TERASLAR (YAMAÇ ARAZİ ISLAHI) MEKANİK ÖNLEMLER Çankırı Karatekin Üniversitesi, Orman Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 1

Transkript

1 YAMAÇ ARAZİ ISLAHI ÖNLEMLERİ Bir sel deresi havzasında araziler değişik kullanım türleri arasında bulunmaktadır. Alınacak önlemlerde her kullanım türüne göre yapılmalıdır. Tarım, orman, mera, maden, rekreasyon, yerleşim, kullanım dışı gibi kullanım türleri için alınacak önlemler ayrı ayrı düşünülmelidir. Yine yöre halkı, jeolojik, topoğrafik özellikler iyi etüt edilerek, analiz edilmeli bu özelliklere göre hedefler belirlenmelidir. Yamaç Arazi Erozyon Önlemleri 1- Yağmur damlasının toprak yüzeyi üzerindeki tahrip edici etkisini azaltmak veya yok etmek 2- Yüzeysel akışın tehlikesiz bir şekilde akmasını ve toprak içine infiltrasyonu sağlamak Yamaçlarda stabilitesi bozulmuş toprakların bitki örtüsü ile kaplanması gerekmektedir. Yukarı havzada toprağı ve suyu yerinde tutmak, infiltrasyonu artırmak böylece erozyon, sel-taşkın, çığ gibi afetleri oluşmadan önlemek için alanın bitki örtüsü ile kaplanması gerekmektedir. Toprakların korunması bitki örtüsünün tekrar alana getirilmesi için alınması gereken tedbirler: 1- mekanik önlemler 2- kültürel önlemler 3- yönetsel ( idari ) önlemler MEKANİK ÖNLEMLER TERASLAR ÖRME ÇİTLER ÇİM KESEKLERİ TAŞ KORDON TERASLAR (YAMAÇ ARAZİ ISLAHI) Teraslama, fazla eğimli arazilerde esas itibari ile toprağın ve suyun korunması amacıyla uygulanan yöntemlerdir. Yamaç arazide erozyonu önlemek ve yağış sularını toprak içine sızdırmak veya yüzeysel suları zararsızca yamaçtan uzaklaştırmak için teraslar yapılmaktadır. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 1

2 Teraslama ile Ekim ve Dikim Yamaç arazilerde toprakların teraslanması geçmişten günümüze devam eden bir uygulamadır. Teraslama, yamaçlar üzerine düşen yağmur sularının taşıma gücü kazanmadan önünün kesilerek, toprakta suyun tutulmasına yarayan bir sistem olup, kurak ve yarı kurak sahalarda yüzey erozyonu ile savaşta kullanılan en önemli metottur. Ormancılık açısından % 60 eğimin üzerinde teraslama yapmak doğru değildir. Ancak, can ve mal emniyeti açısından önemli olan özel şartlarda % 80 meyle kadar teraslama yapılabilir. Kalan üst meyildeki araziler koruma yoluyla örtü geliştirmeye terk edilir. Teknik olarak yapılacak teraslara, üst kısımdan yüzeysel akışla gelecek suların zarar vermemesi için teraslama sahasının üst kısmına bir çevirme hendeği (saptırma kanalı) yapılmalıdır. Teraslama Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 2

3 Teras fonksiyonlarına göre; - Eğimli teraslar ( akıtıcı, saptırıcı, geniş kanallı) - Eğimsiz ( emdirici ) teraslar. ( sırt ) İnşa şekillerine göre; - Seki teraslar - Geniş kanallı teraslar ( önleyici, saptırıcı ) - Sırt teraslar (Emdirici) Kullanıldıkları yere göre; - Tarım terasları - Ağaçlandırma terasları AĞAÇLANDIRMA ALANLARINDA TERASLAMA a) Eğimli ( akıtıcı ) teraslar -Gradoni tipi teras -Tekne tipi teras -Kanallı gradoni tipi teras b) Eğimsiz teraslar -Gradoni tipi teras -Tekne tipi teras -Kanallı gradoni tipi teras Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 3

