1. 3. URAL- ALTAY DİL AİLESİ TEORİSİ

Transkript

1 1. 3. URAL- ALTAY DİL AİLESİ TEORİSİ Ural-Altay dilleri teorisinin başlangıç noktası olarak XVIII. asrın ortaları kabul edilir. Çünkü bu dönemde Sibirya ya esir düşmüş bir subay olan Strahlenberg, Sibirya bölgesinde yaptığı araştırmalarda birbirine yapı bakımından benzeyen diller-lehçeler olduğunun farkına varmış ve esareti bitip ülkesi İsveç e döndüğünde notlarını 1730 yılında yayımlamıştır. Bu notlarda Tatar adı verilen 32 Türk lehçesinden bahsetmiştir. Böylece bu konudaki ilk amatör çalışma yapılmış olur. Yine 1838 yılından Wiedemann Ural-Altay dilleri üzerine yaptığı çalışmalarda bu diller arasında ses ve şekil özellikleri bakımından benzerlikleri ortaya koymuştur: Ses uyumu vardır, Kelimelerde erillik ve dişilik yoktur (Cinsiyet kategorisi yoktur), Ek sistemleri gelişmiştir, İsim çekimlerinde iyelik eklerinin kullanımı yaygındır, Ekler daha çok sona gelir, Fiiller eklerle işletilir, Sıfatlar, isimden önce gelir, Sayı ifadelerinden sonra çokluk eki kullanılmaz, Olumsuzluk fiile eklenen kimi eklerle sağlanır, Soru eki vardır. Bilindiği üzere Ural-Altay dilleri iki ana gruptan oluşur. İlk grup olan Ural dilleri, Macarca, Fince, Samoyedce ve Estonca dır. Bizi ilgilendiren asıl nokta ise Altay grubudur. Çünkü Türkçe bu grupta yer alır ve Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece ve Japonca ile akrabadır ALTAY DİLLERİ TEORİSİ Altay dilleri teorisi, Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kökten çıktığını ve bu dillerin akraba olduğunu öne süren tezin adıdır. Başlangıçta sadece Türkçe, Moğolca ve Mançu-Tunguzca nın yer aldığı bu teoriye 1950 li yıllarda Korece ve Japonca da eklenmiştir. 1

2 Altay dillerinin konuşur bakımından en büyük üyesi Türkçe, en küçük üyesi ise Mançu-Tunguzcadır. Altay dilleri teorisinin en önemli isimleri Gustaf Ramstedt, Nicholas Poppe ve Pentti Aalto dur. Türkiye de Altay dilleri teorisi üzerine Osman Nedim Tuna, Ahmet Temir ve Talat Tekin in önemli çalışmaları bulunmaktadır. Altay dilleri teorisini destekleyen birçok bilim adamı olmasına rağmen, Sir Gerard Clauson ve Gerhard Doerfer gibi önemli Türkologlar bu teoriye karşı çıkmışlardır. Karşılaştırmalı Altay dilleri bilim alanına Altayistik, bu bilim alanında çalışan insanlara ise Altayist denir. Altay dilleri teorisini destekleyen bilim adamlarının çıkış noktaları bazı ses denklikleridir. Bu ses denkliklerinden en belirginleri şunlardır: Türkçe Çuvaşça Moğolca z r r ş l l Altay dilleri karşılaştırırken yalnızca ses denklikleri göz önünde bulundurulmamıştır. Morfoloji (şekil bilgisi) ile ilgili ortaklıklar da karşılaştırılmıştır. Ayrıca söz dizimi özellikleri bakımından da bazı benzerlikler tespit edilmiştir. TÜRK DİLİNİN TARİHȊ DÖNEMLERİ İLK TÜRKÇE ( Başlangıcı belli değil- Milat) Bu dönemin başlangıcı tam olarak bilinmemesine rağmen, bitişi milat olarak kabul edilir. Türkçenin Ana Altay dil birliğinden ayrıldığı ilk dönemdir. Yazılı metinler olmamasına karşın karşılaştırmalı araştırmalar sonucunda ulaşılan ses özelliklerinden bazıları şunlardır: Diğer Altay dillerinde p-, h-, f- biçimlerinde korunan Ana Altayca kelime başı *p- sesi İlk Türkçede *h- olmuştur. Bu ses özelliği bugünkü Türk lehçelerinden yalnızca Halaççada korunmaktadır. 2

3 İlk Türkçe kelime başında g- sesi bulunmaz. Ana Altayca r ve l sesleri İlk Türkçe döneminde korunmuştur. Bunu Macarcadaki Eski Türkçe alıntılardan anlıyoruz. ANA TÜRKÇE (MİLAT-VI. YÜZYIL) Bu dönemin Milat sıralarında başlayıp Türk dilinin ilk yazılı ürünlerinin verildiği VI. yüzyıla kadar sürdüğü varsayılır. Bu dönemin tespit edilen ses özellikleri şunlardır: Çuvaşçanın bu dönemde genel Türkçeden ayrıldığı görülür. Çuvaşça r ve l seslerini korurken genel Türkçede bu sesler z ve ş olarak kullanılmaya başlanmıştır. Ana Türkçenin en önemli ses özelliklerinden biri aslî ünlü uzunluklarının korunmasıdır. Bugün Türk lehçelerinden sadece Yakutça, Türkmence ve Halaççada bu uzunluklar sistemli bir şekilde kullanılmaktadır. ESKİ TÜRKÇE (VI-XI. YÜZYIL) Eski Türkçe olarak adlandırılan dönem genel olarak Köktürkçe ve Eski Uygurcanın kullanıldığı VI-XI. asırlar arasındaki döneme verilen addır. Kimi Türkologlar Karahanlı Türkçesini de Eski Türkçe içinde değerlendirerek bu dönemi XIII. asra kadar uzatır. Ancak Köktürk ve Uygurların kullandıkları dil ile Karahanlılar ın kullandığı Türkçe arasında bazı ses ve şekil farklılıkları olduğundan Eski Türkçe dönemini XI. asırda sınırlandırmak gerekir. Eski Türkçe devri I. Köktürkler zamanı ile başlar: I. Köktürk Devleti ( ) Tarihi Çin kaynaklarına göre Köktürklerin kökeni Asya Hunlarına dayanmaktadır. Köktürklerin ilk zamanlarıyla ilgili bilgiler azdır. Kuzey Hun Devleti nin yıkılmasından sonra Altayların doğusuna çekilen Türkler, burada demircilikle uğraşıyorlar ve bağlı bulundukları Avarlara (Juan-Juanlar) silah yapıyorlardı. VI. yüzyılın ortalarında Köktürklerin başında Bumin bulunuyordu. Avarları yenerek üstünlüklerine son verdi. Kağan unvanını alarak 552 yılında merkezi Ötüken olan I. Köktürk Devletini kurdu. I. Köktürk Devleti kurulduktan kısa zaman sonra geniş topraklara sahip olsa da, Çin hileleri ile Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldı ve çok sürmeden yıkıldı. Maalesef I.Köktürk Devletinden günümüze kadar Türkçe metinler ulaşmamıştır. Ancak bu dönemden kalma 3

4 Soğutça ve Sanskritçe yazıtlar bulunmuştur. Bu durum o dönemde Köktürklerin özellikle Soğutlarla yakın ilişkiler içinde olduğunun delilidir. Önemli Not: Moğol arkeologlarından Dorjsuren 1956 yılında Moğolistan ın Bugut şehri yakınlarında VI-VIII asırlardan kalma bir Türk mezarlığı bulmuştur. Bu mezar yakınlarında da çeşitli balballar bulunmuş ve mezarlıktaki balballardan bazılarının yazılı olduğu görülmüştür. Üzerinde çeşitli yazılar olan bu mezar taşları incelediğinde I. Köktürk Devleti zamanında yazıldığı anlaşılmıştır. Yazıtın 3 tarafı Soğutça, 1 tarafı ise Sanskritçedir. Bu yazıt Türkoloji literatüründe Bugut Yazıtı olarak kaydedilmiştir. II. Köktürk Devleti ( ) Tarihi 630 yılında Doğu ve Batı Köktürklerinin Çin egemenliği altına girmesiyle elli yıl kadar süren bir esaret dönemi yaşanmıştır. Bu süre içinde bağımsızlık için çeşitli isyanlar çıkmışsa da, bu isyanlar Çinliler tarafından kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Nihayet Köktürklerin Aşina soyundan gelen Kutluk un 680 yılında başlattığı bağımsızlık mücadelesi 681 de başarıya ulaştı. Türklerin kutsal yurt kabul ettikleri Ötüken i ele geçirerek II. Köktürk Devleti ni kurdu (682). Kendisine Devleti derleyen, toplayan anlamında İlteriş unvanı verildi. Köktürklerin ikinci defa kurdukları bu devlete, kurucusundan dolayı Kutluk Devleti de denir. II. Köktürk Devleti, Bilge Kağan ın tahta geçmesiyle Hazar Denizine kadar uzanan geniş topraklara sahip olmuş ve zamanın en büyük devletlerinden biri halini almıştır. II. Köktürk Devleti nin dönemi Türk tarihi için önemli olduğu kadar, Türk dili tarihi için de son derece mühim bir devirdir. II. Köktürk Devleti nin Türk Dili Tarihi İçin Önemi Nedir? II. Köktürk Devleti nin Türk kültür tarihindeki en önemli yeri, Türkçenin bilinen ilk yazılı metinlerine sahip olmasıdır. 4

