* Atatürk Alatoo Üniversitesi Rektörü, Bişkek / Kırgızistan.

Transkript

1 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar Prof. Dr. brahim HASGÜR* Girifl Merkezi ekonomilerin çözülmeye bafllad 1990 l y llar ve sonras nda serbest piyasa ekonomisine geçifl süreci yaflayan ülkeler, özellikle Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, yabanc yat r mc lar n ve bu alanda çal flma yapmak isteyen akademisyenlerin ilgisini çeken önemli alanlardan biri haline gelmifltir. Tarihi pek Yolu nun da önemli jeopolitik kavflaklar ndan birini oluflturan Orta Asya co rafyas ve özellikle K rg zistan n yurtiçi tasarruf yetersizli i nedeniyle yabanc sermayeye ilgisi ve var olan kaynaklar n verimlilik esaslar na uygun kullan m, bölge ülkelerinin yeniden flekillenen ekonomileri ad na vazgeçilmez bir gereklilik olarak görülmektedir. Yar m asr aflk n bir kapal ekonomi prati inden sonra özellefltirme, yabanc sermaye transferi, yerli yat r mc y teflvik gibi kavramlar ekonomik programlar na alan bu ülkeler, oldukça zor bir uyum dönemi yaflamaktad rlar. * Atatürk Alatoo Üniversitesi Rektörü, Bişkek / Kırgızistan.

2 42 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar flte bugün burada kendisinden bahsedece imiz K rg zistan da benzer sorunlar yaflayan fakat bu sorunlar aflmada ciddi ve samimi gayretler gösteren ülkelerin bafl nda gelmektedir. 1. Genel Bilgiler - Resmi Ad : K rg zistan Cumhuriyeti - Baflkent: Biflkek - Büyük Kentler: Biflkek, Ofl, Karakol, Talas, Celalabad, Batken - dari Yap : 7 Bölge (Oblast) - Devlet Baflkan : Askar Akayev - Baflbakan: Nikolay Tanayev -Nüfus: 4,82 milyon (Temmuz 2002) - Yüzölçümü: km 2 - Dil: K rg zca, Rusça - Etnik Yap : K rg z (%52), Rus (%18), Özbek (%13), Ukraynal (%2), Alman (%2), Di er (%12) - Komflu Ülkeler: Çin, Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan - Para Birimi: Som; 1 USD = 43,7 Som (20 May s 2004)

3 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar Genel Ekonomik Durum Tablo 1. Temel Ekonomik Göstergeler 2003 y l içerisinde ise K rg zistan %6,7 oran nda ekonomik büyüme sa layarak büyük bir performans göstermifltir. Yine ayn y l sanayi üretimi %17 artarak BDT içinde en yüksek orana ulaflm flt r. K rg zistan, Orta Asya devletleri aras nda piyasa ekonomisine geçifl aç s ndan en liberal ekonomik reformlar uygulayan ülkedir. Bu reformlar n bir çok olumsuz flartlarda yap lmas na ra men, K rg zistan ekonomide istikrar n sa lanmas nda önemli baflar lar elde etmifltir. 20 Aral k 1998 de Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeli ine kabul edilen K rg zistan, ayn zamanda BDT ülkeleri aras nda bu örgütün ilk üyesi olmufltur. Ayr ca, halen DTÖ üyesi olan tek Orta Asya ülkesidir. Aral k 2000 de giderleri azaltmak ve yönetime etkinlik kazand rmak için merkezi hükümet yap s tekrar düzenlenmifltir. Bakanl k say s 17 den 12 ye indirilmifl ve sivil hizmetlerde görevli personel %30 oran nda azalt lm flt r. 9 Aral k 2000 de 10 y ll k kalk nma plan ilan edilmifltir. Rüflvetin önlenmesi ve bürokrasinin azalt lmas temel amaçlard r. Özel mülklerin sat fl na iliflkin 5 y ll k moratoryum kald r lm flt r. Arazi Kanunu topraklar n yabanc flirketlere sat fl na imkan vermemekle birlikte, 99 y la kadar kiralanmas n mümkün k lmaktad r.

