OZBEKtSTAN ClJMHURtYETt'NtN Bt\LGESEL politikasi. Ceviren: Aras, Gor. Levent UNCU

Transkript

1 Ankara ttniversitesi Dil ve Tarih- Cografya Fakfiltesi Cografya Ara tirmalan' Dergisi ' SaYl 'danAynbaslm OZBEKtSTAN ClJMHURtYETt'NtN Bt\LGESEL politikasi Prof. Dr. Anvar KASIMOV Ceviren: Aras, Gor. Levent UNCU 1 " ANKARA ONlvERSITESI BASIMEVI - ANKARA /1996

2 ';6ZBEKisTAN 'cumiiurtyeti'nin,,' :';Il()LGESEL POLiTiKJ\,.SI ' ',,,,, Prof. Dr. Anvar KAS/MOV.Ceviren: ATfJI. Wr.Leveni :UNCU*,, Ba8J.msiz Ozbekistan ' ~ ekononillcve politik y~,ejeono..,. mik gejj. menm yeni ve oncelikli egilimlerine g~i te degi ikpai:ai"~, Impaili kilerine 'gereksinim gosteriyor, :BagunslZ bir devletolarak,<;u.mhuriyet, tiretiei'gu~lerin dilzenlemnesindekendi i~ politilalsma :, v~ bihmsel'olarak dogrulugukamtlamm birkavrama sahip olmah (4r.BOyle birpolitika, her bijlgenindogal.ekooomik vesosyal.jart-..,lannm yamsiratemelde bolgeden bolgeye degi ed farkh}'aptl~, ~. g3.rodilne alarak kurulmahdir, ', ',. Digertllkeler, geli mi ve gelismekteolan illkeler. bolgesel ge li impolitikalanm ~ok~j.k bir ekiideyurlitnlu lerdir: Fakat,bu ' ulkelerde, bolgesel gelisim problemlerinin hedefleri;:am~lan,sebepleri ve ~ozi1myollanbirbirinden ' b~yiik ol~de ayrihr.. Biz, diger' iilkelerln, en ba ta geli melcte olanillkelerin, bolgesel politikalanm gelistirme ve' yi1riitm~4ek1 deneyimlerini kullanmanm.ve '. dikkatle gozden gecirmenin,.ozbekistari Cumhuriyetindeki tiretiei -.~lerin gelisimi ve.yeiliden yapilanmasi i~in ~ok onetnli'oldugnnu.' dil iiiiilyoruz. " "., '.'.. " c. :.,.' Bifle.nI MJIletier uzmanlanveyetkiligorevlilerinin yardmu vedtmyamn.onde gelen iilkelerindeyii!iitillen bjlimselkavramlann,.:ger~kle tirilmesi yoluyla;,latin 'Amerika,Afrika',ve Asya'ulkele-. rindedevlet eliyleyurutulen ekonomialanmda, bozulmusekono mik yapmm duzeltilmesi' konusunda ve belli bir oolgeye ait geli imin,yiirtitiilmesinde bazi basanh. sonuclar 'elde edilmistir, Cumhuriyetimizde,bOyle bir.problemle kar lkar lyadrr.,,.. A.O.,Oil \!c Tarih.cografyaFaId11tcsi COirafya BOIUmO,Sthhlye/ANKARA..