5 Köktürkler bu yazıtları kökeni Türk damgalarına dayanan Köktürk Alfabesiyle yazmışlardır. Bu dönemde yazılmış birçok yazıt bulunmaktadır. Bu yazıtlardan en bilinenleri Tonyukuk, Bilge Kağan ve Köl Tigin Yazıtlarıdır. KÖKTÜRKÇE Köktürklerin Türk kültür tarihindeki en önemli yeri, Türkçenin bilinen en eski yazılı metinlerinin sahibi olmalarıdır. Orhun vadisinde bulunan bengü taşlar üzerindeki esrarlı yazının 25 Kasım 1893 tarihinde, Danimarkalı bilgin V. Thomsen'ce okunması üzerine, Köktürklerin Kürkçeyi yazı dili olarak kullandıkları anlaşıldı. 1825'ten beri Türkçenin en eski yazılı metni olarak bilinen Kutadgu Bilig'in yerini, 25 Kasım 1893'te Köktürk bengü taşları aldı. Köktürklerden kalan Türkçe anıtlar, hanedanın 682'de kurulan ikinci dönemine aittir. Köktürklerin birinci dönemine ait, bugüne ulaşan herhangi bir Türkçe metin yoktur. 580 civarında, Tapar Kağan zamanında dikilmiş olan Bugut anıtı Soğdakçadır. KÖKTÜRK YAZILI METİNLERİ KÖKTÜRK BENGÜ TAŞLARI Köktürklerin ikinci döneminden kalmış olan bengü taş ve yazıtlar şunlardır: 1. Çoyr 2. Hoytu Tamir 3. Ongin (Işbara Tamgan Tarkan) 4. İhe-Huşotu (Köl İç Çor) 5. İhe-Aşete (Altun Tamgan Tarkan) 6. Bayın Çokto (Tonyukuk) 7. Birinci Orhun (Köl Tigin) 8. İkinci Orhun (Bilge Kagan) 9. İhe-Nûr lo.hangiday Tarihi bilinen ve bugüne ulaşan en eski Türk yazıtı Çoyr yazıtıdır. Bir Köktürk erinin İlteriş'e katıldığını anlatan yazıt yıllan arasında dikilmiştir; 6 satırdan oluşmaktadır. Hoytu Tamir bölgesinde bulunmuş olan metinler diğerlerinden farklı olarak, taş üzerine kazınarak değil, kayalar üzerine boya ile yazılmıştır. 34 parçadan oluşur; yayımlanmış olan 21 parça yazıtta toplam 42 satır vardır. Metinlerde Tarduşlarm başı Köl İç Çor'un Türgişlerle savaşması ve Beş Balık'a yapılan seferden bahsedilmektedir tarihlerinde dikilmiş olan 19 satırlık Ongin anıtı, Bilge Işbara Tamgan Tarkan adlı bir beyin ve babası İl İtmiş Yabgu'nun, İlteriş ve Bilge Kağan zamanlarında Türk milleti için nasıl çalıştıklarını ve düşmanla savaştıklarını anlatır. Bu anıtta "kağana bağlılık" fikri veciz bir şekilde işlenmiştir. Köl İç Çor anıtı yılları arasında dikilmiştir; 29 satırdır. Tarduşların başı olan Işbara Bilge Köl İç Çor'un savaşlardaki yiğitliğini anlatmaktadır. 5

6 İhe-Aşete yazıtı, Altun Tamgan Tarkan adına, tahminen 724 yılında dikilmiş 10 satırlık küçük bir yazıttır. Tonyukuk bengü taşı yılları arasında dikilmiştir. Bengü taşı diktiren ve üzerindeki yazıları yazdıran doğrudan doğruya Bilge Tonyukuktur. Bengü taşta Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanı ile Kapgan Kağan'ın ilk yıllarında Köktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla, Türgişlerle ve Çinlilerle yaptığı savaşlar anlatılmakta; bütün bu olaylarda Tonyukuk'un rolü bilhassa belirtilmektedir. Bilge Tonyukuk, Türk hatıra edebiyatının ilk temsilcisi ve ilk Türk tarihçisidir. İki parça hâlindeki 62 satırlık bengü taşında, içinde bulunduğu olayları sade ve sanatsız bir şekilde, halk diliyle anlatır. Zaman zaman ayrıntılar üzerinde durmakla beraber genellikle vak'aları sözü uzatmadan, ana çizgileriyle verir; yeri geldikçe milletin ders alması için öğütlerde bulunur; bazen de atasözlerine ve deyimlere başvurur. Köl Tigin bengü taşı 21 Ağustos 732 tarihinde Bilge Kağan tarafından diktirilmiştir. Köktürklerin birinci dönemdeki şevket devrini, daha sonra nasıl zayıflayıp Çin'e tutsak olduklarını, Çin esaretinden nasıl kurtulduklarını ve nihayet Köl Tigin'in kahramanlıklarla dolu hayatını anlatır. 71 satırdan oluşan Köl Tigin bengü taşının yazarı Bilge Kağandır. Olaylar Bilge Kağan tarafından anlatılmaktadır. Bengü taş ve barkın duvarları üzerine yazıyı bizzat yazan veya yazılmasına nezaret eden, Köl Tigin'le Bilge'nin yeğeni Yollug Tigindir. Köl Tigin bengü taşı, Türk edebiyatının san'atkârane üslûpla yazılmış ilk eseridir. Bilge Kağan bengü taşı 24 Eylül 735 tarihinde, oğlu Teŋri Kağan tarafından diktirilmiştir. Bilge Kağan anıtının büyük bölümü Köl Tigin anıtındaki metinle aynıdır. Sadece Köl Tigin'in bulunmadığı olaylar Bilge Kağan anıtında farklıdır; bunlar da çok azdır. Talât Tekin'e göre "anıtın güney yüzündeki yazıtın satırları ile batı yüzündeki altı satırı okunabilen küçük yazıt anıtı diktiren Tengri Kağana aittir. Bilge Kağan bengü taşında da Bumın ve İstemi Kağan zamanlarındaki şevket devri, Çin'e nasıl tutsak olunduğu, Çin esaretinden nasıl kurtulunduğu, Bilge Kağan'ın savaşları ve Türk milleti için yaptıkları anlatılır. Îhe-Nûr yazıtı 6 satırlık küçük bir yazıttır. 730 civarında dikildiği tahmin edilmektedir. Hangiday yazıtı, Hangiday dağında kaya üzerine yazılmıştır ve 4 satırdır. KÖKTÜRK YAZITLARININ BULUNUŞU Yazıtlardan bahseden ilk kaynak XIII. asırda İlhanlı Devleti nin tarihçisi Alaeddin Cüveynî olmuştur. Cüveynî, Tarih-i Cihan-guşa adlı eserinde Mavu Balık adlı yerde üzerinde değişik yazılar olan taşlar gördüğünü belirtmiştir. XV. asırda İbn-i Arabşah da Acaibü l-makdur fi Nevaib-i Teymur adlı eserinde 41 harfli Türk yazısından bahsetmektedir. Batıda yazıtların fark edilmesi daha geç olmuştur. Batıda yazıtlardan ilk bahseden Romen seyyah Nicolaie Milescu dur. Milescu 1675 te Yenisey yazıtlardan bahsetmiştir. 6