4 EĞİMLİ (akıtıcı) TERASLAR Bu terasların asıl görevi toprak yüzeyinde oluşan fazla yüzeysel suları kontrollü bir şekilde araziden uzaklaştırmaktır. Eğimli teraslar yağış miktarının yüksek olduğu veya toprağın infiltrasyon kapasitesinin düşük olduğu bölgelerde tercih edilmelidir. Yüzeysel suların kontrollü şekilde uzaklaştırılması ile toprak koruma sağlanmış olmaktadır. Eğimli teraslar yamaç boyunca bir yöne doğru %1 i geçmeyecek şekilde eğimli yapılırlar. Eğimli teraslar içinde toplanan yüzeysel sular arazide korunaklı ve oyulmaya neden olmayacak şekilde bir dereye, oyuntuya veya sonradan inşa edilecek boşaltma kanalına verilirler. Bir yamaçta inşa edilen eğimli teras uzunluğu 400m yi aşmamalıdır. Bunun için arazide uygun bölümler belirlenmeli veya ilave boşaltma kanalları oluşturulmalıdır. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 4

5 Eğimli teraslar ağaçlandırma yapılmayacak alanlarda kullanılabilmektedir. Böylece sular alandan uzaklaştırılmış olacaktır. Arazi hazırlığı, eğimsiz terasların üst kesimlerinde, yol şevlerinde, mera arazilerinde, taşlı ve ağaç yetişmeyecek alanlarda inşa edilebilmektedir. Aşırı sağanak yağış alan bölgelerde eğimli ve eğimsiz teraslar birlikte kullanılabilmektedir. Bu alanlarda önce eğimli teraslar inşa edilmelidir. Eğimli teraslar üzerinde toplanan suyun tamamını tutacak kapasitede yapılmalıdır. Bu teraslara uzunlukta sorun yoktur. Ancak eğim hatası yapmamak ve terasın araziye uygulanmasında kolaylık için kısa mesafelerde uygulanmaktadır. EĞİMSİZ (sızdırıcı) TERASLAR Kurak ve yarı kurak bölgelerde kuraklığın bitki yetiştirmede sorun olduğu bölgelerde uygulanmaktadır. Diğer taraftan toprağın infiltrasyon ve perkolasyon kapasitesinin yüksek olduğu bölgelerde de uygulanmaktadır. Bu terasların yapılmasında ana amaç yüzeysel suların toprağa sızdırılarak kuraklığın önlenmesidir. Eğimsiz teraslar istenilen uzunlukta inşa edilebilmektedir. Ancak bu teraslarda birinin bozulması diğerlerinin de bozulmasına neden olmaktadır. Bu nedenle eğimsiz teraslar 4-20m de bir teras ağzı tıkanarak koruma önlemi alınmaktadır. Yüzeysel suların teraslarda toplanarak yüzeysel akışa geçmesini engellemek ve bitki yetiştirmek için uygun toprak özelliklerinin sağlanmasıdır. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 5

6 Mera ıslahı Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 6

7 TERASLAR ENKESİT ÖZELLİĞİNE GÖREDE Yamuk en kesitli (tekne tipi, hendek tipi) (% 40 eğimden az) Gradoni tipi (Üçgen en kesitli) ( %60 eğime kadar Makine ile) Kanallı gradoni Çalı takviyeli Çalı demetli veya çalı basmalı YAMUK ENKESİTLİ TERAS Bu teraslar % 40 dan az eğimi olan, fazla yağış alan arazilerde kullanılmaktadır. Bu teras iki kişi ile yapılmaktadır. Öncelikle bir kişi önde ve terasın altında kalan bölümün üst toprağını kazmayla gevşetir. Arkadan gelen ikinci işçi işlenmiş toprağın üzerine toprak çeker ve terasa şeklini verir. Böylece teras altında kalan kısım suyu kolayca infiltre eder ve fidan köklerinin toprağa girişini kolaylaştırır. Bu teraslar genellikle eğimsiz teras olarak inşa edilirler. Taban genişliği 30 cm, derinlik 20 cm olarak yapılmalıdır. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 7

