araştırmaya konu olan işletmelerde yumurtadan 5-9 g lık yavru aşamasına kadar yaşama oranı % 18,75 ile 61,5 arasında değişim göstermektedir. Bu aşamaya kadar işletmeler arası ortalama başarı oranı ise % olarak saptanmıştır. Türkiye genelinde yumurtadan porsiyonluk ağırlığa kadar olan yaşama oranının % 42 olduğu düşünülürse (Rad ve Köksal, 2001) saptanan oran oldukça düşüktür. Bu oranın düşük çıkmasında, çay arazilerinde kullanılan kimyasal gübrelerin kaynak sularına karışması, aşırı yağışlar nedeniyle suyun zaman zaman bulanması, kuluçkahanelerde gerekli hyjenik tedbirlerin alınmaması ve kuluçka ünitelerinde gerekli alt yapının olmayışının etkili olduğu söylenebilir. Alabalık yetiştiriciliğinde karlılığı etkileyen önemli faktörlerden biri de yem değerlendirme oranıdır (Logan, 1992). Araştırmada elde edilen yem değerlendirme oranları 1.3 ile 2.2 arasında değişim gösterirken ortalama 1.4 olarak belirlenmiştir. Türkiye genelinde ise yem değerlendirme Rad ve Köksal (2001) tarafından 1.57 olarak bildirilmiştir. Bölgedeki işletmelerde saptanan ortalama yem değerlendirme oranı değeri ülke genelinden daha iyi gibi görülmektedir. Ancak Avrupa ülkelerinde alabalık yetiştiriciliğinde elde edilen yem değerlendirme oranları 1 hatta 1 in altında gerçekleşmektedir (Anonim, 1999). Rize yöresindeki alabalık işletmelerindeki yem değerlendirme oranlarının Avrupa ülkelerinden yüksek çıkması, kaliteli yemlerin (ekstrüder) pahalı olması nedeniyle düzenli olarak kullanılmaması ve yeterli teknik eleman çalıştırılmamasından kaynaklandığı söylenebilir. Rize yöresindeki alabalık işletmelerinin profesyonel anlamda pazarlama elemanlarına sahip olmamaları ürettikleri balıkları çok kısıtlı bir şekilde pazarlamalarına neden olduğu ve bununda karlılığı etkilediği düşünülmektedir. Türkiye de sık sık meydana gelen ekonomik krizler tüm sektörlerde olduğu gibi yöredeki su ürünleri sektörünü de olumsuz yönde etkilediği düşünülebilir. Balık satış fiyatlarının önceki yıllar ile aynı seviyede olmasına karşın yem fiyatlarının döviz kuruna bağlı olarak sürekli artması üreticileri zor durumda bırakmıştır. Ancak Karadeniz ve Rize ilinde son yıllarda iç turizm ve yayla turizmindeki gelişmelere paralel olarak bölgedeki alabalık işletmelerinin balık satışındaki hareketlenmeler işletmelerin ayakta kalmasını sağladığı söylenebilir. SONUÇ İncelenen işletmelerde gerek yapısal, gerekse biyoteknik performanslarıyla ilgili elde edilen bulgular, kapasite seçimi, havuzların dizaynı gibi teknik konular ile düşük kapasite kullanımını da içeren yönetim eksikliklerini göstermektedir. Saptanan bulgular ışığında yöredeki işletmelerin üretim performanslarını geliştirmeleri için bazı öneriler geliştirilmiştir Türkiye genelinde olduğu gibi yöredeki alabalık işletmelerince hazırlanan proje ve fizibilite raporları sadece bürokratik aşamaların atlatılması amacıyla hazırlanmıştır. Hazırlanan projeler, ilgili kuruluşlarca gerekli incelemelerden geçirilmemiş yada işletmelerin kuruluşunda projelerin dışına çıkılmıştır. Bu açıdan işletmelerin gerek proje, gerekse işletmelerin inşası aşamasında gerekli kontroller, objektif ve konunun eğitimini almış kişilerce mutlaka sıkı bir şekilde yapılmalıdır. - Alabalık işletmelerinde üretim performanslarını geliştirilmesi açısından yeterli sayıda su ürünleri mühendisi çalıştırmalı, gerekiyorsa 3-4 işletme bir araya gelerek tek bir mühendise sorumluluk vermelidir. - Pazarlama mümkün olduğunca tek çatı altında (Birlik veya Kooperatif) yapılmalı ve bu kuruluşun başına pazarlama konusun da uzman olan bir kişi getirilmelidir. - Bölgenin iklim koşulları nedeniyle işletmelerde kullanılan suların gerek akış rejiminde gerekse kalitelerinde sık sık değişmeler olmaktadır. Bu nedenle sel ve taşkınlara karşı gerekli yapısal önlemler alınmalıdır. Ayrıca suların bulanmasına karşı arıtma ve çökeltme sistemleri mutlaka yapılmalı, özellikle de

5 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 kuluçkahanelere gelen sular bu sistemlerden geçirilmelidir. - Türkiye nin en fazla doğal güzelliklere sahip olan yörelerinden biri olan Rize ilinin, sahip olduğu akarsu ve dereleri üzerine kurulan alabalık işletmelerinin plansız ve çarpık olması hoş olmayan görüntüler oluşturmaktadır. Orman içlerine kurulan beton havuzların mutlaka çevreye uyumlu olması açısından gerekli peyzaj düzenlemeleri yapılmalıdır. KAYNAKLAR Anonim Su Ürünleri İstatistikleri. DİE, Ankara, 33s. Anonim The Bones of Lower FCRs. Fısh Farmer. 13 (4): 18 Kurtoğlu, İ.Z., Okumuş, İ., Çelikkale, M.S Doğu Karadeniz Bölgesi ndeki Ticari bir İşletmedeki Gökkuşağı Alabalığı (Oncorhynchus mykiss) Anaçlarının Döl Verim Özellikleri ve Yavrularının Büyüme Performansının Belirlenmesi. Tr. J. of Veterinary and Animal Sciences, 22: Logan, S.H., Johnston, W.E Economics of Commercial Trout Production. Aquaculture, 100: Rad, F., Köksal, G Türkiye deki Gökkuşağı Alabalığı (Oncorhynchus mykiss) İşletmelerinin Yapısal ve Biyo-Teknik Analizi. Tr. J. Of Veterinary and Animal Sciences, 25: Soylu, M., Soylu., E Türkiye de Alabalık Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerin Sorunları ve Yeni Planlama Gereksinimleri. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, Eylül, Eğirdir, Isparta. Şener, E., Yıldız, M., Doğan, K., Fenerci, S Karadeniz bölgesi ndeki Akuakültür Potansiyeli ve i Etkileyen Faktörler. X.Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu Eylül, Adana. Zengin, M., Tabak, İ Doğu Karadeniz Bölgesi ndeki Balık İşletmelerinin Yapısal Özellikleri. Akdeniz Balıkçılık Kongresi 9-11 Nisan, E.Ü. Su Ürünleri Fakültesi, İzmir.