4 44 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar döneminde ekonomik istikrar program uygulayan K rg zistan da iflsizlik önemli bir sorundur. Bu sorun ayn zamanda yabanc flirketler için ucuz iflgücü anlam na gelmektedir. Eski Sovyet Cumhuriyetleri içerisinde, iflgücünün en ucuz oldu u ülkelerden birisi K rg zistan d r. 3. Vergiler 1 Temmuz 1996 da yürürlü e giren vergi kanunu ile tek bir vergi sistemi uygulanmaktad r. Ülkede faaliyet gösteren kurumlar %20 oran nda bir kazanç vergisi ödemekle yükümlüdür. Gelir vergisi oranlar ise %10 ile 20 aras nda de iflmektedir. Katma De er Vergisi (KDV) oran %20 dir. Di er önemli vergiler; arsa vergisi, yol kullan m vergisi, ç kar lan mineraller üzerinden al nan vergilerdir. K rg zistan da vergi reformu süreci devam etmekte, ancak bu süreç yavafl ifllemektedir 4. Bafll ca Ekonomik Sektörler 2001 Y l nda GSY H nin Sektörel Da l m 4.1. Tar m Tah l, özellikle bu day üretimi, tar msal üretimin yaklafl k yar s n teflkil etmektedir y l nda toplam 1,8 milyon tonluk bu day hasat gerçeklefltirilmifltir. Ülkede üretilen di er bafll ca tar m ürünleri ise tütün, yün, pamuk, deri, ipek, meyve ve sebzedir. Özellefltirilmifl tar m iflletmeleri yabanc yat r mc lar için yeni imkanlar sa lamaktad r. Yerli yat r mc lar, EBRD ve dört özel iflletmenin kat l m yla 22 milyon dolarl k bir yat r mla K rg z Tar m flletmesi ad yla özel bir iflletme kurulmufltur. Bu iflletme, çiftçilere tar msal hammadde, tar m aletleri ve depola-

5 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 45 ma kolayl klar sa lamaktad r. Ayr ca, nihai ürün iflleme, pazarlama ve da - t m konular nda bir mekanizma oluflturmaktad r Hayvanc l k Hayvanc l k, ülke kaynaklar kullan larak gerçeklefltirilebilecek en düflük maliyetli aland r. Et ve süt ürünleri üretimi alanlar nda faaliyet göstermek hali haz rda çok kârl sonuçlar do urmaktad r. hracat yönüyle de hayvanc l k sektörü cazip alanlardand r. Ülkede yaklafl k 5 milyon civar nda küçük ve büyükbafl hayvan ile 2,5 milyon civar nda kümes hayvan yetifltirilmektedir. Canl hayvan ihracat y ldan y la artmaktad r. Bu potansiyele paralel olarak et ve süt üretimi y ldan y la büyümektedir Sanayi Halâ bir çok mal Rusya dan ithal edilmekte olup, sanayi üretimi s n rl düzeydedir. Sanayi politikas, ülkedeki yün, pamuk ve ipek üretimine dayal olarak hafif sanayi, esas itibariyle (özellikle giyim ve tekstil) sektörüne yöneliktir. Ülkenin en önemli iflletmesi olan Kumtor Alt n flletmeleri sanayideki büyümenin temelini oluflturmaktad r. Temmuz 2002 de olan bir kaza üretimi aksatm fl ve 2002 de s nai üretim bir önceki y la göre %13 oran nda azalm flt r de sektör toparlanmaya bafllam fl ve ilk aylarda %4 lük bir büyüme sa lanm flt r. Bafll ca sanayi ürünleri; yünlü dokuma, deri iflleme, makine ve madencilik ürünleridir. Ba ms zl ktan sonra makine sanayii özellikle tar msal ekipman üretimindeki art fl sebebiyle geliflmifltir. Türk yat r mc lar için önemli bir alan olan g da iflleme sanayii, kötü çal flma koflullar ve eskimifl üretim teknikleri nedeniyle az geliflmifl durumdad r. Sanayi özellikle Biflkek civar nda yo- unlaflm flt r Madencilik K rg zistan, dünyan n onuncu büyük alt n üreticisi ve ihracatç s d r. Tanr Da lar ndaki Kumtor alt n madeninden 1997 den beri y ll k ortalama 18 ton alt n ç kar lmaktad r. Kumtor Alt n flletmeleri bir K rg z Kanada ortak yat r m olan Kumtor Alt n fiirketi taraf ndan iflletilmektedir. fiirketin %30 u Kanadal Cameco flirketine, %70 i ise devlet flirketi Kyrgyzalt n a aittir. Madendeki alt n rezervlerinin 200 ton civar nda oldu u tahmin edilmektedir. kinci büyük alt n rezervi olan Talas bölgesindeki Jerui maden yata ndaki alt n rezervlerinin ise 63 ton civar nda oldu u tahmin edilmektedir. Bu rezervleri Kyrgyzaltyn, ngiliz Oxus ve Avustralyal Normandy madencilik flirketleri ortak olarak iflletmektedir. Alt n sektörü flu anda K rg zistan GSY H sinin %7 sine tekabül etmektedir.