3 0zbeIdstan CumhuriyetiDinBiilxesel PoUtiJuW..~ :{ :.: Bolgesel prop-amuygulamalan He Y3pIlan bize ait tammlama,. ' gttvenilir belgelerlesiirdiiriilen bolgeselpolitikalann ve esas alm, :: IDl yoreierde nesnel olarak mevcut olan ekonomik aynmm dogrn- Jugunu gosterir. Belli bir alana ait farkhhgm birsonucu olarak yoredeki ekonomik farkhhk ttzerinde ~all lhrken, bolge gelisimindeki egilimfer veetkenlerinsaptanmasi 'sirasmda "yerlerin fonksiyonla nm" gozonunde tutmak, daha mukemmelve daha onemli baska '. gii~ ve etkenlerden de faydalanmak gerekir, Bu gelisen bir devlet : bolge politikasi ve devletin belli bir bolgeye ait idari kosullan iyilestirilmesi i~ingereklidir. Bu.konulann tiimii,,sistemin biltiiniinde ortaya ~J.kiui farkh bolnmlerin sosyo-ekonomik gelisiminin yoneti-. mi i~in onemta rr. ' '..:. Sovyet bilimadamlan tarafmdan uzerinde iyi bir ekilde ~all Il';' misolan bolgeler i~indeki ekonomik farkhhk kavramma bilimsel.alanda. dikkat ~kilmelidir. Fakat bu komi, eski Sovyetler Birligi., gibi ~ok biiyiik bir iilkenin daha ~ok makroekonomikaynnnna i a. ', ret eder. Orta ve dii iik "duzeydeki ekonomiye sahip 'yoreleideki ' aynm i~insebu problem,kasabakurulmasinmplanlanmasi vebelli bir alamn kullammi i~ili uygun bir 6kilde.' ~o~iimlenememi tir.,boyle planlannus sosyo-ekonomikbir taksim, bolge i~indeki (daha onceki) birlesik cumhuriyetler i~inde gereklidir. ', " Bu konu,: eski Qzbekistan'dacok cumhuriyetli genis Merkezi Asya~ ekonomik. bolgesinin bir boliimii olarak,. dii iiriuliiyordu ~ Dogal olarak uzak yorelerdeki milli, etnik ve ekolojik faktorler'gibi i~ farkhhklar, merkezi planlama 31tlan alttndaya yetersizdir ya da hi~,'dikkate ahnmanusnr,, ~ imd ~ " jeopolitikdii iince -konusunda kesinbir degi,iklikg~irmi olan (jzbekistan" bizzatbirbirine bagh, boltimleri i~eren, butunbir alaria ait ekonomik sistemortaya koymalldtt.- '. I " / Ozbekistan'mdogal problemleri ve ekonomik stmt1~pdll'!lmasl ile ilgili aynmindaki sorunlar iizeriride; Taskent Devlet Universitesi, CografyaFaknltesi billmadamlannca durulmustur, Bu 'incelemelet ~esas olarak, bazi cahsmalar,ve organizeedilen b~ok bilimsel' _konferanslarla sunulmu tur. Son yillarda Taskent DevletOniversi-, tesinin, Ekonomik vebeseri Cografya,Fakiiltesi tarafindan, Cum.huriyetin 'ekonomik yonden smiflandmlmasrasagrdaki ekilde.ya- ' pilnusur:.,.. '..,. IjTaskent Yoresi(T~kentve Tqkent ehri),2) Golodnaya step Y~resi (Jizak ve'sri nery~ e~l~),/. 'f

4 ()zbekistan Cumburiyetinin BOIgesel PolitikaSI ', / 155 3) Fergana Yoresi (Andijan, NamanganveFergana ehirlen) 4) Sel11erkand- K3f i Yoresi ' (Semerkaridve ;~ka Derya Sehirleri),, 5)Buh~a- Navoiy Yoresi (BuharaveNavoiy chirleri) 6) A 3g1 AmuDerya Yoresi (Karak3IpakistanCuniliuriyeti ve Harezm emderi) ".. 7) Guneydeki Yore (SurhanDerya ebri) Biz inamyoruz ki, boylebir alansal ekonomikyapi Cumhuriyetin iiretici gti~ierininbelli bir alma.iliskin organizasyonu vebugtinkti,devleti gercektenve yeterince yansitmalan sayesinde.olmakta.dir, Boyleceriyiorganize edilmis-bir ekonomikyapresas olarak,,, gelisen birbolge politikasma yardimci olabilir, '.,,.AYril zamanda 'iiretici gti~}(~rin ' akilcr bir Cldlde 'duzenlenmesi,, ' cogmti duzenleme ve potansiyel gelisimi, ekonomi uzmanlignun., yonetimi ve ekonomik yoreleriproblemlerine ' gq~e gruplandirmak " i~ingerekecektir. Bu baglamda dahabutunlesmisekonomik yoreler. veya kusaklar ayumak faydah olacaknr, Bu ci agldaki'gibi olabilir: ' , 1).'Taskent.ve.Golodnaya /step..sahalanm kapsayan Taskent, (baskent) Yoresi ' ' ",.: '. 2).Semerkand- Km- i, Buhara.. Navoiy'I kapsayan 'GUneybah Yoresi ve Giineydeki Yoreler.". -. 3) A agl Amu~rya Yt>resi. 4 ) FerganaYoresi Son ikisi, amihuriyet i~indeki ekonomik yorelerdeki.seviye. benzerliginigosterir. Bu m8kr<ryo~lenn merkezleri.veya destek, ',,' lendigi Osler aym zamanda biittin Ozbekistan'm damerkezi olan '. Taskent, Semerkand, PerganaveNukus'tur,. ' Dikkatealmma dnzeyleriyle beraber, il.veya it i~inde bulunan farkhmikro-yoreler duzenlenmesi btiytikbir onertita rr.jje~kten ii~iincti olarak, farkh yorelerdekihiyerarsik dti tincede'ozbekistan Cumhuriyetinin tamamen farkli bir.bolge politikasi gelistirmesiicin hanglsi esas ahnmahdir? " ". ',. ' -' " '