7 1692 de Amsterdamlı Nicolaes Witsen de taşlar üzerinde meçhul yazılar bulunduğunu yayımladığı eserlerinde belirtmiştir yılı Batıda yazıtların tanınması konusunda bir dönüm noktasıdır lu yıllarda Sibirya ya sürülen bir subay olan Philipp Tabbert (Strahlenberg), Yenisey nehri ve Abakan bölgesini adım adım gezmiş ve yazılı birçok taşla karşılaşmıştır. Bu askerin gördüğü yazılı taşlar bugün Türkoloji literatüründe Yenisey Yazıtları olarak kaydedilmiştir yılında ülkesi İsveç e dönen Strahlenberg aynı yılda topladığı bütün malzemeleri yayımlar. Böylece ilgi uyandıran bu yazısı meçhul taşlar Avrupa da heyecanla karşılanır ve Avrupalı seyyahlar, maceracılar, ilim adamları bu taşları görmek üzere Çin, Moğolistan, Sibirya ve Abakan bölgelerine akın ederler. Bu ilgi yakın zamanda Köktürk harfleriyle yazılmış birçok metnin ele geçirilmesini sağlamıştır. KÖKTÜRK HARFLERİNİN ÇÖZÜLÜŞÜ Üzerinde bilinmeyen yazılar bulunan taşların keşfi özellikle Avrupa da yoğun ilgi ve merakla karşılanmıştır. Sosyologlar, filologlar, doğubilimciler vs. birçok bilim dalıyla uğraşan insanlar işlerini bir yana bırakarak bu gizemli yazıların sırrını çözmek için çabalamaya başlamışlardır. Özellikle 1889 yılında Yadrintsev in Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtları gibi hacimli taşları bulması ve bu yazıtların fotoğraflarını paylaşmasıyla dönemin ünlü alimleri bu yazıyı çözmeye uğraşmışlardır. Bu âlimlerin başında ise Türkoloji nin kurucusu sayılan W. Radloff ve birçok dil bilen Vilhelm Thomsen gelmektedir. Radloff ve Thomsen ellerindeki çalışmaları bir yana bırakarak bu gizemli yazıları çözmeye çalışırlar. Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarının bir yüzlerinin Çince yazılması yazısının çözümü noktasında önemlidir. Bu Çince bölüm, gizemli yazıların Türklere ait olduğunu söylemektedir. Böylece bu yazıtların Türklere ait olduğu ortaya konmuş olur. Ancak yine de yazılar sistemli bir şekilde çözülememiştir. Radloff ve Thomsen Çince bölümde yer alan özel isimlerden yola çıkarak harfleri çözmeye çalışırlar. Nihayet Thomsen, Çince bölümdeki unvan adlarından yola çıkarak Tengri, Türk ve Köl Tigin kelimelerini okumayı başarır. Böylece bu yazıların çözümünde Thomsen önemli bir adım atmış olur. Zamanla da bütün kelimeleri doğru şekilde okumayı başarır ve 1893 yılında bir bildiriyle bunu ilan eder. Böylece Danimarkalı Vilhelm Thomsen Türkoloji tarihine adını altın harflerle yazdırmış olur. 7

8 Türkiye de Köktürk harfli yazıtlar üzerine çalışan ilk bilim adamımız Necip Asım Yazuksuz (Türkçü Necip) dur. Yazıtları Hutut-ı Kadime-i Türkiyye (Eski Türk Yazıları) başlığıyla 1895 te yayımlamıştır. Daha sonra Şemsettin Sami 1903 te yazıtlar üzerine çalışmaya başlamış ancak vefat etmesi sebebiyle çalışmalarını tamamlayamamıştır. Türkiye de Eski Türk Yazıtları üzerine Hüseyin Namık Orkun, Talat Tekin ve Osman Fikri Sertkaya nın önemli çalışmaları bulunmaktadır. Günümüzde ise Eski Türk Yazıtlarıyla ilgili olarak Servet Somuncuoğlu, Mehmet Ölmez, Cengiz Alyılmaz, İsmail Doğan, Sema Barutçu-Özönder, Erhan Aydın, Hatice Şirin User ve Osman Mert gibi bilim insanları çalışmaktadır. KÖKTÜRK ALFABESİNİN KÖKENİ ÜZERİNE DÜŞÜNCELER Köktürk Alfabesinin/Yazısının kökeni üzerine birçok düşünce bulunmaktadır. Bu görüşler şu şekilde sıralanabilir: Karya, Likya ya da Hitit yazısından geldiği, Eski İskandinav runlarına (gizli dil) dayandığı, Aramî kökenden geldiği, Pehlevî ve Soğdak kökenden geldiği, Grek yazısından alındığı, Çeşitli yazı sistemlerinin karışımından oluştuğu, Son olarak da damgalarından geliştiği düşünülmüştür. Yukarıdaki tezlerden ve teorilerden günümüzde en bilimsel ve ikna edici olanı Köktürk Yazısının eski Türk damgalarından geliştiği düşüncesidir. Köktürk alfabesinde bu görüşü destekleyen ve bir bakıma kanıtlayan birçok işaret bulunmaktadır. Bu nedenle Köktürk Yazısı Türklerin ilk milli yazısıdır ve asırlarca geniş bir coğrafyada kullanıldığı ispatlanmıştır. KÖKTÜRK ALFABESİ VE HARFLERİN ÖZELLİKLERİ Köktürk Alfabesi toplam 38 harften oluşur. 38 harfin 4 ü sekiz ünlüyü gösterir. a/e için bir işaret, ı/i için bir işaret, o/u için bir işaret ve ö/ü için bir işaret kullanılmıştır. Bu sekiz ünlü dışında Köktürk yazısında kapalı e 8

9 sesinin var olduğu da düşünülmektedir. Böylece Köktürk alfabesindeki ünlü sayısı dokuza çıkarılabilir. 34 harfin 10 tanesi kalın ünsüzleri, 10 tanesi ise ince ünsüzleri gösterir. Geriye kalan 14 harfin, 7 tanesi nötürdür. Yani kalınlık-incelik uyumu aranmaksızın kullanılırlar. Hem kalın hem de ince sıradan harflerle kullanılabilirler. Bu ünsüzler ç, m, ng, ny, p, ş ve z sesleridir. 4 harf ünlü-ünsüz sesleri gösterir: ok/ko, ök/kö, ık/kı, ük/kü gibi. 3 harf ise çift ünsüzleri gösterir: lt, nç, nt. KÖKTÜRKÇENİN DİL ÖZELLİKLERİ SES ÖZELLİKLERİ Bugünkü Türkçede bulunan seslerden c, f, ğ, h, j, v sesleri Köktürkçede yoktur. Buna karşılık bugünkü ölçünlü (standart) Türkçede bulunmayan; fakat pek çok ağız ve lehçede mevcut olan ŋ sesi Köktürkçede de vardır. Ayrıca bugün sadece Saha (Yakut) Türkçesinde bulunan n sesi 9

10 de Köktürkçede bulunur. Buna göre Köktürkçede 8 ünlü (bazı bilginlere göre kapalı e ile birlikte 9 ünlü), 19 ünsüz vardır. * Aslî uzunluklar korunur: âç (aç), ât (ad), bûka (boğa), köök (mavi) yook (yok). Köktürk yazısında aslî uzunlukları gösteren kesin bir imlâ kuralı yoktur. Ancak ünlü-ünsüz değerindeki harflerde genel olarak ünlüler yazılmazken bazı sözlerde ünlülerin yazılması, Köktürk imlâsında uzunluğu gösteren bir özellik olarak yorumlanmıştır. * Kelime başı k-'leri korunur: keç- (geçmek), kel- (gelmek), kir- (girmek), köl (göl), kör- (görmek), köz (göz), küç (güç), kümüş (gümüş), kün (gün). * Kelime başı t-'leri korunur: tag (dağ), taş (dış), tebi (deve), teg-(değmek), temir (demir), ti- (demek), tir- (dermek), tod- (doymak), tokuz (dokuz), tört (dört), tuy- (>duymak), tüz (düz). * Kelime içi ve sonundaki b-ler korunur: eb (ev), ebir- (evirmek), kabış- (kavuşmak), sab (>sav), sebin- (sevinmek), tabışgan (tavşan), tebi (deve), yabız (>yavuz). * ç-'ler korunur: çabış (>çavuş), bunça (bunca), oçuk (ocak), uçuz (ucuz), üçünç (üçüncü). * İlk hece sonardaki g ve g'lar korunur: ag- (ağmak, yükselmek), beg (bey), egri (eğri), oglan (oğlan), ög- (öğmek-övmek), tag (dağ), teg- (değmek), tog- (>doğmak), yıg- (yığmak), yig (yeğ). * İkinci ve daha sonraki hecelerin sonunda bulunan g ve g'lar korunur: adgırıg (aygırı), arıg (an, temiz), atlıg (atlı), başlıg (başlı), bilig (>bilü), bitig (biti), elig (el), elig (elli), kullug (kullu), küçlüg (güçlü), sarig (sarı), tügünlüg (düğümlü), yadag (yay). *. İkinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan g ve g'lar korunur: edgü (iyi), ilgerü (ileri), kazgan- (kazanmak), tabışgan (tavşan), algalı (>alalı), ölgeli (>öleli). *. d'ler korunur: adak (ayak), adgır (aygır), adrıl- (ayrılmak), bod (>boy), edgü (iyi), yadag (yaya). *.İlk hecedeki i'ler korunur: bir- (vermek), biş(beş), il (ülke, devlet), ir- (ermek, ulaşmak), it- (etmek), ti- (demek), tir- (dermek), yi- (yemek), yig (yeğ), yir (yer), yiti (yedi). Bazı araştırıcılar, Türkiye Türkçesindi e olan ilk hece i'erinin Köktürkçede i değil kapalı e olduğu fikrindedirler. *.Türkiye Türkçesinde v ile başlayan üç kelime Köktürkçede b'lidir: bar (var), bar- (varmak), bir- (vermek). *.Bol- (olmak) fıilindeki b sesi korunur: bol-, bolma-. *.Köktürkçede kalınlık-ircelik uyumu (büyük ünlü uyumu) tamdır: aytıgma (denilen), bedizet- (süsletmek), süŋüglüg (mızraklı), başlıgıg (başlıyı), yirgerü (yere doğru), Tabgaçgı (Tabgaç'taki, Çin'deki), balıkdakı (şehirdeki), yorıyur (yürür), kagansıratmış (kağansızlaştırmış), yüküntürtimiz (baş eğdirdik), sabımda (sözümde). 10