6 46 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar Hükümet, ba ms zl ktan sonra %25 azalm fl olan kömür üretimini canland rmak ve ithal enerji kaynaklar na olan ba ml l azaltarak ihracat gelirlerini art rmak istemektedir de 500 bin ton olan kömür üretiminin 2005 te 1,1 milyon tona ç kar lmas planlanmaktad r G da flleme ve Tekstil G da iflleme sektörü imalat sanayiinin yaklafl k beflte birini teflkil etmektedir. K rg zistan da 342 firma g da iflleme alan nda faaliyet göstermektedir. Bunlar n yaklafl k 100 ü aktif olarak çal flmaktad r. G da iflleme sektöründe üretilen ürünler zay f tasar m ve paketleme teknikleri nedeniyle ithal mallar ile rekabet edememekte ve sektörde ileri teknoloji içeren yat r mlara ihtiyaç duyulmaktad r de g da iflleme sektörü %9 büyüme kaydetmifltir. Pamuk, ipek ve yün iflleyen iflletmeler büyük çapl özellefltirme kapsam nda özellefltirilmifltir. En önemli üretim merkezleri Biflkek (yün ve yünlü kumafl), Ofl (pamuklu kumafl ve ipek) ve Tokmak t r (yün) de tekstil sektörü % 8,8 oran nda bir büyüme kaydetmifltir nflaat ve Enerji nflaat: 1995 lerde inflaat sektörünün GSY H daki pay %6 iken 2001 de %4 e inmifltir. Yine de sektör büyüme trendi içerisinde olup, 2001 de %15 büyümüfltür. Devlet ve uluslararas finans kurulufllar taraf ndan finansman sa lanan Kuzey-Güney Karayolu ve Ofl-Kaflgar Karayolu projeleri sektörün büyümesini sa lamaktad r te konut inflas özel sektöre devredilmifltir. Ama mevcut konutlar bak ms zl ktan dolay de er kaybetmifltir. Enerji: K rg zistan n dev enerji santralleri SSCB de savunma sanayiinin enerji ihtiyac n karfl lamak amac yla kurulmufltur. Ancak mevcut iletim hatlar n n ve altyap n n eskimifl olmas nedeniyle genifl yat r mlara ihtiyaç duyulmaktad r. Ülke büyük su kaynaklar na sahiptir ve bu kaynaklar n sadece %10 u kullan labilmektedir. Hidroelektrik enerjisi ülke ihracat n n yaklafl k beflte birini oluflturmaktad r. Ülke Kazakistan, Özbekistan, Rusya ve Çin e elektrik enerjisi ihraç etmektedir (2001 ihracat 2,25 milyar kw / saat) Ulaflt rma ve Bankac l k Ulaflt rma ve Telekomünikasyon: Ülkenin da l k yap s nedeniyle demiryolu yerine karayolu geliflmifltir. Sadece 370 km lik bir demiryolu vard r. Ulafl m a Biflkek etraf nda yo unlaflm flt r. 21 bin km lik karayolunun yar s bak ms zd r. Asya Kalk nma Bankas 650 km lik Biflkek-Ofl ve Ofl- rkefltam yolunun yenilenmesini finanse etmektedir. Biflkek-Ofl aras nda düzenli uçak seferleri yap lmaktad r. Bat ülkelerinde 50, BDT ülkelerinde ise 12 olan yüz