8 Yamuk en kesitli (tekne tipi, hendek tipi) TEKNE TİPİ TERAS (YAMUK EN KSEİTLİ) Eğimin max. %40 a kadar olduğu arazilerde uygulanabilir. Can ve mal kaybının söz konusu olduğu durumlarda %60 eğime kadar uygulanabilir. Bu terasları yapım tekniğindeki en önemli nokta kazıdan çıkan ve alt kenara yığılan toprakla, teras tabanın ön yüzüne yakın kısımların işlemesidir. GRADONİ TİPİ TERAS Genellikle V en kesitli olarak inşa edilirler. Eğimi %60 a kadar olan alanlarda kullanılabilirler. Yamuk en kesitli teraslar elle yapılması gerekir. Gradoni tipi teraslar makinelerle da yapılabilmektedir. Teras tabanı gevşetilir. Taban genişliği cm yapılır ve teras kenarına %10-15 eğim verilir. Gradoni Tipi Teras En çok tercih edilen teras tipidir. %60 eğime kadar olan yamaçlarda uygulanabilir. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 8

9 KANALLI GRADONİ TİPİ TERAS Eğimi % 60 a kadar olan yamaçlarda kullanılır. Normal gradonilerden daha dar (50-60 cm) olarak yapılırlar. Teras tabanı içerisine cm genişlikte ve 30cm derinlikte kanal açılarak yapılır. Fidan bu kanalın dış yüzüne dikilmektedir. Böylece fidana yumuşak toprak ve daha çok su depolama alanı elde edilmiş olmaktadır. KANALLI GRADONİ TİPİ TERAS % 60 eğime kadar uygulanabilir. Su tutma özellikleri iyidir. Kurak ve yarıkurak iklim bölgeleri için uygun tesislerdir. Maliyetleri diğer teras tiplerine göre yüksektir. ÇALI TAKVİYELİ TERAS İnce kumlu, marnlı, rüzgar erozyonuna hassas ve toprağı oldukça yumuşak ve kolay taşınan yamaçlarda kullanılır. Öncelikle yamaçta içe eğimli çukur kazılır bu çukur içine çalı demetleri yerleştirilir. Çalı demetlerinin uç kısımları dışa verilir. Fidan dikilecek bölüm çalılarla kapatılmaz. Böylece toprak ilk başlarda akıp gitmekten korunur, fidanın eğim aşağı akışı engellenir, teras sağlamlaştırılmış olur. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 9

10 ÇALI DEMETLİ TERAS Erozyon Kontrolu Eğimin çok yüksek olduğu, teras yapmanın zor olduğu ve toprağın çıplak olduğu bölgelerde çok küçük çukurlar kazılarak ot tohumu ekimi yapılabilmektedir. OT KESEKLERNİN YERLEŞTİRİLMESİ İLE ÇÜRÜK YAMAÇLARIN ISLAHI Böylece dik yamaçta bitki örtüsü geri getirilmiş olacak, yüzeysel suyun bir kısmı yamaçta tutulmuş olacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken, ilk gelecek sağanak yağmurda açılan küçük hendeğin akım gitmemesidir. TERAS YAPIMINDA İLKELER EĞİMLİ VEYA EĞİMSİZ OLSUN TERASLAR ŞİDDETLİ YAĞIŞ SULARINI TUTACAK YEYTERLİ KAPASİTEDE YAPILMALIDIR. Yamuk en kesitli teraslar mera ıslahı için uygundur. Ancak elle teras yapmak oldukça masraflı olduğu için tercih edilmezler. Garadoni ve kanallı gradoni kurak saha ağaçlandırmaları için uygundur. Hidrolojik ağaçlandırmalar ve orman dışı ağaçlandırmalar için gradoni tipi teraslar daha uygundur. Eğimsiz teras yapımında tüm yamaç boyunca kazı yapmak gerekmez. Eğimsiz teras alanında uygun bitki örtüsü ve kayalık veya sağlan alanlar bulunuyorsa burada teras bırakılır ve yeniden terasa başlanır. Eğimsiz teras şebekesinde terastan sonra bir tane eğimli teras yapılması yararlıdır. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 10