5 156...,..0zbeJdstan Cumhuriyetinbl ~ Politika8a. Ozbekis~' m balge politikalanmn ana hedefleri-ve ama~ian qagujaki gibidir:. '., '. 1-Bkonomik ve toplumsal gel1.meyi hwandmnak, uiusid~ -::.'.. nominin tek yonlu tatun ve hammadde yapisuu de~~k; '.,.,......'... ' 2-DOg~ yerl~ri ve sloirh kayilakim ~tamabuyla v~ etkili b~ ~:;. '., ". kilde i Ietmek,... '.. _.".' '3- Belli bit boigeyemt yorelerdekii1retici g~leri diizememek.. " ',..,. ~".. ; "". 4-BOlgeseloranslzhklan azaltmakve'azeilikfuj>8it.tatunsai '.'. yotelerdeki ekonomiyi canlandirmak, - ".5-Niifusun y~standart1ann~toplumsal-alansal farkhhk- Ian gidermek,.. '.,.6-~ehirle menin yonetinrlni ve kas8baiann.biiyiimesini dnzen-.' lemek, "...\.. 7- Ekolojik problemleri ~zmek ve etkili bit nufus politikasl surdtirmek. '.'.., ' & tjretici gi1~i~rinf~boli1ml~rinin bkb~e~gilbir ekil-. degelismesini sagiainak.. Cumhuriyetinbellibir.alana ili kin eko-. nomik biitiblliigiinil saglamak,. ' ~ tdaii-alansal duzenieme~temkinli, bir ekildeart1 ldl sag- ' '. ".Iamak.'..... " '.... '..,. ~<. -;',"