7 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 47 kifliye düflen telefon say s ülkede 8 dir de 40 bin cep telefonu abonesi var olup, internet firmalar n n abone say s 1999 da 3 binden 2002 de 20 bine ç km flt r. Bankac l k ve Finans: K rg z bankac l 1998 Rusya krizinden a r biçimde etkilenmifl, sonra toparlanmaya bafllam flt r. Krizden sonra K rg z Merkez Bankas n n ticari bankalardan sermaye art r m istemesi baz bankalar n kapanmas na yol açm flt r. Bankac l k sisteminin güvenilirli ini, verimlili ini, geliflmesini temin için MB çal flmaktad r. K rg zistan da 8 i yabanc sermayeli olmak üzere toplam 19 banka faaliyet göstermektedir. Ülkede mikrofinansman teflvik edilmektedir. MB mikrofinans kurulufllar n n gelifltirilmesine ve finansal hizmetler piyasas ndaki rekabetin artmas na yönelik çal flmalara a rl k vermektedir. Ülkedeki ilk yabanc banka olan Demir K rg z Uluslararas Bankas ilk üç banka içerisine girmeyi baflarm flt r Turizm K rg zistan do al güzellikleri, pek Yolu nun merkezinde bulunmas, bir çok tarihi flehri ve kültür an tlar yla önemli bir turizm potansiyeline sahiptir. Özellikle do a turizmi aç s ndan çok büyük potansiyele sahip olan ülkede rafting, t rmanma gibi bir çok da ve su sporlar için çok uygun flartlar vard r. Dünya üzerinde ayn anda da c l k, kayak, rafting, binicilik, planör, bisiklet, trekking gibi birçok turizm etkinli inin yap labilece i K rg zistan gibi küçük ülkeler çok azd r. Yine flehirleri çevreleyen da lar n tertemiz havas ve tarihsel doku ülkeyi ziyaret eden insanlar büyülü bir atmosfer içerisine sokmaktad r. Hükümet ülkede turizmin gelifltirilmesine önem vermektedir. Ülkenin karfl laflt rmal üstünlükleri aras nda yer alan turizm sektöründe da c l k, tatil, kültür ve sa l k turizmi bafll ca faaliyetler aras nda gelmektedir. K rg zistan n do as n n kirlenmemifl olmas, özgün kültürel özelliklerini halen koruyor olmas ve halk n n misafirperverli i ülkeyi turizm aç s ndan uluslararas düzeyde önemli k lmaktad r. K rg zistan da, do a ve sportif amaçl turizm türlerinin yan s ra, say lar 2000 in üzerinde bulunan gölleri ile de büyük bir potansiyele sahiptir. Akarsu kaynaklar da di er bir çekicilik unsurudur. Buna ra men turistik hizmetlerin yeterince geliflmemifl olmas, bu ülkede turizm yat r mlar yapmak için en önemli nedeni oluflturmaktad r. Rekabetin yo un olmamas nedeniyle bu yat r mlar n kârl l k oran çok yüksektir.

8 48 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar 5. Do rudan Yabanc Yat r mlar zole olmufl co rafi konumu, alt n d fl nda do al kaynaklar n s n rl olmas ve küçük iç piyasa do rudan yabanc yat r m (DYY) ak mlar n s n rlamaktad r de toplam yabanc yat r mlar 450 milyon dolara ulaflabilmifltir. Kay tl yabanc sermayeli iflletme say s dir. DYY lar n %55 i Biflkek te, %28 i Ofl bölgesinde, %10 u Celalabad da ve %2 si Iss k Göl de yo unlaflmaktad r. Kumtor Alt n flletmeleri ne yap lan yat r mlar ile Kanada, ülkedeki en önemli yabanc yat r mc ülkedir. Kanada y ABD, ngiltere ve Türkiye izlemektedir. DYY lar n önemli bir bölümü sanayi sektöründe yo unlaflm flt r (%62). Hidroelektrik, g da sanayii, yüksek teknolojiler, altyap ve turizm f rsatlar sunan di er önemli alanlard r. Alt n sektörü d fl nda en önemli yabanc yat r mc lar aras nda Reemstva- K rg zistan Tütün Fabrikas n iflleten Alman Reemstva flirketi, bir Türk yat - r m olan ve plastik flifle üreten Plaskap Biflkek, ticaret, bankac l k ve inflaat malzemeleri alan nda faaliyet gösteren Central Asian Group ve Hyatt Bishkek Oteli ni iflleten Amerikan Hyatt Oteller Zinciri yer almaktad r. Yine bir Türk yat r m olarak Coca Cola n n flifleleme tesisi bulunmaktad r. Yabanc ortakl iflletmeler alt n, petrol ticareti, çay paketleme, flekerleme alanlar nda öncü konumdad r. DYY lar toplam sanayi üretiminin üçte birini ve ihracat n n %16 s n gerçeklefltirmektedir. Ülkede yerli veya yabanc her giriflimciye topra 99 y ll na kiralayabilme imkan da verilmifltir. 6. Serbest Bölgeler, Yat r mlar ve D fl Ticaret