11 *.Köktürkçede düzlük-yuvarlaklık uyumu (küçük ünlü uyumu) tam değildir. Yardımcı ünlülerle bazı ek ünlüleri düzlük-yuvarlaklık uyumuna uyar. * Köktürkçede tonlu-tonsuz uyumu yoktu. c-ç ünsüz çiftinden c sesi Köktürkçede zaten bulunmadığı için eşitlik eki daima ç'lidir: ança (onca), bunça, ot-ça (ateş gibi), bor-ça (bora gibi), tag-ça (dağ gibi), elig-çe (elli kadar). Kökeni Türkçe olan bir kelimenin Köktürkçe'deki söylenişini bulmak için bir Türkiye Türkünün yapacağı işlemler basittir. Bu işlemlerin en gerekli olanlarını şöylece sıralayabiliriz: 1. c'leri ç yapacak: anca ança, bunca bunça, ucuz uçuz, ocak oçuk, töresince törüsinçe. 2. v'leri b yapacak: ev eb, sebin- sevin-, yavuz yabız, var bar, var- bar-, ver- bir-. 3. g-'leri k- yapacak: gel- kel-, gör- kör-, göz köz, gün kün. 4.d-'leri t- yapacak: dil til, diz tiz, dağ tag, dile- tile-, dök- tök-. 5. ğ'leri g yapacak: dağ tag, bey~beğ beg, eğ- eg-, öğ- ög-, ağır agır, ağrı- agrı-. 6. Sonunda ı, i, u, ü bulunan kelimelerde büyük bir ihtimalle g düşmüş olabileceğini düşünerek bu sesi ekleyecek: arı (temiz) arıg, diri tirig, ölü ölüg, sevi sebig, katı katıg. Sahiplik ifade eden +lı ekinin Köktürkçe'de daima g'li olduğunu aklından çıkarmayacak: başlı başlıg, dizli tizlig, güçlü küçlüg. 7. Olmak fiilinin b ile, vurmak fiilinin v'siz söylendiğini unutmayacak: ol- bol-, vur- ur-. 8. Sınırlı sayıdaki kelimede ilk hece e'lerinin Köktürkçede i olduğunu bilecek: beş biş, ver- bir-, ye-yi-, de- ti-, yet-yit- (ulaşmak), yer yir, yedi yiti. 9. Sınırlı sayıdaki kelimede bulunan.y'lerin Köktürkçede d olduğunu bilecek: ayak adak, yadag yaya, giy- ked-, giyim kedim, doy- tod-, iyi edgü, aygır adgır, ayrıl- adrıl-. KÖKTÜRKÇENİN ŞEKİL (MORFOLOJİK) ÖZELLİKLERİ ZAMAN EKLERİ Şimdiki Zaman ve Geniş Zaman Eki: Köktürkçede şimdiki zaman ile geniş zaman için aynı ek kullanılmıştır: -r/-ar/-er/-ır/-ir/-ur/-ür. Örnek: kimke ilig kazganur men tir ermiş Kime ili kazanırım/kazanıyorum der imiş. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman Eki: Köktürkçe de dâhil olmak üzere tarihi Türk lehçelerinde görülen geçmiş zaman eki asla değişmemiştir: -dı/-di/-tı/-ti/-tu/-tü. Örnek: neng sabım bar erser benggü taşka urtum Ne kadar sözüm var ise bengü taşa vurdum/yazdım. ; Tüpütke kiçig tegmedim Tibet e az ulaşmadım (çok gittim). Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman Eki: Köktürkçe de dâhil olmak üzere tarihi Türk lehçelerinde öğrenilen geçmiş zaman eki asla değişmemiştir: -mış/-miş. Örnek: ança tip 11

12 Tabgaç kaganka yagı bolmış Öyle deyip Çin hakanına düşman olmuş. ; eçüm apam törüsinçe yaratmış boşgurmış Atalarımın dedelerimin töresine göre yaratmış, eğitmiş. Gelecek Zaman Eki: Köktürkçede kullanılan zaman eklerinden en farklısı gelecek zaman ekleridir. Köktürkçede gelecek zaman anlamı veren iki ek vardır: -daçı/-deçi, -taçı/-teçi ve -sık/-sik. Örnek: Türük bodun ölteçi sen Türk milleri öleceksin ; Türük bodun ölsiking Türk milleti öleceksin ; edgü körteçi sen İyilik göreceksin. ; bungsuz boltaçı sen Sıkıntısız olacaksın. EMİR-İSTEK EKLERİ 1. Teklik şahıs emir eki: -ayın/-eyin: ölüreyin Öldüreyim ; anyıtayın Korkutayım. 2. Teklik şahıs emir eki: -gıl/-gil: eşidgil İşit, duy 3. Teklik şahıs emir eki: -zun; -çun: Türük bodun yok bolmazun tiyin Türk milleti yok olmasın diye ; bodun bolçun tiyin Millet olsun diye. 1. Çokluk şahıs emir eki: -alım/-elim, -alı/-eli 2. Çokluk şahıs emir eki: -ıng/-ıngız: bilingiz Biliniz, kalıng Kalın 3. Çokluk şahıs emir eki: -zun; -çun: bodun bolçun tiyin Millet olsunlar diye. ŞART EKİ Köktürkçede tam anlamıyla bir şart eki olmasa da bu dönemde henüz şart işlevi taşımaya başlayan -sar/-ser ekinin varlığından bahsedilebilir. Bu ek Eski Uygur Türkçesinde ise tam manasıyla şart anlamında kullanılmıştır. Örnek: bunça başlayu kazganmasar Türük bodun ölteçi erti yok boltaçı erti Bu kadar önderlik edip kazanmasaydım Türk halkı ölecek idi, yok olacaktı. SIFAT-FİİL (PARTİSİP) EKLERİ I. -guluk, -gülük: Yuyka kalın bolsar topulguluk alp ermiş, yinçge yogun bolsar üzgülük alp ermiş Yufka kalın olursa delmesi zor imiş, ince yoğun olursa delmesi zor imiş. II. -sık, -sik: Köktürkçede kullanılan gelecek zaman eklerinden biridir. Bazı kelimelerde sıfat-fiil görevinde de kullanılmıştır: Türük bodun tokurkak sen, açsık tosık ömez 12

13 sen Türk milleti tokgözlüsün; açlığı ya da tokluğu düşünmezsin., ol sabıg eşidip tün udısıkım kelmedi küntüz olursıkım kelmedi O haberi işitince gece uyuyasım gelmesi, gündüz de oturasım (dinlenesim) gelmedi. III. -gma, -gme: Bir işin yapan eden anlamında sıfat-fiil anlamları verir: kangım kaganıg ögüm katunug kötürügme tengri Babam hakanı, annem hatunu yükseltmiş, yüceltmiş olan Tanrı ; ölteçiçe sakınıgma Türük begler bodun Ölecekmiş gibi düşünüp duran Türk halkı ve beyleri. IV. -r/ -ır, -ir, -ur, -ür: Şimdiki zaman ve geniş zaman ekidir. Yapar, eder anlamında sıfat-fiiller oluşturur: körür közüm körmez teg bilir biligim bilmez teg boldı Gören gözlerim görmez gibi, eren aklım da ermez gibi oldu. V. -duk, -dük/ -tuk, -tük: Türkiye Türkçesinde de kullanılan -duk sıfat-fiil ekinin en eski biçimidir: ol bilmedükin üçün O, bilmediği için ; tengri yarlıkadukın üçün Tanrı lutfettiği için, barduk yerde edgüg ol erinç Gittiğin yerlerde kazancın şu oldu. VI. -mış, -miş: Öğrenilen geçmiş zaman ekidir. Türkiye Türkçesindeki kullanımla aynıdır: ıda taşda kalmışı kubranıp yeti yüz boltı Dağda bayırda kalmış olanlar toplanıp yedi yüz kişi oldu. ; yir sayu barmış bodun Her yere gitmiş halk ; eçümüz apamız tutmış yir sub Atalarımızın dedelerimizin elde ettiği topraklar. VII. -daçı, -deçi/ -taçı, -teçi: Gelecek zaman ekidir: ölteçi bodunug tirgürü egittim Ölecek olan halkı bir araya getirip besledim. ; eki üç bing sümüz kelteçimiz bar mu ne? İki üç bin gelecek askerimiz var mı? VIII. -gan, -gen/ -kan, -ken: Türkiye Türkçesinde çok sık kullandığımız -an, -en sıfatfiil ekinin en eski biçimidir. ZARF-FİİL (GERUNDİUM) EKLERİ I. -a/-e: bintür-e bindirerek ; keç-e geçip ; tut-a tutup ; uç-a uçarak gibi. II. -ı, -i, -u, -ü: artat-ı bozularak, ıçgın-u yitirip, yügürt-ü yürütüp gibi. III. -p, -ıp, -ip: Türkiye Türkçesinde de kullanılan aynı zarf-fiil ekidir: Tokuz oguz bodun yerin subın ıdıp tabgaçgaru bardı Dokuz Oğuz halkı yerini yurdunu bırakıp Çin e 13