6 ",, 'Ozbekistali CUmh~riyetinin sosy~kon~mik gell iminin bu-. giinkii.evresinde, sonuelan derhal ahnabilen yoreleri ve anahtar, branslan seemek zorunlulugu vardir, "QiinkU. tmlii Pransiz ekono- ' mist "F. Pen.-0" ~.Eko~~, ~iiy'iimenin. her Y~rdeve. a~, za.m~da, be,nzerlik,gosterme~bgim., biiyiime,kutup ve merkezlenmn birbirle 'rinden 'buyiime,yogunlugunun,derecesiyle ayn1dtg l" yazw tlr..-.. Bu dii ii~ce. kelimenin ge~k'anlarntyla,dogni olatakanlasrhtsa, -geleneksel ekonomiyiterk etme zorunlulugu.vardirbu ~ itlik de "gildir. fakat alana iliskin e itsizlik.'bolgesel geli irrtinetlcenve uya- '. ncilanndan biriolmahdir, Bundan alt seviyedeki nufusun yasam standartlanm toplumsalalanda ytikseltirkeri. 'hayati,faaliyetlerin "oitam.ve kosullannin alana bagh olarak daima farklr olacagianla l1mabdrr. " ',,, ' ' GiinUiniizde,daha onemliolanbir sorun j'se yapilanmamn etkileridir.bu.nedenle, bolgelerin ve ilk siradaki branslann geli imi i~in devletin yannmpolitikasnudaha iyidu iincder. gii~lerve98 balarla.desteklemek gereld:idir..,,,', Yabanci'teCrUbe.8z,geli mi 'alanlan nornlalle tirmeniii~ itli ' yollan ve metodlanoldugunu gosterir; Bumann bazilan 8 8.gtdadrr:,belli bir alanmj~ 'yaplstmn duzenleamesi strasmda geneldeendtist-,' riyelalanlarin geli tiribnesi(buytime,merkezleri vekutuplan), bol ' '!,'gesel gelisim eksenleri ve' yeni kasabalann kurulmasi v.b, belirtilen! yollann, CtimhUriyetimizi~in 6nemli yararlanolabilir.: " ',, OZbekistan'lD bugii~alansal;~lsl incelend~ginde.: gerikal "IIl1 ve sorunlu (biitun Cumhuriyetinaz geli mi 'OImaSI n eqi,yle boyle adlandmldlgma dikkati ~~kllmelidir.)olarakadlandinlaanis.peten, geli mi yoreler. ah ilm8dll talep.bu:eysel yaklasimlar var, dir, Ornegin, belli bir.alanm kapasitesi ve jotanstyellerinin farkh, ' ~ullannia ekillerigozonune,ahndigmcla,' ilk plandakaskadarya,, Jizak ve Sri Derya yorelerinin ekonomik b~yiimesinin daha etkili.bir ekilde,yapdmasmm gerektigi'dti iiniilebilir. Biz. bu y6i'elerde daha luzh bir geli D1e i~in bazi avantajve olanaklarbulendugunu dii uniiyoruz. ' ". ',. ', ' 1 uritarin ve ~~ka benzer YOr~lerin ek~6milerini canlandir-: makj~in buyiimenin kutuplanni.ve merkezlerini ekillendinnek en kolay.yoldur, (Dii Unce Fransizbilimadanu Pi Perro'ya -aittinjbu, :, '. rner~ezler4e bellibir aland8kihiyera1]wn (ulus, din. yergibi) fark -.It diizeylerindenbiri secillp almmahdir, Boylece omegin. Jizak, ': ~i ve Ntikus'un daha hizh geli mesitiim Cumhuriyet. i~in onem, " "..."."'," ":. 151 ' "