11 Ormancılık uygulamalarında %60 yüksek eğimli alanlarda teras yapmak uygun değildir. Teras yapılamayacak kadar dik alanlı bölgelerde çevirme hendeği ile yüzeysel sular uzaklaştırılmaya çalışılmalıdır. Bol yağışlı bölgelerde erozyon tehlikesi olamayacak alanlarda, çalışılacak eğim biraz daha artırılabilir. Heyelan tehlikesi olan bölgelerde teras yapılmamalıdır. Teras hesaplamalarında yağış, toprak, terasa şekli doğru hesaplanmalı ve kontrolleri iyi yapılmalıdır. TERAS ARALIK MESAFELERİNİN BELİRLENMESİ Uygulamada ağaçlandırma için yapılacak teraslarda ağaç dikim aralıkları dikkate alınabilir. Mera ıslah ve çıplak erozyon kontrol sahalarında bu kadar sık aralıkta yapılmayabilirler. Burada dikkate edilmesi gereken en önemli nokta yamaç eğimidir. Yamaç eğimi arttıkça teras aralıkları daralacaktır. İki teras arasındaki mesafe o terasa gelecek su miktarını belirler. Gereğinden sıkışık yapılan teras masrafı artıracak ve terasa yeterli su gelişini engelleyecektir. Gereğinden uzun aralıklı yapılan teras ise teras büyüklüğünü artıracak yine masrafı artıracak ve terasın patlama riskini yükseltecektir. TERAS ARALIKLARININ BELİRLENMESİ Yatay ve düşey mesafelerin hesabı için geliştirilen saccardy formülleri. A- % eğimli yamaçlarda H³ = (260 ±10). P Erozyona nispeten dayanıklı topraklarda (+), erozyona duyarlı topraklarda (-) B- %25 den fazla eğim H² = 64 P H= iki teras arası düşey aralık (m) P= yamaç eğimi (%) (Eğim) % P = H/L ise L= (H/ P) x 100 (m) yatay mesafe Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 11

12 TERAS KAPASİTELERİNİN (BOYUTLARININ) BELİRLENMESİ Eğimli terasların boyutlandırılması 10 yıl tekerrürlü 1 dakika süreli en yüksek yağış dikkate alınır. Eğimli teraslarda debi ve kritik hız terasın çıkış kısmında en yüksek olduğu için hesaplar çıkış kısmına göre yapılır. Yine birim uzunlukta teras parçası değil tüm teras uzunluğu göz önünde tutulur. Ülkemiz için 3mm /dak. kabul görmüştür. Yağışın ne kadarının yüzeysel akışa geçeceği, toprağın geçirgenliğine göre önceden belirlenir. Ülkemizdeki uygulamalarda, iki teras arasına düşecek 1 saatlik yağışın %80- %100 ünün akışa geçeceğinin kabul edilmesi uygun bulunmakta ve hesaplar buna göre yapılmaktadır. Eğimsiz teraslar Bu teraslarda su toplama alanı 1m uzunluktaki teras için hesap edilir. S= d. L (m2) Burada d=1 (m) L = A 1 B 1 C 1 ve D 1 şeklinin alanıdır. İki teras arasındaki yatay mesafe (m) Akış olmayacağı için yağış şiddeti yerine şiddetli sağanakta düşen yağış. 10 yıl tekerrürlü, 1 saat süreli şiddetli yağış (1,13 düzeltme faktörü). Q max = S x İ max (m3/saat) Q max = teras hendeğinde toplanacak su (m³) A=S= 1m uzunluğundaki teras parçası yağış alanı (m²) İ max = 10 yıl tekerrürlü, 1 saatlik yağış (m). Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 12