14 doğru gitti. ; bilig bilmez kişi ol sabıg alıp yaguru barıp üküş kişi öltüg Cahil kişi bu sözlere kanıp Çin e yakınlaşınca çok kişi öldü. IV. -pan, -pen: bunça bodun kelipen sıgtamış yoglamış Bunca millet gelerek ağlamış, yas tutmuş ; Tabgaçgı begler Tabgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmiş Çinlileri destekleyen Türk beyleri Çin unvanları alarak Çin İmparatoruna tabi olmuşlar. V. -yın, -yin: Çok az görülen bir zarf-fiil ekidir: Türk bodun kanın bulmayın tabgaçda adrıltı kanlantı Türk halkı hanını bulamayarak Çin den ayrıldı, han sahibi oldu. ; Ötüken yerig konmış teyin eşidip Ötüken ülkesine yerleşmiş diye işitip... VI. -matı, -matın: Türkiye Türkçesindeki -madan, -meden zarf-fiil ekinin ilk şeklidir: tün udımatı küntüz olurmatı Gece uyumadan gündüz oturmadan ; igidmiş kaganıngın sabın almatın Seni beslemiş kağanının sözünü tutmadan V. -galı, -geli: Türkiye Türkçesindeki -alı, -eli zarf-fiilinin en eski şeklidir: yadag yabız boltı tip algalı kelti Piyadeleri bozuldu, yok oldu deyip bizi almak için geldiler. ; Türk bodun kılıngalı Türk kagan olurgalı Türk halkı yaratılalı, Türk hakanı tahta oturalı DURUM EKLERİ I. Bulunma Hali Eki (Lokatif): -da, -de, -ta, -te: ebde yurtta, beş balıkta Beş Balık ta. II. Ayrılma Hali Eki (Ablatif): Köktürkçede ayrılma hali eki ile bulunma hali eki aynıdır: -da, -de, -ta, -te: ırakda bilser Uzaktan bilmek istese ; küçlüg alp kaganımda Güçlü alp kağanımdan ; közde yaş kelser Gözlerimden yaş gelse. III. İlgi Hali Eki (Genitif): Köktürkçede ünsüzle biten gövdelere +ıng, ünlü ile biten gövdelere ise +nıng eki getirilir: yigen silig beging kedimlig torug at Yeğen Silig Bey in kuşamlı doru atı ; Bilge kaganıng bodunı Bilge Kağan ın halkı, Bayırkunıng ak adgırıg Bayırku nun ak aygırı. IV. Belirtme Hali Eki (Akkuzatif): Köktürkçede iyelik eksiz gövdelere +ıg, iyelik ekli gövdelere +ın, işaret zamirlerine ise +nı ekleri gelir: kagan atıg bunta biz birtimiz Hakan unvanını burada biz verdik ; bu sabımın edgüti eşidgil Bu sözümü iyice işit, mening sabımın sımadı Benim sözümü kırmadı, anı Onu, bunı Bunu. 14

15 V. Yönelme/Yükleme Hali Eki (Datif): Köktürkçede yönelme ifade eden -ga, -ge, -ka, -ke ekleri kullanılır. Bazı durumlarda -a eki de kullanılmıştır: bu taşka bu tamka kop yollug tigin bitidim Bu taşlara ve bu duvarlara hep (ben), Yollug Tigin, yazdım., ilgerü Kadırkan yışka tegi Doğuda Kadırkan ormanına kadar VI. Yön Eki (Direktif): -garu, -gerü/-ra, -re ekleri kullanılmıştır: ben ebgerü tüşeyin tedi Ben eve doğru gideyim dedi., Ötüken yışgaru uduztum Ötüken dağlarına doğru gönderdim., ol yergerü barsar Türük bodun ölteçi sen O yerlere doğru gidersen, Türk halkı, öleceksin., taşra yorıyur tiyin kü eşidip İsyan ediyor diye haber alıp VII. Araç Durumu Eki (İnstrumental): Köktürkçede araç durumu +ın eki ile kurulur: bir erig okun urdu Bir askeri ok ile vurdu, az tutukug eligin tutdı Azların askeri valisini eli ile yakaladı., közün körmedük kulkakın eşidmedük bodunumın Göz ile görülmemiş, kulak ile işitilmemiş halkımı KÖKTÜRKÇEDE İSİM CÜMLESİ Köktürkçede isim cümlesi iki türlü kurulur: 1. Cümlenin sonuna doğrudan doğruya isim soylu bir kelime (isim, sıfat, zamir, erinç, bar, yok, mu, gu, ne, kanı) getirilerek: Bilge Tonyukuk ben (-Ben- Bilge onyukuk'um), tokurkak sen (tok gözlüsün), Türk bodunı yeme bulganç ol (Törk milleti de kaos içindedir), Bilge Tonyukuk ańıg ol (Bilge Tonyukuk kötüdür), barduk yirde edgüg ol erinç (gittiğin yerde kazancın sabı bir (sözleri aynı), arıg ubutı yig (temiz -olmanın- utancı yeğ), Türk sir bodun yorıdukı bu (muzaffer türk milletinin yürümesi bu -sebepledir-), ol anttı ańıg yok (artık kötülük yok), ilte buŋ; yok (ülkede sıkıntı yok), neŋ buŋug yok (hiç sıkıntın yok), azu bu sabımda igid bar gu (yoksa bu sözümde yalan var mı), iki üç biŋ sümüz kelteçimiz bar mu ne (iki üç bin üskerimiz, gelecek olanımız var mı acaba), ilim amtı kanı (devletim şimdi nerede). 2. Er- fiili ile. Türkiye Türkçesindeki i- fiili er-'den çıkmıştır. Bugün olduğu gibi Köktürkçede de isimleri yüklem hâline getirmek için aynı fiil kullanılır. Bilinen geçmiş zaman için erti (idi), öğrenilen geçmiş zaman için ermiş (imiş), geniş zaman için erür (-dır) kullanılır: bodun boguzı tok erti (milletin karnı tok idi), Tabgaç kagan yagımız erti (Çin kağanı düşmanımız idi), illig bodun ertim ( devlet sahibi millet idim), biz iki biŋ ertimiz (biz iki bin idik); kaganı alp ermiş (kağanı yiğit imiş), Tabgaç süsi bar ermiş (Çin askeri var imiş), tört buluŋ kop yagı ermiş (dört yan hep düşman imiş), antag külüg kagan ermiş (öyle ünlü kağan imiş), buyrukı yeme bilge ermiş erinç (vezirleri de bilge imiş); beniŋ bodunum anta erür (benim milletim oradadır). Kültigin Yazıtından (Güney yüzü) 1. Tengri teg tengride bolmış Türk Bilge Kaġan, bu ödke olurtum. Sabımın tüketi eşidgil. Ulayu ini igünüm oġlanım biriki oġuşum bodunum, biriye şadpıt begler, yırıya tarķat buyruķ begler Otuz Tokuz Oġuz begleri bodunı bu sabımın edgüti eşid ķatıġdı tıngla: İlgerü kün togsıķ[ķ]a birigerü kün ortusıngaru ķurıġaru kün batsıķınga yırıġaru tün ortusıngaru anda içreki budun [kop] m[ang]a k[örür]. [Bunç]a budun kop itdim. Ol amtı anyıg yok. Türk ķaġan Ötüken yış olursar ilte bung yok. İlgerü Şantung azıķa tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim. Birigerü Tokuz Ersinke tegi süledim,tüpütke kiçig [teg]medim. Tüpütke kiçig [teg]medim. Kurıgaru Yinçü ög[üz] keçe Temir ķapıġķa tegi süledim. Yırıġaru Yir Bayırķu yiringe tegi süledim. 15