9 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar Serbest Bölgeler K rg zistan da yat r m yapmak isteyenler için en büyük kolayl klardan birisi de serbest ekonomik bölgelerin (SEB) olmas d r. Biflkek, Nar n, Karakol ve Maymak olmak üzere K rg zistan da 4 SEB vard r. Bunlar önemli ulafl m noktalar üzerinde, Çin s n r boyunca demiryolu istasyonlar na ve gümrüklere yak n bölgelerdedir. Bunlar n aras nda en büyü ü Biflkek Serbest Bölgesi dir. 47 bin km 2 lik alan ile Nar n Serbest Bölgesi en büyük alana sahiptir. SEB lerde depolama, toptan ihracat ve ithalat, bankac l k, ihracata yönelik endüstriyel imalat ve ulaflt rma imkanlar vard r. Bu bölgelere giren ve bölge içerisinde ticareti yap lan mallar gümrükten muaft r. Çifte vergilendirme olmaks z n üçüncü ülkelere de sat labilmektedir. SEB lerde petrol, likör ve tütün mamullerinin üretimi ve sat fl yasaklanm flt r. SEB ler K rg zistan daki di er bölgelerden çok yabanc yat r mc çekmifltir. Yine de bu bölgelerdeki yabanc yat r mlar yeterli de ildir ve devlet taraf ndan serbest bölgelerde baz teflvikler uygulanmaktad r. Bu teflviklerden bafll calar : - Baz vergilerden, gümrüklerden ve tüm faaliyet sürecinde ödemelerden muafiyet. - SEB de üretilerek ihraç edilen, SEB e ithal edilen ve re-eksport yap lan mallarda gümrük muafiyeti. - hraç mallar için kotasyon ve izin iflleminden muafiyet. - Basitlefltirilmifl gümrük prosedürleri. - Basitlefltirilmifl kay t prosedürleri. - Hizmet sa layan kurulufllara do rudan ulafl m. - thal edilen sermaye mallar için gümrük muafiyeti. - Hammadde ve parçalar için gümrük muafiyeti. - htiyaç olmayan ekipmanlar n bedelsiz ihrac Yabanc Yat r mlar çin Kolayl klar E er yabanc yat r mlar nakit para, donan m veya malzeme giriflleri yapt ysa ve sermayenin veya iflbirli i için ayr lan miktar n %30 undan fazlas giriflim için harcanm flsa ya da e er yabanc yat r mc n n stok kâr %51 den az de ilse, yabanc yat r mc, giriflim veya iflbirli i etkinlikleri, flu hususlar dik-

10 50 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar kate al narak vergiden muaf tutulabilir: - Üretim ve kurulufl etkinlikleri kay t tarihinden sonra befl y l nizami sürüyorsa, - Mineral zenginlikleri bulup ç karma veya tar m, ulafl m, haberleflme etkinlikleri kay t tarihinden sonra üç y l nizami sürüyorsa, - Ticaret, turizm, bankac l k, sigortac l k ve di er etkinlikler kay t tarihinden sonra iki y l nizami sürüyorsa. lk serbest vergi döneminden sonra kara konan vergiler flu flartlara uyuyorsa azalt l r: - Kâr n tekrar ülkede yat r m olarak kullan lmas halinde, %50 indirim. - Üretilen ürün veya hizmetlerin en az %50 si ihraç edilirse, %25 indirim. - Üretimin en az %50 sinin ihraç edilen hammadde ve parçalardan meydana getirilmesi durumunda, %25 indirim. - Kâr n en az %20 si uzman e itimi için harcan rsa, %25 indirim. Ülkede yerli ve yabanc yat r mc lar için eflit flartlar mevcut olup, 10 y l içinde yat r mlar hakk ndaki kanunda de ifliklik yapmama garantisi verilmifl ve yabanc yat r mc lara uluslararas tahkime baflvurma hakk tan nm flt r.

11 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar D fl Ticaret Tablo 2. K rg zistan n D fl Ticaretindeki Ürünler (2002)