13 Birim (d=1 m) uzunluktaki teras parçasının yüzeysel akışla gelen suyu tutabilmesi için gerekli kesit yüzeyi kapasitesi, A. d = Q max ise A= Q max / d olmalıdır. A= teras parçasının yüzeysel akışla oluşan suyu tutabilmesi için gerekli kesit yüzeyi Bu kesit alanını sağlayan teras en kesiti su düzeyi üzerine 5cm kadar güvenlik payı bırakılır. Teras kapasitesi hesap edildikten sonra kazı dolduru miktarları eşit olacak şekilde teras belirlenir. Q mak =10 tekerrülü en yüksek yağışın oluşturduğu su miktarı d= 1 m. EĞİMLİ TERASLAR Eğimli teraslarda su teras içerisinde biriktirilmemekte ve akıtılmaktadır. Bu nedenle 10 yıl tekerrürlü 1 dakika süreli en yüksek yağışın teras ucundan zararsızca akması esas alınmalıdır. Ülkemiz için 3mm/dak yağışlar hesaplama kullanılmaktadır. Eğimli teraslarda teras alanına düşen tüm sular akıtıldığı için terasın tamamı alınır. ayrıca en yüksek su terasın çıkış noktasında olacağı için hesaplamalar buraya göre yapılır. EĞİMLİ TERASLAR S= L x Z (m²) S= iki teras arası su toplama bölgesi (m²) L= iki teras arası yatay mesafe (m) Z= teras uzunluğu (m) Qmax= S x İmax Q= iki teras arasındaki debi (m³/sn) S= iki teras arası alan (m²) İ= yağış şiddeti (m/dak) İ= 10 yıl tekerrürlü 1 dak. Süreli şiddetli yağış *Ülkemiz için 3 mm/dak. 0,003/60 metre/saniye veya metre / dak. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 13

14 Q= A x V A= Q / V (m 2 ) A= teras kanalı en kesit alanı Q= teras kanalı debisi V= teras kanalı tam dolu iken Kritik su hızı (tablodan), Manning hız formülü V= 1 /n R 2/3 S 1/2 (m/sn) n= zemin pürüzlük katsayısı R= hidrolik yarıçap S= kanal tabanı eğimi uygulamada % 0,4 ancak % arasında olmalıdır. n= 0.02 veya 0.03 alınabilir. TERASLARIN APLİKASYONU Eğimsiz terasları yapılmasında ayak açıklığı 2 m. ve yüksekliği 1m. olan tesviye pergeli kullanılır. İşaretleme sırtta dereye ve yukarıdan aşağıya doğru yapılmalıdır. EĞİMSİZ TERASLAR: ahşap veya metalden yapılmış düzeçli bir pergel ile kolayca aplike edilir. EĞİMSİZ TERASLAR: belirlenen teras eğimine göre nivelman aletleri yardımıyla araziye yerleştirilir. Teras inşasına yamacın en üst kısmında başlanır. Eğimsiz teras inşaatına en üst noktadan başlamanın mümkün olmadığı durumlarda en üste akıtıcı teraslar tesis edilmelidir ardından aşağıya doğru eğimsiz teraslar kurulmalıdır. ÖRME ÇİTLER Örme çitler, çıplaklaşmış yamaç yüzeylerindeki hareketli toprağı bağlayıcı ve yağmur sularının akışını yavaşlatarak toprağın taşınmasını önleyici nitelikte teknik (mekanik) tesisler arasında önemli bir yer tutmakta ve yaygın biçimde kullanılmaktadır. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 14