16 Bunça yirke tegi yorıtdım. Ötüken yışda yig idi yoķ ermiş. İl tutsıķ yir Ötüken yış ermiş. Bu yerde olurup Tapġaç budun birle Tercüme 1. Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle işit. Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında oturursa ilde sıkıntı yoktur. Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı. Güneyde dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulaşmama az kaldı. Batıda İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yer Bayırkı yerine dek ordu sevk ettim. Bunca yere dek yürüttüm. Ötüken ormanlarından daha iyi yer yokmuş. İl tutacak yer Ötüken Ormanları imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile Kelime tahlilleri: teg gibi manasında bir edattır. < teg < deg Kelime başında t>d değişimine örnektir. Bugün kullandığımız kelime başındaki d Köktürkçede t şeklindedir. tengride tanrıda, gökte -tengri-de (tengri:isim kök, -de: bulunma hali eki.) bolmış bol-> ol- fiili ile aynı anlamdadır < bol mış (bol-: fiil kökü, -mış: öğrenilen geçmiş zaman eki) eşidgil İşit manasındadır. Kelime başında başında e>i değişimine örnektir. eşid gil (eşid-: fiil kök, -gil: emir çekimi bodun bod>boy kelimede d>z>y değişimi görülmektedir. < bod-u-n (bod: isim kök, u: yardımcı ses, -n çokluk eki) biriye güneye biri kelimesi bugün beri şeklindedir. biri-y-e (biri: isim kök, -y: yardımcı ses, -e yönelme hali ) ilgerü ileriye, doğuya il-gerü (gerü: yön eki) manga bana man-ga (men: şahıs zamiri, -ga yön eki) edgüti iyice ed-gü-ti (edgü: iyi, ed: isim kökü, gü: isimden isim yapan ek, kuvvetlendirme edatı) kelime içinde d>z>y değişimine örnektir. -ti: Toharca kökenli amtı şimdi amtı>emti>imdi>şimdi 16

17 sabımın sözümü sab-ı-m-ı-n (sab: isim kök, -ı: yardımcı ses, -m: 1. Tekil şahıs iyelik eki, -ı: yardımcı ses, -n: akuzatif eki) sab>sav, örneğinde de b>v değişimi görülmektedir, eb>ev örneğinde olduğu gibi. tegmedim ulaşmadım teg-me-di-m (me: olumsuzluk eki, -me: olumsuzluk eki, -di: görülen geçmiş zaman eki, -m: 1. Tekil şahıs eki) yinçü inci yinçü>incü>inci (Kelime başında y düşmesi) yerke yere yer-ke (yer: isim kök, -ke: Yöenelme eki) yok ermiş yok imiş yo-k er-miş (yo: fiil kök, -k: fiilden isim yapan ek, er-: yardımcı fiil kökü, -miş: öğrenilen geçmiş zaman eki) süledim ordu sevk ettim sü-le-di-m (sü: isim kök, -le: isimden fiil yapan ek, -di: görülen geçmiş zaman eki, -m: 1. Tekil şahıs eki) olurup oturup ol-ur-u-p (ol-: fiil kökü, -ur: faktitif eki, -u: yardımcı ses, -p: gerindium eki) Türk dili tarihinin en önemli dönemlerinden biri, hiç şüphesiz, Uygurların siyasi bir güç olarak Köktürkleri mağlup etmeleri ile başlayan ve geniş bir coğrafyada üç asır kullanılan eski Uygur Türkçesi dönemidir. UYGURCA Kısa Uygur Tarihi Uygurlar, Köktürklerin hâkimiyetine son verdikten sonra üç büyük devlet kurmuşlardır: Ötüken Uygur Kağanlığı ( ): Köktürkleri yıkan Uygurların aynı bölgede Ötüken merkezli kurdukları devletin adıdır. Kansu Uygur Devleti ( ): Güneye göçen Uygurlar tarafından kurulan devlettir. Bugün Sarı Uygurlar adıyla Budist Türkler olarak Çin yakınlarında varlıklarını devam ettirmektedirler. Hoço Uygur Devleti ( ): Güneybatıya göçen Uygurların kurdukları devlettir. UYGUR BİTİGLERİ 17

18 Uygurlar çağma ait bitigler şunlardır: 1. Taryat 2. Tes 3. Şine-Usu 4. Somon-Sevrey 5. Suci 6. Karabalgasun bitigleri 7. Ar Hanin 8. Gürbelcin 9. Somon-Tes lo.mutrın Temdeg. Taryat bitigi, yıllarında, Arhangay aymağı (eyaleti), Taryat bölgesinde, Terh ırmağı civarında bulunmuştur. Hâlen üç parça hâlinde Ulaan Baatar'daki Tarih Müzesindedir satırdan oluşur. İkinci Uygur kağanı Moyun Çor tarafından 753 tarihinde diktirilmiştir. Yazarı Bilge Kutlug Tarkan Seŋün'dür. Bazı satırları Şine-Usu yazıtı ile ayrıdır. Bitigde Moyun Çor ile babası Köl Bilge'nin savaşları anlatılmaktadır. Tes bitigi 1976'da Hövsgöl aymağı (eyaleti), Övörbulag mevkiinde bulunmuştur. Hâlen Ulaan Baatar Tarih Müzesindedir. 22 satırdır. 757 yılı civarında Moyun Çor tarafından diktirildiği tahmin edilen bitigde Uygurların atalarından bahsedildiği sanılmaktadır. Şine-Usu bitigi, 1909 yılında Arhangay ile Bulgan aymagları sınırında, Mogoyn Şine-Usu bölgesinde bulunmuştur. Hâlen iki parça olan bitig, Uygur anıtlarının en büyüğüdür; 51 uzun satırdan oluşur. Bazı yerleri Taryat bitigi ile ayrıdır. Şine-Usu bitigi, 760 yılında Teŋride Bolmış İl İtmiş Bilge Kagan (Moyun Çor) adına dikilmiştir. Şine-Usu bitiginde 740'lardan Moyun Çor'un öldüğü 759 tarihine kadar geçen olaylar anlatılır. Uygurların Köktürklerle nasıl ölüm kalım savaşına giriştiklerini ve Köktürklerin Uygurlar tarafından yok edildiğinden bahsetmektedir. Somon-Sevrey bitigi, Güney Gobi'de, Somon-Sevrey mevkiinde bulunmuştur. 7 satırdan oluşur. Bitigde Bögü Kağan'ın 762'de Çin'e yaptığı seferden bahsedilir. Suci bitigi, Kuzey Moğolistan'da Ar-Aşatu dağı, Dolon-Huduk civarında bulunmuştur. 11 satırlık anıt, Boyla Kutlug Yargan adına dikilmiştir. Karabalgasun bitigleri, Uygurların başkenti Karabalgasun (Bugünkü Moğolcada Harbalgas) civarında bulunmuş üç ayrı anıttır. Ar Hanin bitigi, Bulgan aymağında Hişig Önder sumdadır; 3 satırdır. Gürbelcin bitigi Hugunu-han dağında, Gürbelcin mevkiindedir; 1929'da bulunmuştur. Kaya üzerine yazılmış 3 satırdan oluşur. Somon-Tes bitigi tek satırdır. Mutrın Temdeg yazıtı, üzerinde kutlug yazılı, bakırdan bir mühürdür YENİSEY YAZITLARI Yenisey yazıtları, Güney Sibirya'da bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri içinde kalan Yukarı Yenisey vadisinde, bu ırmağa veya kollarına dökülen Tes, Tuba, Uybat, Abakan; 18