12 52 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar Tablo 3. K rg zistan n Bafll ca Ticaret Ortaklar (2002) K rg zistan 1994 te Özbekistan ve Kazakistan ile Ekonomik Birlik Anlaflmas imzalam flt r. Ayr ca, Avrupa Birli i ile 1995 te 10 y ll k Ortakl k ve Ekonomik flbirli i Anlaflmas imzalanm flt r. Belarus, Rusya, Kazakistan ve Tacikistan ile de Gümrük Birli i Anlaflmas mevcuttur. Ne var ki, co rafi dezavantaja sahip K rg zistan, bu olumsuzlu u gidermek için yeterli bölgesel anlaflmalar yapamam fl ve kara ticaret hatlar n gelifltirememifltir. Örne in, ülkeden Çin e giden sadece bir yol vard r. Komflu ülkelerden geçifl ifllemleri uzun sürmekte ve masraflar yüksek olmaktad r de Kazakistan n K rg z araçlar için verdi i ücretsiz geçifl izinlerini k s tlamas Rusya ile ticareti aksatm flt r. 1 Ekim 1997 de yürürlü e giren Gümrük Kanunu DTÖ standartlar na uygundur. Gümrükten mal çekmede mal n gümrük de eri üzerinden %0,15 lik ücret al nmaktad r. thalat vergisi Aral k 2001 de yürürlü e giren kanuna göre tahsil edilmektedir. KDV gümrük de erinin %20 si oran nda olup, gümrük vergisi düflülmeden hesaplan r da %9, 2000 de %5 olan ortalama gümrük tarifesi 2001 de %5 oran nda gerçekleflmifltir. BDT den yap lan ithalattan gümrük vergisi al nmaz.

13 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar Türkiye - K rg zistan Ekonomik liflkileri 7.1. Türkiye K rg zistan D fl Ticareti Tablo 4. Türkiye K rg zistan Ekonomik liflkilerini Düzenleyen Anlaflmalar Tablo 5. Türkiye K rg zistan D fl Ticareti (Milyon Dolar) K rg zistan ile 1992 de 3,2 milyon dolar olan ticaret hacmimiz 1997 de 57,1 milyon dolar ile en yüksek seviyeye ulaflm flt r. hracat aras nda art fl e ilimi göstermifltir. hracat m z A ustos 1998 de Rusya da yaflanan ekonomik ve finansal krizin olumsuz etkileri sebebiyle

14 54 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar 1998 den itibaren daralm flt r. Bu daralma 2001 de sona ermifl ve ihracat hacmi 2002 de süratle ç k fla geçmifltir. hracat m z bu dönemde 2001 e oranla %36, ithalat m z ise %150 oran nda artm flt r. Tablo 7. Türkiye-K rg zistan D fl Ticaretinin çeri i (2002)

15 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar Müteahhitlik Hizmetleri Aral k 2002 itibariyle K rg zistan da 13 Türk müteahhitlik firmas toplam 329,1 milyon dolar de erinde 18 proje tamamlam flt r. En yüksek ifl hacmine sahip firmalar aras nda Enka, Entes, Sistem, Üçgen ve Garanti Koza vard r. Türk firmalar n n yapt önemli projelere örnek olarak Manas Uluslaras Havaalan, Biflkek Coca - Cola Fabrikas, Hotel Biflkek P nara ve Biflkek - Ofl Karayolu rehabilitasyon projesi gösterilebilir Türk Yat r mlar Ülkedeki Türk yat r mlar n n toplam tutar 2002 itibariyle yaklafl k 350 milyon dolard r. Bunlar özellikle otelcilik, g da ve içecek üretimi, bankac l k, mobilya, çay paketleme, plastik, e itim ve inflaat malzemeleri üretimi gibi çok farkl alanlarda yo unlaflm flt r. Sistem Mühendislik Biflkek te 1995 te tamamlad 4 y ld zl Hotel Biflkek P nara için ayn zamanda yat r m da yapm fl ve otelin %50 orta olmufltur. Demir K rg z International Bank (DKIB) ülkenin en büyük üç bankas ndan biri olup, ülkedeki ilk uluslararas ticari banka olma özelli ini tafl maktad r. Coca - Cola Biflkek Anadolu Grubu nun %90 hissesine sahip oldu u bir ortak teflebbüstür. Di er ortak Coca - Cola Corporation d r. Üretim ve fliflelemenin yan nda firma do rudan da t m da yapabilmektedir. Biflkek teki fabrikas y lda 39 milyon tonluk üretim kapasitesine sahiptir. Çay üretimi ve paketlemesi konusunda faaliyet gösteren Beta Grubu, Orta Asya da önemli pazar pay na sahiptir. Grup, K rg zistan daki ilk yat r m n Biflkek te faaliyete geçirdi i paketleme tesisleri ile yapm flt r de ise Beta Stores adl bir al flverifl merkezi ile yat r mlar n çeflitlendirmifltir. Plaskap firmas 1998 de Biflkek te hizmete sokmufl oldu u fabrikada karbonatl ve karbonats z içecek flifleleri için plastik flifle üretmektedir. Di er Türk yat r mlar aras nda Çelebi nflaat n PVC ürünleri üretimi, Burç Ltd. nin et ürünleri iflleme tesisleri ve SEBAT E itim fiirketi nin e itim faaliyetleri say labilir. 8. Bir E itim Devi: Sebat A.fi. Sebat E itim Kurumlar 2 May s 1992 tarihinde K rg zistan Milli E itim Bakanl ve Sebat Firmas aras nda yap lan anlaflma çerçevesinde faaliyetini yürüten, ticari amaç gütmeyen müessesedir. Bugün 12 lise, Uluslararas Ata-