15 Örme çit yapımı için yamaçta eğime dik doğrultuda, cm genişlikte ve 5-10 cm derinlikte hendek kazılır. Çapları 3-10 cm arasında değişebilen ve boyları 100 cm kadar olan ahşap kazıklar yaklaşık 100 cm aralıklarla hendek içine çakılır. Bunlar arasına, boyları cm kadar olan daha kısa kazıklar yaklaşık 30 cm aralıklarla çakılır. Örme çitler yapılırken toprak nemi, yağış ve gerekli materyal olması durumunda çimlenme yeteneği olan dallar ve kazıklar kullanılabilir. Özellikle söğüt ve kavak tercih edilmelidir. Kazıkların toplam uzunluklarının en az 2/3'ü toprağa girmelidir. Çit kazıkları düşey ya da yamaç yüzüne dik olarak değil, bu iki doğrultuyu, başka bir deyişle yamacın eğim açısını ortalayacak şekilde çakılmalıdır. 120 cm boyunda kazıklar kullanılmalıdır. Yarısından çoğu toprağa çakılmalıdır. Örme işlemine üstten başlanmalı ve üstte 5 cm kalana kadar örülmelidir. Kazık çukurlarından toprak çitin arkasına depolanmalıdır. Sürgün verme yeteneğinde olan dalların ucu toprağa daldırılır. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 15

16 Örme Çit Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 16

17 Örme çit sıraları, toprağın durumuna, yamacın eğimine ve yamaç aşağısında korunacak alanın değerine bağlı olarak çeşitli şekillerde düzenlenebilir. Bunlar; yatay kesik sıralar, yatay devamlı sıralar, eğik ve kesişen (diyagonal) sıralar seklindeki düzenlemelerdir Taş Kordon Yapılması Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 17

18 KÜLTÜREL ÖNLEMLER KÜLTÜREL ÖNLEMLER Ekosisteme uygun bitki Tarım alanların da ürün deseni Meralarda örtü geliştirme Bitki yetişme sınırında çürük yamaçların kontrol altına alınmasından sonra alana bitkinin getirilmesidir. Özellikte teknik önlemelerin gerekmediği ve estetik değeri olan bölgelerde bitkilendirme önem kazanmaktadır. Bitkilendirme denildiğinde otlandırma ve ağaçlandırma birlikte değerlendirilmelidir. Ağaçlandırma çalışmalarında yörenin ekolojik koşullarına göre uygun çalı veya ağaç türü belirlenerek gerekli toprak hazırlığı yapılarak ekim ve dikim çalışmaları yapılır. Bitkilendirme çalışmaları teknik önlemlerle desteklenebilmektedir. Otlandırma çalışmalarında kök gelişimi iyi hızlı gelişen estetik değeri olan hayvanların ot ihtiyacını karşılayan ve toprak koruyucu türler tecih edilmelidir. ÇAYIRLANDIRMA Çayırlama ağaç veya çalı yetişemeyecek ve otlak ihtiyacı olan bölgelerde tercih edilmelidir. Yamaçlar satabil hale getirildikten sonra gerekli toprak hazırlığı yapılır ve yöreye uygun türlerle ekim yapılır. Otlandırma çalışmalarında var olan ot ve çalılara tahrip edilmeden toprak hazırlığı yapılmalıdır. Eğimin uygun olduğu bölgelerde tam alan toprak hazırlığı da yapılabilmektedir. Hektara 25 kğ tohum atılmalıdır. Tek tür yerine karışık tohum kullanılması tercih edilmelidir. OT KESEKLERNİN YERLEŞTİRİLMESİ İLE ÇÜRÜK YAMAÇLARIN ISLAHI Derine giden kök sistemine sahip ve kuraklığa dayanıklı türler belirlenmelidir. Tam alanda ekim gibi çizgi ekimi, çip kalıpları ve malçlama da yapılabilir. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 18

19 İDARİ ÖNLEMLER İDARİ TEDBİRLER Tarımsal Destekleme Otlatma Önlemleri Mera Islahı Eğitim, Bilinçlenme Alt Yapı Geliştirme Kooperatifleşme Alternatif Geçim Olanakları Mevzuat Değişikliği Yapılan mekanik ve kültürel önlemleri destekleyici ve onların korunmasına yönelik yapılan uygulamalarıdır. Özellikle havzada yaşayan halkın refah düzeyini yükselten ve halkın doğayla daha uyumlu olmasını sağlayan tedbirlerdir. Fakültesi, Havza Yönetimi ABD. 19