19 Kemçik, Çaa Köl, Bayın Köl, Uyuk, Turan Elegest gibi akarsuların yakınlarında bulunan Köktürk harfli yazıtlardır. Üzerlerinde tarih bulunmadığı için ne zaman yazıldıkları tartışmalıdır. Yenisey yazıtları çoğunlukla Kırgızlara ait kabul edilir. Bunun sebebi, eski Kırgızların bu bölgede yaşamış olmasıdır. Ancak bütün Yenisey yazıtlarının Kırgızlara ait olduğu konusunda kesin kayıtlar yoktur. Yukarı Yenisey vadisi, Köktürk harfli metinlerin en bol bulunduğu bölgedir. Köktürk harfli metinler, Köktürk bengü taşlarından çok önce bu bölgede keşfedildiği gibi, keşifler bugün de devam etmekte ve yazıtların sayısı sürekli artmaktadır. Bu sebeple Yenisey yazıtlarına ad yanında numara vermek özellikle son yayınlarda yaygınlaşmıştır. Yazıtları ilk defa okunuşları ve tercümeleriyle yayımlayan (1895) Radloff'ta 40 Yenisey yazıtı vardır. Sayı Hüseyin N. Orkun'da (1940) 47'ye, Sergey Malov'da (1952) 51'e çıkmıştır. D. D. Vasilyev'in Korpus'unda (1983) 145 Yenisey yazıtı tavsif edilmektedir. Özönder 185 Yenisey yazıtının adını vermektedir. 1. OGUR VE BULGAR TÜRKLERİ Ogur sözü, Çin kaynaklarında geçen Wu-kie (Wu-çie) boy adı ile birleştirilmiştir. Wu-kie, Ugır kelimesinden gelmektedir. Buna göre Ugır/Ogur boyları M.Ö. 3. yüzyıl sonlarında Altay dağlarının güneyinde, Tarbagatay ve Kobdo bölgelerinde oturuyorlardı. Güneylerinde Usunlar vardı. M.Ö. 3. yüzyılda Ogur boylarının en önemlilerinden biri Ting-lingler idi. Ting-lingler, milâdın ilk yüzyıllarında Kazakistan bozkırlarıyla Batı Sibirya'da bulunan Onogur, Ogur ve Şaragurların ataları olmalıydılar. Aslında adı geçen bütün bu boylar Sakalardan kalmış olmalıdır. 8. yüzyıl Ermeni tarihçisi Horenli Moisey (Musa), M.S. 3. yüzyılda yaşayan Suriyeli Mar-Abas-Katinu'ya dayanarak M.Ö yıllarında Bulgarların, Kafkasların kuzeyinde bulunduklarını yazar. Hatta bunlardan bir kısmı "Derbend yoluyla Azerbaycan'a geçerek şimdiki Kars ve Pasin ovalarına" gelip yerleşmişlerdir. Grek coğrafyacısı Batlamyus (Ptoleme), M.S yıllarında Yayık nehrinin adını Daix (Dayix) olarak tespit etmiştir. Başta y yerine d bulunması Bulgar Türkçesinin bir özelliğidir. Bu durum, Bulgar Hanları Şeceresi'nde yılan yılının adının dilom şeklinde geçmesinden açıkça anlaşılmaktadır. O hâlde Bulgar Türklerinin ataları M.S. 2. yüzyılda, Yayık (Ural) ırmağının döküldüğü Hazar Denizi'nin kuzeyinde, "İdil'e doğru uzanan bozkırlarda" yaşamakta idiler. Yine Batlamyus'a göre 2. yüzyılda Hunlar da Don ile Dinyeper ırmakları arasında idiler. Aslında Batlamyus'un eserinde, M.S yıllarında Yayık'ın adının Bulgar Türkçesindeki söylenişle Dayix olarak geçmesi, Bulgarların buralarda çok önceden beri mevcut olduklarını gösterir. Buna göre Horenli Musa'nın M.Ö yıllarında, yani Batlamyus'tan aşağı yukarı 300 yıl kadar önce Kuzey Kafkasya'da Bulgarların yaşadığından bahsetmesi çok da şaşırtıcı değildir. Demek ki Türklerin Ogur-Bulgar boylan, milâttan önceki asırlardan beri Altayların güneyinden Karadeniz'e dek uzanan bozkırlara yayılmışlardı. Bu konuda, bölgenin daha önceki sakinleri olan Sakaların rolünü unutmamak gerekir. Kazakistan bozkırlarında milât sıralarına kadar hayatlarını devam ettiren Sakaların bizce Ogur-Bulgar boylarıyla ilgisi vardır. Eski Türkçedeki z'nin Bulgar Türkçesinde r olduğu, Tuna Bulgarcasında da dilom-yılan örneğinde görüldüğü gibi n yerine m kullanılabildiği malûmdur. Bu örnek Sakaların, hiç olmazsa bir bölümünün, Bulgar Türkleri gibi r Türkçesiyle konuştuğunu göstermektedir. Buna dayanarak Ogur- Bulgar boylarının milâttan önceki asırlardan beri anılan bölgelerde Sakaların devamı olarak yaşadıklarını söyleyebiliriz. Motun'un oğlu Kün Han'ın M.Ö. 170'lerde Yüeçileri kuzeybatı Kansu'dan çıkarması, Yüeçilerin de Usunları yenmesi ve ardından meydana gelen göç olayları, Kazakistan bozkırlarında yaşayan Ogur-Bulgar boylarında da bir hareketlenme yaratmış olabilir. Horenli Musa'nın kaydına göre M.Ö. 2. yüzyıldan beri Kafkasların kuzeyinde, Kuban boylarında bulunan Bulgarların doğu kollarının da Güney Kazakistan bozkırlarında 19

20 olduğu muhakkaktır. Teofılaktos Simokatta'nın 7. Yüzyıl başlarında yazılan eserinde Onogurların Soğdak ülkesinde Bakat adlı bir şehirlerinin olduğu dahi kaydedilmiştir. Bakat şehri, İslâm kaynaklarında geçen "Semerkant'ın kuzeydoğusundaki Fagkat şehri ile aynı"dır tarihlerinde Tabgaçlara yenilerek kuzeybatıya kaçan Juanjuanların Sabirleri, Sabirlerin de Güney Kazakistan'daki Ogur boylarını batıya itmeleri üzerine yeniden büyük bir Ogur kitlesi Kuzey Kafkasya'ya gelir. Bizans tarihçisi Priskos (5. yy) şöyle diyor: "463 dolaylarında Şaragur, Urog (Ogur) ve Onogur halkları, Sabirlerle savaşa tutuştuktan ve kaçmak zorunda kaldıktan sonra Bizans'a elçi gönderdiler. Sabirleri yerlerinden Avarlar kovaladılar; onları göçe zorlayanlar Okyanus kıyısı halklarıydı.". 482 yılında Bizans kaynaklarında ilk defa Bulgar adının geçmesi bu olayların sonucu olmalıdır. Bu tarihte Bizans imparatoru Zenon, Doğu Gotlarına karşı Bulgarlardan yardım ister. Attila'nın oğlu İrnek yönetiminde Karadeniz'in kuzeyine çekilen Hunların, bölgeye yeni gelen Bulgarlara katıldıkları muhakkaktır. 5. yüzyılda Priskos, Sabirlerin önünden kaçıp Bizans'a elçi gönderen kavimler olarak şunları sayıyordu: Şaragur, Urog (Ogur), Onogur. 6. Yüzyılın ortalarında yazılan Zaharyas'ın eserinde ise şu kavimlerin adları geçmektedir: Onogur, Ogur, Burgar, Kutrigur, Sarurugur. Zaharyas'ın eserinde Kafkasların kuzeyinde gösterilen Bulgarlar Jordanes'e göre 6. Yüzyıl ortalarında Karadeniz'in kuzeyinde oturmaktaydı. Bu kayıtlar 6. yüzyıl ortalarında Bulgarların Kafkaslarla Karadeniz'in kuzeyine yayıldıklarını göstermektedir. 7. yüzyılda bir Lâtin kaynağı Azak yakınlarındaki toprakları patria onogoria (Onogur yurdu) olarak belirtir. Ogur, tıpkı Oğuz gibi "oklar" yani "kabileler, boylar" demektir. Bulgar Türkleri, diğer Türklerdeki z yerine r kullandıkları için Oguz yerine Ogur demişlerdir, z Türkçesi kullanan Türklerin bazı boy birlikleri On Ok, Sekiz Oguz, Tokuz Oguz diye anıldığı gibi, r Türkçesi kullanan Türklerin boy birlikleri de sayılarla anılmıştır: On Ogur, Utrigur < Otur Ogur (Otuz Oğuz), Kutrigur < Kotur Ogur < Tokur Ogur (Dokuz Oğuz). Zeki V. Togan'a göre Bulgar kelimesi de Bel Ogur'dan gelir; bel, Bulgar Türkçesinde "beş" demektir (Togan 1981: 155); çünkü ş sesinin karşılığı Bulgar Türkçesinde /'dir. Türkologların çoğu farklı düşüncededir. Onlara göre Bulgar, bulga- fiilinden r ile yapılmış bir sıfat-fıildir; bulgar, "bular", yani "karıştırır, karıştıran" demektir. Şaragur ise Sarı Ogur demektir; Çuvaşçadaki şura'nın "ak" anlamında olmasından dolayı buradaki "sarı"nın "ak" anlamında olduğu ve batı yönünü ifade ettiği kabul edilmektedir. Buna göre Şaragurlar, Ogur boylarının en batıdaki kollarından olmalıydılar. 482'de Bizans kaynaklarında ilk defa zikredilen Bulgar Türkleri bundan sonra Bizans ve Avrupa kaynaklarında sık sık geçecektir. Son Hun başbuğu İrnek'in soyundan gelen bir hükümdar tarafından yönetilen Bulgarlar Karadeniz'in kuzeyinde büyük bir konfederasyon oluşturmuşlardı. Bazı Bizans kaynaklarında Onogur-Bulgar adıyla geçen konfederasyon genel olarak Büyük Bulgarya şeklinde adlandırılıyordu. Kutrigurlar Don ırmağının batısında, Utrigurlar ise doğusunda yerleşmişlerdi. Onogurlar Azak Denizi ile Kuban arasındaydılar. Bulgarlar Bizans ile bazen barış hâlinde olmuşlar; bazen de onlarla çetin savaşlar yapmışlar ve onları vergiye bağlamışlardır. Bizans ordusunda ücretli asker olarak görev alan Bulgarlar da sık sık kaynaklarda zikredilir. 550'lerde Köktürklerden kaçan Avarlar Karadeniz kuzeyine gelirler; arasında Onogurlar, Kutrigurlar ve Utrigurları hâkimiyetleri altına alırlar. Don'un doğusunda kalan Bulgarlar 570'lerle 590'lar arasında Köktürk hâkimiyetine girerler. 602'de Avarlar tekrar Bulgarları hâkimiyetleri altına alır. Ancak 626'dan sonra Avarların nüfuzunun azalması ve 630'da Köktürklerin Çin hâkimiyetine girmesi Bulgar Türklerini rahatlatır; 630'da Büyük Bulgar Devleti yeniden büyük bir güç olarak ortaya çıkar; hükümdarları Bulgar Hanları Şeceresi'nde Kurt olarak geçen Kuvrat'tır. istanbul'da eğitim gören Kuvrat arasında 20

21 tam 60 yıl, Kafkaslar ve Karadeniz'in kuzeyinde uzanan Büyük Bulgar Devleti'ni idare etmiştir. Asparuk devletin temellerini atmıştır. Tervel 705'te İstanbul'a girip 2. Justinyanus'u tahta çıkaracak kadar güçlü idi 'deki Arap kuşatmasına karşı İstanbul'u Bizans ordusuyla birlikte savunmuştu. Kardam çağında Makedonya Slavları devlete bağlandı ve Bizans ordusu yenilgiye uğratıldı. Kardam döneminde başlayan yükseliş, Kurum Han zamanında devam etti. Kurum Han, Güney Macaristan ile Erdel'i (Transilvanya) ülke sınırlarına kattı. Topraklarına saldıran Bizans ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı; Bizans imparatoru savaş meydanında can verdi. 809'da Sofya'yı, daha sonra Niş ve Belgrad'ı aldı; 813'de Edirne'ye ulaştı; 814 baharında İstanbul'u kuşattı; kuşatma sırasında birden ağzından burnundan kan boşaldı ve öldü. Omurtag Han Tuna, Sava, Drava havzalarını ve Üsküp'ü aldı; böylece Selânik'i Belgrad'a bağlayan ticaret yollarına sahip oldu. Bizans'la 30 yıllık bir ticaret anlaşması imzaladı. Omurtag Han çağı Tuna Bulgar Devleti'nin altın çağıdır. Birçok şehirler kuruldu, saraylar ve anıtlar yapıldı, su yollarıyla ülke imar edildi. Devlet ekonomik ve kültürel bakımlardan zirveye ulaştı. Persiyan ve Boris zamanında Makedonya ile Trakya'nın fethi tamamlandı. Ülkede Hristiyan nüfus iyice çoğaldı. Güney İslavları içinde zaten azınlıkta olan yönetici ve asker Bulgar Türkleri iyice azınlıkta kaldı. Boris 864'te Hristiyanlığı kabul ederek Mihael adını aldı. Bu hadise Tuna Bulgarlarının tarihinde dönüm noktasıdır. Hristiyan papazlar halkı vaftiz ettiler. Boris, Papa ile de ilişkiler kurarak Bulgar kilisesinin İstanbul'dan bağımsız olmasını sağladı. Din kitaplarını eski Kilise Slavcasına çevirtti. Ünlü Bizanslı papaz kardeşler Kiril ve Metodi, onun zamanında "Bulgar din ve edebiyat okulunu" kurdular. Simeon zamanında Slavlaşma ve Hristiyanlaşma tamamlandı. 10 yüzyıl başlanndan itibaren Tuna Bulgar Devleti artık Slav Bulgarları tarihinin bir konusudur. BULGARLAR VE TÜRK DİLİ Bulgarların Türk dili tarihinde özel bir yeri vardır. Bulgar Türklerinden kalan dil malzemesi çok olmamasına rağmen eldeki malzeme bazı önemli özellikleri belirlemeye ve Bulgar Türkçesinin, bugün yaşamakta olan Çuvaş Türkçesiyle ilişkisini ortaya koymaya yetmektedir. Bulgar Türkçesiyle onun bugünkü temsilcisi sayılan Çuvaş Türkçesi, diğer Türk lehçelerinin hiçbirinde bulunmayan bazı özellikleriyle Türk lehçeleri arasında farklı ve özel bir yer tutar. Bu özelliklerden bir kısmının Moğolca ile de ortak olması, Bulgarca ve Çuvaşçanın Altay dilleri teorisi içinde önemli bir yer tutmasını sağlar. Omeljan Pritsak, "Hun-Bulgar" adını verdiği Türkçe kolunun "Doğu Türkçesi"nden farklılaşan özelliklerini altı madde hâlinde verir (Pritsak 2002: ). 21

22 Talât Tekin, Tuna Bulgarlarından kalan dil malzemesini şöyle tasnif eder: 1. Bulgar Hanları listesindeki Proto-Bulgarca kelime ve ibareler 2. Tudor Doksov'un haşiyesindeki Proto-Bulgarca ibare 3. Nagy Szent-Miklos hazinesindeki Proto-Bulgar yazıtları 4. Proto-Bulgar kitabelerindeki Türkçe kelime ve ibareler 5. Bizans kaynaklarındaki Bulgar Türkçesi etnik adlar 6. Eski Kilise İslavcasındaki Proto-Bulgarca ödünç kelimeler (Tekin 1987: 12). MANİHEİST UYGURLAR VE TÜRK DİLİ Manizheist Uygurlardan kalan çok fazla mensur ve manzum eser olmamasına karşın bu dönemden günümüze ulaşan çok önemli bilgiler ve eserler bulunmaktadır. Eserlerini Mani alfabesiyle kaleme alan Uygurlar bazı dil yadigârları da bırakmışlardır. MANİ ALFABESİ Mahiheizm in resmi din olarak kabul edilmesi, Mani alfabesinin benimsenmesi ve yaygınlaşmasını da kolaylaştırmıştır. Mani Alfabesinin özellikleri şu şekilde sıralanabilir: Türkler arasında doğrudan bir inanca bağlı kalınarak benimsenen ilk alfabedir. Sağdan sola doğru yazılır. 25 harften oluşur. 25 harfin dördünü ünlü harfler oluşturur. Bu bakımdan Türkçenin ünlü zenginliğini tam olarak gösteremez. 22

23 Çok fazla yaygınlaşmamış ve kısa zamanda kullanımdan düşmüştür. MANİ ALFABESİYLE KALEME ALINAN TÜRKÇE ESERLER Maniheist Türk edebiyatı daha çok manzum eserlerden oluşmuştur. Bu şiirlerin hepsi bilindiği kadarıyla 10 civarındadır. Maniheist Türk edebiyatında şiir için şlok ve takşut terimleri kullanılmıştır. Şiir içi kullanılan bir başka terim ise küg adını taşır. İlahi anlamına gelen baş ve başik kelimeleri de kullanılmıştır. Maniheist Türk edebiyatında yazılmış en önemli eser ise IRK BİTİG adlı fal kitabıdır. Irk Bitig birçok yönüyle Türk dili ve edebiyatı tarihi için önemli bir yer tutar. IRK BİTİG Türk edebiyatındaki bilinen ilk fal kitabıdır. Köktürk harfleriyle (runik alfabe) kâğıda yazılmış en hacimli ve en güzel eserdir. Maniheist Uygurlar tarafından kaleme alınmıştır. Toplam 65 faldan oluşur. Bu eser, Türkiye de Talat Tekin tarafından yayımlanmıştır. Örnek Fal 1: Talım kara kuş men. Yaşıl kaya yaylagım, kızıl kaya kışlagım ol. Tagda turupan mengileyür men. Ança bilingler: Edgü ol. Ben yırtıcı bir kartalım. Yeşil kayalar yazlığım, kızıl kaylar kışlığım. Dağlarda kaldığım için mutluyum. Öyle bilin: (Bu fal) iyidir. Örnek Fal 2: Turna kuşı tüşnekinge konmış. Tuymatın tuzakka ilinmiş. Uça umatın olurur tir. Ança bilingler: Yablak ol. 23