16 56 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar türk - Alatoo Üniversitesi, Uluslararasi Silk Road Okulu, Secom Dil ve Bilgisayar Merkezi ile ülkede en önemli yabanc (Türk) e itim yat r m d r. E itim plan K rg zistan standartlar na da uygun olup, ngilizce, Matematik, Fizik, Kimya, Biyoloji, Bilgisayar dersleri ngilizce okutulmaktad r. Türkçe 2. yabanc dil olarak okutulmaktad r. Liselerde 180 Türkiyeli ve 781 yerli ö retmen çal flmaktad r. Ö retmenlerin %65 Türkiye, K rg zistan, ABD ve ngiltere de düzenlenen geliflim seminerlerine kat lm fllard r. Uluslararas Atatürk - Alatoo Üniversitesi de baflta ngilizce olmak üzere 4 dilde e itim yapmakta ve K rg zistan n bilimsel geliflimi için anahtar bir rol üstlenmektedir. Sadece 2003 y l nda 4 ayr alanda uluslararas konferans gerçeklefltiren üniversite, bu konferanslara NATO, T KA gibi uluslararas kurulufllardan destek alarak ülkede bir ilki gerçeklefltirmifltir. 9. Ticarette Karfl lafl lan Sorunlar K rg zistan da yaflanan sistem de iflikli i, Sovyet sisteminden kaynaklanan mevzuat eksikli i, bankac l k sisteminin yetersiz olmas, gümrük sistemindeki düzensizlikler, firmalar n denetiminde yetki kargaflas bulunmas gibi konular Türk ihracat nda baz sorunlar n yaflanmas na neden olmaktad r. Türkiye nin 1 Ocak 1996 tarihinde AB ile Gümrük Birli i ne girmesi ve AB nin üçüncü ülkelere uygulad rejimi benimsemesiyle birlikte bafllat lan gözetim uygulamas n n K rg zistan n Türkiye ye ihracat n engelledi i düflünülse de, gözetim uygulamas na tabi olan tekstil ve konfeksiyon ürünleri iki ülke ticaretinde yaln zca %2,5 oran nda paya sahiptir. K rg zistan da yat r m yapan Türk ifladamlar, genel olarak bu ülkedeki yat r m ortam ndan memnun kalmakta ve birkaç y lda yüksek cirolara ulaflmaktad r. Bu çerçevede, birkaç y l önce küçük bir iflletme olan birçok firma bu gün ülkenin en büyük giriflimci gruplar aras na girmeyi baflarm flt r. 10. Ortak Kurumlar Türk-K rg z fl Konseyi Türk - K rg z fl Konseyi 25 Aral k 1991 de kurulmufltur. Türk üye say - s 191 dir. Konsey de iflik iktidarlar ve Türk devlet yetkilileri öncülü ünde ortak ifl toplant lar yaparak, karfl l kl sorunlar n giderilmesinde aktif rol üstlenmektedir K T AD (K rg z - Türk fladamlar Derne i) Bu dernek K rg zistan da faaliyet gösteren hemen hemen tüm Türk flir-