7 f 158 ta nnaktacbr. CUmhuriyet'in b3 kenti olan T~kent' in 3 In biiyiinw~ sine bazi sunrlamalar kon~'diger yandan 'SUClSlyla, Jizak ve belkibekabad'm lnzlageli tirilmesi'uygun,olabilir: CUJDhuriyete, ' g~i ~er~evesinde ekonomik Jx>lgelere ve- yorelere, : ~~~~ ; ",.,},;)' Asaka, Custi, Denau,Kattakurgan, Gijduyan, Nurata\l"BetJlIIk " ~ " " Cimbay, Kungrad, ~ahri~abz~!diib~k, llrujbav.b~:$i~ :~~~i. :- /,' merkezlere (Okrug) oocelik verilmehdir.-bunlann ge~ : ekqnomikbakimdanbozukolan alanlan ge~rek ve biitiin'ekqoomik gii~leri birle~iek ~layl~d1r;, '.. "..' ",,, Biiyii~nin kutuplan veya merkezlerinin, geni kaynak ola naklanna veya ~elveri liekonomik-cografikonuma sabip olan yer ler,olmastgeiektigibilinir. Herhalde onlann ekillenmesi, 'fonksi yonlan ve geli imi",z9mmu.olarak, meum, toplunisal yasamm i~.yapisr v~ ula lm.ag.ile birlikte btitun bit sistem eklinde olmahdir. Boyle bir, etkile ijnde,bolgesel geli IDe, uzak merkezlerin, temelin ve ~evresinin destekle1ldi~ bitulq lidaiive kas~a1~biriv.b, gibi eylerle t~llendi,~yordti. ".,...,',',, ' ' ;. -,, BiiyUmeniD lrut.upl~~~ _~url.~~~n "o14u.juk ar,i~pa-, ', : zarlar i~iil de~a1l~;~iimler ;:YCr~ftat:diize$ ~dii. 'U"te:-,," Iik bu ~~kijne~nlt9 ]~ k ~~l~tkiy~,. b~yilk Wa:.~ ~,~ : >, ~ evredeki topnlklann"sosy~~od()ij:iik:ge.~umnde, ixlemini,g~;, ' ren'bir yapiya SahiPOhml1+'n,t.e~~.. ".,,: :, ; " : " ~:, ' 'j" ;' ~<:': ::<., :y.l -,,-,,, Boylece, geli metiin merkezlefi; ;,()Ja!1 I)U~ ;~tuplari veya,bizim terimimizle bntun sisteiniri, i~ : yaplsmi,~lt.1ffuran,sanayi tesisleri, Utetimin yogunla masml ' veyabir'y*idefppl~nu~. alansal '.: = J::rdt~:.ctki~~t=~~~gl:Jt:~~f~~ert4~~.; C;Unktl, boyle bir yapimn uygulanll1asl, 'geni bif~al~dilluiianslz ' ~:. olmustur.., " ",.' ", ",' " " : :' ~ ": " :' :, ; :J: : ' : '/;c " ; ' ) ' ;'<;.i :;~ ~..:> ~c: :;. " Her devletinbolge politikasmm etkinligi,.umumiyede,.ge~- ~iligine ve idari-alansaldtizenlemesmin 'sag!ainligllia' bagiicht.'maalesef, Cumhuriyetimiz bu konuda ' kotii bir J tectilbeye sahiptir~ Bircok bolge ve yore.ortaden kaldmlmrsveyaidari-yetki sistemininonctiliigonde iptal, edilerek "Yonetimin GenelSemasr'nm hi -mayesi altmda birlestirilmistir.. ', Aym zamanda, 1970'lerde 'Ve " 1980'lerin,baslannda ozellikle, kasabalann sayismda oldukca hizh bir arus ol~u, biraz asusiz 'veya'hayali bir. sehirlesme meydana ' gelmistir, Uzun bir..surede bunlann uygunsuzgorulenlerinin tama;. ". IDl -\>ij'gelerinve yorelerin sayisr ve simrlannmsekli- luzh.bir e,..

8 kilde yeniden diizenlemm, bazi yeni kasabalarisebu statillerinden. 'yoksun birakilnnsur, Elbette bu gibioyunlar veya "cog..-afyapkalaolttoplumdabazt, maddi, politikve manevi zararlara nedenoiittu :' tur,. '..,,.Kasabalann yapi ve :dagilinn ~ bolgeselgelismenin.saptanmasmda.onemli bir yeresahiptir. Bununla birlikte bir alandaki farklr ' ~birl~mepolitikalan konusunda, niifusun geli megeki farkh'egi..; limlerinide.gozoniindetutmakzonmlulugu vardtr. Omegm, btiyii';', menin kutllplan ve merkezleri olan yenikasabaiarinkurulmasmda. daha kii~iikyede imalarilannaihtiy~ duyulnrken, bolgesel ekono- ' miyi yeoiden canlandirmak i~in anabtar nufusasahip olan, ooceden.: kurulniu yerle melerden biri secilir, Son olarak da,~hirli nfifusun ihtiy~ duydugu orta simfm daha ~ok gii~lenmesionem ta unakt.ad~,, BOIgeselbirpolitikanm geli' tirilmesinde otel arasnrma yapilannm ve bolgesel geu im programlarmm duzenlenmesi.sirasmda "ileriyi gorme kabiuyetin~ sahip", son ~ becerikli uzmanlann on~rileri ve~agd~ diizeydeki ekonomilerin alanaili kin du iincelerinin geni bir sahada hissedilmesi gerekecektir. Boylece 'yiiksek egitimenstitiileri ve 1d1rstileri, yabanci iilkelerdekiuretici~lerin diizenlenmesi ile ilgilikavrsmlan ve okullardaki ~ah malan.bir diu kurslarla tamtmahve ogretmeudir. '. '.r,.