17 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 57 ketlerini ortak bir çat alt nda toplamaktad r. Derne in amac ülkede faaliyet gösteren ifladamlar na her türlü resmi konuda yard mc olmak ve birliktelik sayesinde güçlü bir ses oluflturmakt r. Bunun yan nda dernek, ülkede yat r m yapmak isteyen giriflimcilere cazip yat r m alanlar n göstererek, yard mc olmaktad r. Halen 100 den fazla üyesi bulunan örgütün K rg z devlet makamlar nezdindeki prestiji de oldukça büyüktür. K T AD n Amaçlar : - Yürürlükte bulunan K rg zistan Cumhuriyeti kanunlar n n tercümesini haz rlay p ifladamlar na sunarak bilinçli çal flma ve hareket etmelerini sa lamak. - Gerekli görülen mali - ekonomik ve hukuki konularda ifladamlar na yönelik e itim ve bilgilendirici seminerler düzenlemek. - Bünyesinde oluflturulan hukuk masas ile flirket aç lmas ndan, hukuki bilgilere kadar de iflik konularda ifladamlar n bilgilendirmek. - Bünyesindeki tercümanlar ile Türk, K rg z ve Rus dillerinde tercüme hizmetleri sunmak. - fladamlar na ofis, ma aza, fabrika, daire sat n alma ve kiralama hususlar nda yard mc olmak. - ki ülke aras nda köprü olma fonksiyonunu gerçeklefltirmek ad na yap lmas gerekli giriflimleri desteklemek. 11. Türk fladamlar ve Firmalar n Faaliyet Sahalar - Ekmek fabrikalar (K rg zistan genelinde Türk usulü 4 adet) ve un fabrikalar, - Mobilya imalat ve montaj atölyesi / Mobilya fabrikas / Mobilya sat fl ma azalar, - Bilumum g da ve temizlik maddeleri sat fl ma azalar, - Bilumum inflaat malzemeleri sat fl ma azalar, - K fll k-yazl k erkek-bayan giyim malzemeleri sat fl ma azalar, - 7 adet restoran - cafe ve 3 adet pastane, - Coca - Cola (Türk, Amerikan ve K rg z ortakl ), - Pimapen ve alüminyum kap, pencere, panjur imalat, - Deri, yün, kuru g da (bakliyat) ihracat,

18 58 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar - Araba tamir - y kama - ya lama - boya atölyeleri, - nflaat firmalar (Meflk, Entes, Mira), - fiekerleme ve gofret imalat / Çikolata ve gofret fabrikas / Sak z ve çikolata imalat, - Bankac l k (Demirbank), - Supermarket iflletmecili i, - Küp fleker ve tuz imalat ve paketlemesi / Çay paketleme fabrikas / Süt ve süt mamulleri, - Ç r Ç r fabrikas, - Peçete imalat / Pet flifle imalat, - Matbaa / Reklam ajans / Bilgisayar ve yedek parça sat fl, - Plastik bidon ve plastik hortum imalat, - Beyaz eflya ve ev gereçleri sat fl ma azalar, - Jeneratör ve klima sat fl ma azas / Tar m aletleri imalat, - Deterjan paketleme fabrikas, - Otel iflletmecili i / Turizm acentecili i, - Market tipi so utucu imalatlar. 12. K rg zistan ç Ve D fl Pazar nda htiyaç Olup Bofl Olan Sahalar - Matbaac l k - renkli ofset bask, - Makarna fabrikas / Un - irmik - yem fabrikas, - Konserve, salça, ketçap fabrikas / Reçel fabrikas, - Sabun fabrikas / Deterjan flampuan imalat, - Benzinlik iflletmesi (Biflkek - Ofl - Celalabad), - Meyve suyu fabrikas / Ya fabrikas / fieker fabrikas, - Ayakkab imalat atölyesi / Giyim ve çorap imalat atölyesi, - Naylon çuval, naylon ip, renkli poflet bask fabrikas, - Çimento ka d, kireç ka d, mukavva ka t ve karton kutu fabrikas,

19 K rg zistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 59 - Zirai ilaç ve gübre fabrikas, - Çocuk mamas, süt tozu vs. küçük çocuk bak m malzemeleri, - laç ve t bbi malzeme imalat, - Araba tamir, bak m, kaporta, yedek parça (özellikle Audi, Opel, Mercedes, Ford, WV), - Bilumum beyaz eflya ve elektrikli ev aletleri sat fl yerleri, - Ev mobilyalar imalat, - Plastik ve plastik eflya sanayi, - Elektrikli ev aletleri küçük çapl üretim sanayii (ütü, f r n, firütöz), - Eflantiyon ve hediyelik malzeme bas m iflleri, - Mineralli su imalat, - Besicilik (et ve tavuk üretimi). 13. Faydal nternet Siteleri ve Telefonlar: - K T AD: - SEBAT E itim A.fi.: - Uluslararas Atatürk Alatoo Üniversitesi: Tel: Manas Üniversitesi: - Kyrgyz Concept (Turizm): - Türk flbirli i ve Kalk nma daresi Baflkanl : Biflkek tel: K rg zistan da Yat r m: