Prof. Dr. Gülten KUTAL

Transkript

1 ÖNSÖZ Gerek çokuluslu şirketler, gerek küreselleşme son çeyrek asırın üzerinde en çok tartışılan konuları olmuştur. Küreselleşme olgusunun itici gücü olarak kabul edilen çokuluslu şirketlerin dünya üretimine, istihdama, ücretlere ve diğer etkileri uzun zamandan beri bilim adamlarının ilgisini çekmiştir. Bu alanda çok sayıda araştırma yapılmış ve eserler yayımlanmıştır. Çokuluslu şirketlerin üretim ve satış faaliyetini kendi köken ülkelerini dışına çıkarak dünyanın değişik bölgelerine yayması sonucunda ülkeler arasında mal, hizmet, sermaye ve teknik bilgi akımı giderek büyüyen hızla artmıştır. Böylece ulusal ekonomiler arasında karşılıklı bağımlılık yoğunlaşırken, küreselleşme olgusu da gerçekleşme olanağını bulmuştur. Kuşkusuz küreselleşmenin temelinde maliyetlerin düşürülmesi, pazarın genişletilmesi ve ölçek ekonomilerinden yararlanma gereksinimi vardır. Küreselleşme sayesinde gelişmiş sanayi ülkelerinin büyük şirketleri için dünyanın farklı bölgelerinde yoğunlaşmış zenginliklerden pay alma olanakları doğmuştur. Aynı zamanda çokuluslu şirketler yatırımlarını kendi köken ülkeleri dışına götürerek bazı ulusal himayeci önlemleri aşmaya çalışmışlardır. Kuşkusuz küreselleşme olgusunu destekleyen faktörler arasında teknonojik gelişmeler, özellikle mikro elektronik bilgi işlem enformasyon alanındaki buluşlar ticaretin serbestleştirilmesi yönündeki devlet politikaları ve çokuluslu şirketlerin stratejileri mevcuttur. Ancak gerek üretimi teknolojisindeki gelişmeler, gerek enformasyon, bilgi işlem ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerin nedeni de yine çokuluslu şirketlerdir, çokuluslu şirketler bir oligopol piyasasında birbirleri ile yoğun bir rekabet içinde faaliyet göstermektedir. Bu yüzden yeni buluşlar yaparak rakiplerinden üstün olabilmek, daha geniş pazarlara hakim olabilmek için araştırma ve geliştirme çalışmalarına önem vermektedir. Dolayısıyla çokuluslu şirketler teknolojinin bugünkü düzeye gelmesine büyük katkıda bulunmuştur. Çokuluslu şirketler sadece üretim tekniklerini geliştirip, uygulamakla kalmamış, aynı zamanda yeni üretim yönetimi tekniklerini de geliştirmek gereğini duymuştur.

2 Dr. Fethi Gürün'ün Globaleşme ve Çokuluslu fiirketlerin nsan Kaynakları Yönetimine etkileri konusundaki doktora çalışması uluslararası ticaret, çokuluslulaşma, çokuluslulaşma sürecini etkileyen faktörler ve çokuluslu şirketlerde stratejik yönetim açısından insan kaynakları yönetimi ile ilgili konuları güncel kaynakları kullanarak incelemektedir. Bu çalışmanın özellikle çok uluslu şirket kavramı, uluslu şirketlerle ilgili terminoloji, çok uluslu şirket türleri, çokuluslu şirketlerde iş organizasyonunun yeni türleri, esneklik uygulamaları, çok uluslu şirketlerin üretim karlılık yönetim ve denetim stratejileri konularında Türkçe literatüre katkıda bulunacağını düşünüyorum. Prof. Dr. Gülten KUTAL

3 içindekiler BiRiNCi BÖLÜM ULUSLARARASI TiCARET VE ÇOKULUSLU ŞiRKETLER 1. ULUSLARARASI TiCARET VE TARiHi GELiŞiMi Ülkelerarası Ticaret Dönemi (Orta Çağ-1849) iktisadi Sömürgecilik Dönemi ( ) imtiyazlar Dönemi ( ) Uluslararası Dönem Dönemi ve Sonrası Dönem Genel Değerlendirme ÇOKULUSLU ŞiRKET (MULTiNATIONAL COMPANY) KAVRAMI 2.1 Ekonomik ve Mali Gücü Esas Alan Tanımlar Faaliyet Gösterdiği Ülke Sayısını Esas Alan Tanımlar Faaliyetlerin Bütünlüğünü Esas Alan Tanımlar işletme Yöneticilerinin Uyruğunu ve Yönetim Faaliyetine Yaklaşımlarını Esas Alan Tanımlar Tanımlamada Farklı Yaklaşımlar ÇOKULUSLU ŞiRKET KAVRAMINI KARŞILIMAYA YÖNELiK KULLANILAN KAVRAMLAR Uluslararası Şirket (International Company) Uluslar-Ötesi Şirket (Transnational Company) Uluslar-Üstü Şirket (Supranational Company) Çokuluslu Girişim (Multinational Enterprise) Global Şirket (Global Company) ÇOKULUSLU ŞiRKET KAVRAMI ile ilgili KAVRAMLAR Köken Ülke (Origin Country) Ev Sahibi Ülke (Host Country) Üçüncü Ülke (Third Country) Ana Şirket (Subsidiary)... 3

4 4.5 Yavru Şirket (Subsidiary) ÇOKULUSLU ŞiRKET TÜRLERi Faaliyetlerini Odaklaştırdıkları Ülkeye Göre Çokuluslu Şirket Türleri Tek Merkezli (Etnosentrik) Şirketler Çok Merkezli (Polisentrik) Şirketler Dünya Merkezli (Jeosentrik) Şirketler Tarihi Gelişmelerine Göre Çokuluslu Şirket Türleri Uluslararası Şirket (International Company) Çokuluslu Şirket (Multinational Company) Uluslar-Ötesi Şirket (Transnational Company) Uluslar-Üstü Şirket (Supranational Company) ÇOKULUSLU ŞiRKETLERiN ORTAK ÖZELLiKLERi Birden Fazla Ülkede Faaliyet Birden Fazla Ülkede Üretim Birden Fazla Ülkede Pazarlama ve Dağıtım Dış Ülkelere Yatırım, Teknoloji, Yönetim ve Organizasyon Transferi Güçlü Bir Finans ve Sermaye Yapısı Yüksek Araştırma ve Geliştirme Harcamaları Global Politikalar Yavru Şirketlerle Organik ilişki Merkezi Denetim ÇOKULUSLU ŞiRKETLERiN TARiHi GELiŞiMi Dönemi Dönemi Dönemi ve Sonrası Dönem ÇOKULUSLU ŞiRKETLER VE ULUSLARARASI ÇEVRE Globalleşme Bölgeselleşme Entegrasyon ve işbirliği... ikinci BÖLÜM ÇOKULUSLULAŞMA

5 1. ÇOKULUSLULAŞMANIN AŞAMALARI Pride ve Ferrell'in Çokulusluşma Safhaları ihracat Tesadüfi ihracat Aktif ihracat Uluslararası Pazarlama Çokuluslu Pazarlama Global Pazarlama Phatak'ın Çokuluslulaşma Safhaları Dış Talep Dış Satım Yöneticisi Dış Satım Bölümü ve Doğrudan Satış Satış Şubeleri ve Bağlı Kuruluşlar Dış Ülkelerde Montaj Dış Ülkelerde Üretim Dunning'in Çokuluslulaşma Safhaları ihracat Doğrudan Satış ve Pazarlama Dışarıda Ortak Üretim Ortak Yatırım Dışarıda Doğrudan Üretim Global Entegrasyon ÇOKULUSLULAŞMA STRATEJiLERi ihracat Dolaylı ihracat Dolaysız ihracat Strnatejik ittifaklar Ortak Girişim (Joint Venture) Lisans Anlaşmaları (Licensing) Temel Lisans Anlaşması Franchising Sözleşmeli Üretim (Contract Manufacturing) Yönetim Sözleşmesi (Management Contract) Satış Yetkisi Verme veya Satış Acenteliği Birleşmeler (Merger) ve Şirket Evlilikleri Dış Kaynakları Kullanma işleri Dışarıya Yaptırma (Outsourcing)... 5

6 2.3.2 Montaj Operasyonları Fason imalat Projeler Konsorsiyum Anahtar Teslim Proje (Turnkey Project) Yap-işlet-Devlert Sözleşmesi (Build-Operate-Transfer) Kıyaslamaya Dayalı Gelişme (Benchmarking) Yatırımlar Doğrudan Yabancı Yatırım (Foreign Direct Investment) Mülkiyeti Kendisine Ait Yeni Bir Şirket Kurma Yerel Bir Şirketi Satın Alma (Acquisition) Portföy Yatırımı Yapmak (Portfolio Invenstment) Uzun Dönemli Portföy Yatırımları Kısa Dönemli Portföy Yatırımları ÇOKULUSLULAŞMANIN DERECESi Operasyon Yönetiminin Tespit Edilmesi Satılacak mallarıntespit Edilmesi Hedef Pazarların Tespit Edilmesi Örgütsel Kapasitenin Tespit Edilmesi ÇOKULUSLULAŞAN ŞiRKETiN EV SAHiBi ÜLKE ile ilgili ihtiyaç DUYDU U BiLGiLER Kültürel Bilgiler Ekonomik Bilgiler Demografik Bilgiler... ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇOKULUSLULAŞMA SÜRECiNi ETKiLEYEN FAKTÖRLER 1. TEORiK ÇERÇEVE itici FAKTÖRLER Kârları Artırma içsel Ekonomilerden Faydalanma Mevcut Pazarları Koruma Kaygısı Taarruz Yatırımları Savunma Yatırımları Ekonomik Fırsatların Çeşitlendirilmesi itici/çekici/sinirlandirici FAKTÖRLER...

7 3.1 Hukuki Faktörler Ulusal Mevzuatlar Bireysel ve Toplu iş Hukuku ile ilgili Yasal Mevzuat Vergi Mevzuatı ithalat ve ihracat ile ilgili Mevzuat Gümrük Vergileri ve Tarifeleri Kotalar Anti-Tröst Yasaları Teşvikler/Sınırlandırmalar Yabancı Yatırımlara Devlet Garantisi Hukuki Sorunlar Durumnuda Alternatif Hukuk Yollarına imkan Tanınması Arabulucuya Gitme Tahkime Başvurma Yerel Tahkim Kurulları Uluslararası Tahkim Kurulları Dış Hukuk Yollarının Kabul Edilmesi Uluslararası Mevzuat Ticaret Anlaşmaları Yatırım Anlaşmaları Çift Taraflı Yatırım Anlaşmaları (BAI) Çok Taraflı Yatırım Anlaşmaları (MAI) Kurumsal Faktörler Global Organizasyonlar Birleşmiş Milletler (The United Nations) Dünya Bankası (The World Bank) Uluslararası Para Fonu (IMF) Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Bölgesel Ekonomik Entegrasyonlar ve işbirlikleri Bölgesel Ekonomik Entegrasyonlar Serbest Ticaret Gümrük Birliği Ortak Pazar Ekonomik Birlik işbirlikleri... 7

8 3.2.3 Endüstri Anlaşmaları ile Oluşturulan Organizasyonlar. 3.3 Ekonomik Faktörler Makro Ekonomik Faktörler Üretim Faktörleri Üretim Faktörlerinin Uluslararası Dağılımı Üretim Faktörü Fiyatlarında Uluslararası Farklılıklar Emek Faktörünün Fiyatında Farklılıklar Diğer Üretim Faktörlerinin Fiyatlarında Farklılıklar Rekabet Talep Uluslararası Taşıma Maliyetleri Mikro Ekonomik Faktörler Üretim Sürecinin Esnekliği ve Arz Potansiyeli Yeni Üretim Teknikleri Firmanın Mukayeseli Üstünlükleri/Dezavantajları Ölçek Ekonomisine Ulaşma isteği Özel Bilgi Avantajları/Dezavantajları Mamulün Hayat Seyrini Başka Bir Ülkede Uzatma Makine ve Ekipmanların Kullanım Sürelerini Uzatma Siyasi Faktörler ÇEKiCi FAKTÖRLER Firmanın Ortak Girişim Teklifleri Alması Ev Sahibi Ülkelerin Teknolojik Gelişmelerden Yararlanma isteği HIZLANDIRICI FAKTÖRLER Öğrenme Etkisi Firmanın Örgüt Yapısı Üst Düzey Yönetimin Davranışları Çokuluslu Faaliyetlerin Güvence Altına Alınabilmesi iletişim, Bilgi ve Kompütür Teknolojilerinde Meydana Gelen Gelişmeler SINIRLANDIRICI FAKTÖRLER işgücü Tedariki ile ilgili Sınırlamalar...

9 6.1.1 Yönetim Kadrosundakilerin Uyruğu ile ilgili Sınırlamalar işgörenlerin Uyruğu ile ilgili Sınırlamalar Faaliyetleri ile ilgili Sınırlamalar Faaliyet Alanı ile ilgil sınırlamalar Getirelecek Teknolojisi ile ilgili Sınırlamalar Yerel Kaynak kullanımı ile ilgili Sınırlamalar Ortaklık Payı ile ilgili Sınırlamalar Kârların Transferi ile ilgili Sınırlamalar Sermayenin Yatırımcı Ülkeye Geri Dönmesi ile ilgili Sınırlamalar... DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÇOKULUSLU ŞiRKETLERDE STRATEJiK YÖNETiM AÇISINDAN insan KAYNAKLARI YÖNETiMi 1. ÇOKULUSLU ŞiRKETLERDE ÇALIŞMA VE iş ORGANiZASYO- NUN YENi ŞEKiLLERi VE ESNEKLiK Sayısal Esneklik (Numerical Flexibility) Fonksiyonel Esneklik (Functional Flexibility) Ücret Esnekliği (Wage Flexibility) Operasyonel Esneklik (Operational Flexibility) ÇOKULUSLU ŞiRKETLERiN STRATEJiLERi Ekonomik Nitelikli Amaçlarla ilgili Stratejiler Üretim Stratejileri Fordizm Kuzey Avrupa Sosyo-Teknik Sistemi italyan Esnek Uzmanlaşma Modeli Alman Çeşitlendirilmiş Kalite Üretim Sistemi Japon Yalın Üretim Modeli Tam Zamanında Üretim (Just-in-Time Production) Küçük Miktarlarda Üretim insan Kontrolü Kârlılık ve Yerleşim Stratejileri Şirket Yapıları ve Yönetim Stratejileri Yönetim Tekniklerinde Gelişmeler Toplam Kalite Yönetimi (Total Quality Management) ve Teknikleri... 9

10 Toplam Kalite Yönetimi Toplam Kalite Yönetimi Teknikleri Kalite Çemberleri (Quality Circles) Takım Çalışması (Team Working) Öğrenen Organizasyonlar Stratejik Yönetim ile ilgili Yeni Arayışlar Gelecek için Yönetim Düşüncesi ve Çokuluslu Şirketler Gelecek için Rekabet Düşüncesi ve Çokuluslu Şirketler Koordinasyon ve DenedimStratejileri insan Kaynakları Stratejileri işgücü Stratejileri işgücü ihtiyaçlarının Belirlenmesi işgücü Tedariki Yönetici Tedariki Ev Sahibi Ülkeden Yenetici Tedariki Ev Sahibi Ülke Dışından Yönetici Tedariki Köken Ülkeden Yönetici Tedariki Üçüncü Ülkelerden Yönetici Tedariki işgören Tedariki Ev Sahibi Ülkeden işgören Tedariki Ev Sahibi Ülke Dışından işgören Tedariki Köken Ülkeden işgören Tedariki Üçüncü Üllelerden işgören Ülkelerden işgören Tedariki istihdam Stratejileri istihdam Şekilleri Açısından Tipik (Tam Gün) istihdam Atipik istihdam Kısmî Süreli Çalışma (Part Time Work) Sıkıştırılmış Çalışma Haftası (Compressed Workweek) işin Paylamışı (Job Sharing) Çağrı Üzerine Çalışma Tele Çalışma (Teleworking)/Tele işe Gidip- Gelme (Telecommuting)

11 istihdam Koşulları Açısından Ödemeler Ücretler Yan Ödemeler Sosyal Yardımlar Ödenekler Tahsisatlar ve imtiyazlar Yıllık izinler Sosyal Güvenlik Prodüktivite Stratejileri Eğitim ve Geliştirme Stratejileri işgörenlere Yönelik Mesleki Eğitim Programları Yöneticilere Yönelik Geliştirme Programları Tüm Personele Yönelik Açık Öğretim Programları insan Kaynaklarının Hareketliliği Kariyer Planlamı Endüstri ilişkileri Stratejileri ÇOKULUSLU ŞiRKETLER VE ÖRGÜTSEL KÜLTÜR Çokuluslu Şirketlerin Örgütsel Kültürleri Çokuluslu Şirketler ve Kültürel Etkileşim/Değişim... 11

12 GRAFĐKLER Grafik 1.1: Gelişmiş Bazı Ülkelerin ihracat Hacimleri ( ) Grafik 1.2: Üretimin Büyüme Hızı ile Dış Ticaretin Büyüme Hızı Arasındaki ilişki ( ) Grafik 1.3: Köken Ülkelerine Göre Çokuluslu Şirketlerin Dünya Ticareti içerisindeki Oranı ŞEKiLLER Şekil 1.1: Organizasyonel Açıdan Çokuluslu ve Global Şirketler TABLOLAR Tablo 2.1: Çokuluslu Şirketler Açısından Ortak Girişim in Avantajları ve Dezavantajları Tablo 3.1: Çin de Yatırım Yapmanın Algılanan Avantajları ve Problemleri (1985) Tablo 3.2: Çeşitli Açılardan Bölgesel Ekonomik Entegrasyonlar Tablo 4.1: Çokuluslu Şirketlerde Endüstri ilişkileri ile ilgili Karar Alma

13 GĐRĐŞ Çok uluslu şirketler, kapitalizmin ilerlemesine paralel olarak, 20.yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. Ülkeler arasındaki ekonomik ilişkiler, işbirlikleri ve entegrasyonlar genişledikçe, çok uluslu şirketler de kendilerine gelişebilmelerine imkan tanıyan uygun ortamlar bulmuşlardır. Çok uluslu şirketlerin sahip oldukları sermaye gücü, yeterli kapital birikimine sahip olmayan ülkelerin kalkınma çabalarında önemli bir enstrüman olarak değerlendirilmelerine de yol açmıştır. Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, çok uluslu şirketlerin ülkelerinde istihdam yaratacak yatırımlar yapmalarını sağlayabilmek için bir çaba içerisinde olmuşlardır. Bunun sonucunda, henüz globalleşme öncesi dönemde bile çok uluslu şirketler önemli bir ekonomik güç haline gelmişlerdir. Bu nedenle, çok uluslu şirketler ilk kuruldukları dönemden bu tarafa hem akademik dünyanın, hem de devletlerin yoğun ilgisini çekmişlerdir. Çok uluslu şirketlerin bu kadar geniş bir ilgiye mazhar olmasının tek nedeni çok büyük bir iktisadi güç olması değildir. Bu olgunun yol açtığı diğer nedenlerin ortaya çıkardığı sorunlar da, dikkatlerin çok uluslu şirketlere yönelmesinde önemli bir rol sahibidir. Gerçekten de çok uluslu şirketler hem köken ülke, hem de yatırım yapılan ülke açısından ekonomik gelişmeden vergi düzenlemelerine ve çevre konularına varıncaya kadar pek çok alanda sıkıntılar ve sorunlar ortaya çıkarmıştır. Çok uluslu şirketler, sosyal politika ve endüstri ilişkileri alanında da önemli gelişmelere ve sorunlara sebep olmuşlardır. Hatta bu sorunlar uluslararası bazı çalışmalara bile konu olmuştur lere gelindiğinde; ciddi uluslararası etkilere sahip kurumlar olan çok uluslu şirketler devletlerin karşısına önemli bir sorun olarak çıkmıştır. Bu sorun, daha sonra uluslararası kuruluşların da ilgi alanına girmiş ve çözüm bulabilmek için değişik adımlar atılmıştır. Bu bağlamda 1976 da OECD, 1977 de ise ILO; çok uluslu şirketlerle ilgili bazı düzenlemeler getirmişlerdir. Globalleşme süreci ile birlikte uluslararası sermayenin ülkeler arasında hızla dolaşmaya başlaması, çok uluslu şirketlerin uluslararası bir ekonomik aktör olarak öneminin daha da artmasına neden olmuştur. Günümüzde bütün ülkeler çok uluslu şirketlerin sahip oldukları sermaye gücünü kendi ülkelerine çekebilmek için birbirleriyle kıyasıya bir rekabet içerisindedirler. Bu rekabette avantajlı konuma geçebilmek için ülkeler, çok uluslu şirketlere yönelik olarak çeşitli teşvik edici düzenlemeleri hayata geçirmektedirler. Çalışma ilişkileri açısından da çok uluslu şirketler, önemli yeniliklerin gerçekleştirilmesine öncülük etmişlerdir. Kalite kontrol çemberleri, toplam kalite yönetimi ve stratejik yönetim gibi yeni yönetim tekniklerinin yanı sıra, yeni istihdam modelleri ve 13

14 sendikaları dışlayan yeni endüstri ilişkileri şekilleri çok uluslu şirketlerin çalışma hayatına getirdikleri önemli değişikliklerin başında gelmektedir. Tüm bunlar çok uluslu şirketlerle ilgili akademik araştırmaları gün geçtikçe daha da önemli hale getirmiştir. Bu çalışmamızda da çok uluslu şirketlerin incelenmesi hedeflenmektedir. Ancak; çalışmamızda bazı konuların derinliğine ele alınabilmesi için incelenen konularda bazı sınırlamalara gidilmiştir. Çalışmamızda, çok uluslu şirketlerin uluslararası ticaret içindeki yeri ve önemi, uluslararası ticaret üzerindeki etkilerinin neler olduğu gibi konular ayrıntılı olarak incelenmemiştir. Aynı şekilde, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmalarında çok uluslu şirketlerin oynadıkları rolün kapsamı, sözkonusu ülkelerin, bu şirketleri cezbetmek için uyguladıkları politikalar ve yapmış oldukları düzenlemeler yine çalışma konumuz dışında tutulmuştur. Çok uluslu şirketlerin hem uluslararası rekabette, hem de iç piyasalardaki rekabet üzerinde ne tür etkilerinin olduğu da bu çalışmamızda incelenmeyecek konulardır. Benzer biçimde, çok uluslu şirketlerin yatırım yaptıkları ülkelerdeki vergi yapısı ve mevzuatı üzerinde ne gibi değişikliklere neden olduğu da bu çalışmanın ilgi alanına dahil edilmemiştir. Çalışmamızda; tarihi bir perspektifle, çok uluslulaşma teorileri ve globalleşme süreci bağlamında çok uluslu şirketler olgusunu anlamaya ve analiz etmeye çalıştıktan sonra, özellikle çalışma yaşamı üzerindeki etkileri, bilhassa da ortaya çıkardığı yeni çalışma ve endüstri ilişkileri şekillerini incelemek hedeflenmiştir. Tezin birinci bölümünde, uluslararası ticaretin tarihi gelişiminden başlayarak, çok uluslu şirket kavramının ortaya çıkış süreci, bu kurumları ifade etmek için kullanılan çeşitli kavramlar, çok uluslu şirketlerin tarihi süreç içerisinde ortaya çıkan çeşitli türleri ve ortak özellikleri üzerinde durulmuştur. Đkinci bölüm, çok uluslulaşmayla ilgili teorilerin incelenmesine ayrılmıştır. Bu amaçla öncelikle çok uluslulaşmayı analiz eden çeşitli yaklaşımlar üzerinde durulmuş, özellikle Pride ve Ferrell in, Phatak ın ve Dunning in çok uluslulaşma safhaları ile görüşleri ayrıntılı bir biçimde irdelenmiştir. Daha sonra ihracat, ortaklıklar, stratejik ittifaklar, dış kaynak kullanma, projeler, benchmarking (kıyaslamaya dayalı gelişme) ve yatırımlar gibi çeşitli çok uluslulaşma stratejileri ele alınmıştır. Bu bölümde son olarak çok uluslulaşmanın derecesi üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, çok uluslu şirketlerle ilgili teorik analizler sürdürülmeye ve daha da derinleştirilmeye çalışılmıştır. Bu bölümde temel olarak, çok ulusul şirketlerin yatırım yapmalarına etki eden veya yatırım kararlarını belirleyen faktörler çeşitli başlıklar altında ve detaylı bir biçimde ele alınmıştır. Bunlar; yalnız itici faktörler, aynı zamanda itici/çekici/ sınırlandırıcı olan faktörler ve yalnız çekici, hızlandırıcı ve sınırlandırıcı faktörler olarak sınıflandırılmıştır. Bu bağlamda, uluslararası hukuki düzenlemelerden, iç mevzuata, ekonomik şartlardan siyasi ortama, vergi ve gümrük düzenlemelerinden kambiyo politikalarına, uygulanan çeşitli teşviklerden iş piyasası koşullarına varıncaya 14

15 kadar pek çok etkenin çok uluslu şirketlerin yatırım kararlarını nasıl etkiledikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise, çok uluslu şirketlerde stratejik yönetim açısından insan kaynakları yönetimi konusu incelenmiştir. Bu amaçla öncelikle çok uluslu şirketlerde yeni iş organizasyonu şekilleri ve stratejileri üzerinde durulmuş; bu şirketlerde uygulanan üretim, yönetim ve istihdam stratejileri ayrıntılı bir biçimde incelenmeye çalışılmıştır. Burada özellikle çok uluslu şirketlerin çalışma hayatına yeni soktukları toplam kalite yönetimi, kalite çemberleri, takım çalışması, öğrenen organizasyonlar ve gelecek için yönetim, atipik çalışma, esnek çalışma, işin paylaşımı ve tele çalışma gibi yeni yönetim ve istihdam modelleri üzerinde yoğunlaşılmıştır. Sonuç bölümünde ise; bu çalışma esnasında elde edilen verilerden ve yapılan analizlerden hareketle, erişilen sonuçlara ve değerlendirmelere yer verilmiştir. 15

16 BÖLÜM 1 ULUSLARARASI TĐCARET VE ÇOKULUSLU ŞĐRKETLER 1. ULUSLARARASI TĐCARET VE TARĐHĐ GELĐŞĐMĐ Uluslararası ticareti, malların ve sermayenin ulusal sınırlar dışına akışından dolayı ortaya çıkan ekonomik ilişkiler olarak tanımlayabiliriz. 1 Ekonomik ilişkiler veya başka bir ifadeyle ticari girişimler hangi tarihlerde uluslararasılaşmıştır? Bazı yazarlara göre, bu 1960 lı yıllarda başlamıştır. Bazı yazarlara göre ise, 1960 sonrası dönemle sınırlandırılamayacak bir tarihi vardır. Gerçekte, ticari faaliyetler çok eski uygarlıklara dayanmaktadır. Sınır ötesi ticari faaliyetler ise Orta Çağ da başlamıştır. 2 Ticaretin uluslararasılaşmasını aşağıdaki safhalarda inceleyebiliriz: 1.1 Ülkelerarası Ticaret Dönemi (Orta Çağ-1849) Orta çağda ülkeler, genelde bir tarım toplumu görünümünde idi. Nüfusun büyük bir çoğunluğu, tarımda feodal bir düzende çalışmaktaydı. Nispeten azınlığı oluşturan esnaf ve zanaatkârlar ise, lonca sistemi içinde örgütlenmişlerdi. Halk; gıda, giyim ve barınma gibi temel ihtiyaçlarını ancak karşılayabildiği için, ticaret daha çok şehirlerde ve şehre yakın bölgelerde yoğunlaşmıştı. 3 Orta Çağ da uluslararası ticareti Tüccarlar Birliği nin örgütlediğini görmekteyiz. Bu birlik; Alman tüccarların Batı Avrupa ve Doğu Akdeniz ticaretinin yönetimini örgütlemiştir. Aynı yıllarda, maceraperest tüccarlar, Đngiliz mallarının Aşağı Ülkeler (Belçika, Lüksembourg, Hollanda) ile diğer ülkelere satışını organize etmekteydiler. Rönesans ın başlangıç yıllarında, Đtalyan ticaret ve banka merkezleri ticari faaliyetlerin uluslararasılaşmasında önemli bir rol oynamaktaydılar. 14. yüzyılın sonlarında, 150 kadar Đtalyan bankasının çokuluslu faaliyet gösterdiği tahmin edilmektedir. 4 Bu süreç; 1500 lü yıllarda Christof Colomb un açık denizlere açılması ve Amerika kıtasının keşfi ile hızlanmış, 1800 li yılların ortalarında sanayi 1 Akat, Ömer; Uluslararas Pazarlama Karmas ve Yönetim, Ekin Yay nlar (2. Bask ), Bursa 1998, s Dunning, J. H.; Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison-Wesley, Wokingham 1993, s. 97,98. 3 Seyido lu, Halil; Uluslararas ktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Güzem Yay nlar (7. Bask ), stanbul 1990, s Hirst, Paul Thompson, Grahame; Küreselleflme Sorgulan yor, (Çev. Ça la Erdem, Elif Yücel) Dost Kitabevi, Ankara 1998, s

17 devrimi ile sona ermiştir. 5 Bu dönemde; tacirler, uzak kıtalara yaptıkları deniz yolculukları sonucu dış ülkelerden trampa veya satın alma yoluyla aldıkları malları, kıymetli madenleri, baharatları, ipekleri ve esirleri ülkelerine götürüp çok yüksek kârlarla satmışlardır. Bu ilk dönemdeki ticaretin özellikleri; oldukça riskli olması ve denizcilik bilgisi ve becerisi gerektirmesidir. 6 Bu dönemde, üzerinde durulması gereken olaylardan biri de ipek ve baharat yolu üzerinden yapılan ticarettir. Bu yol üzerinde yapılan ticaret; Anadolu yu doğu-batı ticaretinde bir köprü durumuna getirmiştir. Doğuda üretilen mallar, bir yandan deve kervanları ile Orta Asya ve Đran üzerinden Karadeniz limanlarına ulaştırılıyor; diğer bir yoldan da Hint Denizi, Basra Körfezi, Suriye ve Kızıldeniz üzerinden Đskenderiye ye taşınıyordu. Gerek Karadeniz, gerekse Đskenderiye limanlarına gelen mallar, Venedikliler ve Cenevizliler tarafından deniz yoluyla Kuzey Đtalya kentlerine ulaşmaktaydı. Sözkonusu mal sirkülasyonu, Venedik ve diğer Kuzey Đtalya kentlerini Güney Avrupa da bir dağıtım merkezi veya antrepo durumuna getirmişti. Orta Çağ daki bu ticaret akımları sonucunda; gerek Kuzey Đtalya kentleri, gerekse bunların uzantısı durumunda olan Kuzey Almanya nın Baltık kıyısındaki havza kentleri önemli bir gelişme göstermiştir ve 18. yüzyıllarda da bu gelişme devam etmiş; büyük kolonyal ticari firmalar kurulmuş, devlet de bu ticari firmaları himaye etmiştir. Böylece; büyük kumpanyalar ortaya çıkmış ve bunlar koloni bölgelerindeki toptancı ticari faaliyetlere önayak olmuşlardır. 8 Bu dönemin konumuz açısından belirtilmesi gereken en önemli sonucu; özellikle ipek ve baharat yollarının etkisiyle bu yolları ellerinde tutan ülkelerin zenginleşmesi, bu tür ticari faaliyetler sonucu ortaya çıkan Đngiliz, Fransız ve Hollanda firmalarının da günümüzdeki çokuluslu şirketlere öncülük etmeleridir. Bu firmalara örnek olarak; Đngiltere deki British India Company, Hollanda daki Dutch East India Company ve The Hudson s Bay Company i verebiliriz Đktisadi Sömürgecilik Dönemi ( ) 5 Ronen, Simcha; Comparative and Multinational Management, John Wiley & Sons, New York 1986, s Beardshaw, John Palfreman, David; The Organization in its Environment, Pitman Publishing Inc., London 1990, s Seyido lu, Halil; a.g.e., s Hirst, Paul Thompson, Grahame; a.g.e., s Kabaalio lu, Haluk; Çok Uluslu flletmeler Hukuku, KV Yay n, stanbul 1982, s. 6,7. 17

18 Đktisadi sömürgecilik dönemi, 1850 li yılların sonlarından başlar, Birinci Dünya Savaşı nın başlangıcında biter. 10 Bu dönemde; coğrafi keşifler artık tamamlanmış, ülkelerin birbirleriyle olan ticari bağları iyice kuvvetlenmiştir. 11 Sanayi devrimi ile birlikte; büyük firmalar kurulmuş, uluslararası imalât gelişmiş, ülkeler arası ticarette egzotik malların yerini daha kolay ve ucuz olarak elde edilebilen sanayi ürünleri almıştır. 12 Başlangıçta, çokuluslu üreticiler olarak avantajlı durumda olan Đngiliz firmaları, Kuzey ve Güney Amerika yı kendilerine uygun yatırım alanları olarak belirlemişlerdi. Kısa bir müddet sonra; Afrika, Avustralya ve Asya bu alanlara eklenmiştir. Kolonyal yatırımlar ı doğrudan yabancı yatırımların öncüsü olarak görenler de vardır lerden sonra meydana gelen teknik ve örgütsel gelişmeler, benzer ürünlerin birçok çeşidinin aynı firma tarafından hem yurt içinde hem de yurt dışında üretilebilmesini mümkün kılmıştır. Bu gelişmelere ilave olarak; madenlerin ve diğer hammadde ürünlerinin aranıp işlenmesi de büyük oranda doğrudan yabancı yatırım çekmiştir. Dünya ekonomisinde imalat sanayiindeki çokuluslu şirketler, 19. yüzyılın ortalarında ortaya çıkmışlar ve I. Dünya Savaşı na kadar iyice kurumsallaşmışladır ve 1890 lı yıllarda ortaya çıkan bu ilk modern çokuluslu şirketler ve onların soyundan gelenler; üretim, pazarlama ve diğer alanlarda önemli ölçek ekonomileri elde etmişlerdir yılları arasında sanayi teknolojisinde meydana gelen gelişmeler, uluslararası uzmanlaşmayı teşvik ederek dünya sanayi malları üretim ve ticaretini hızlandırmıştır. Ancak; daha önceden (1770 lü yıllarda) indirilen gümrükler tekrar yükseltilmiş ve dünyada koruyuculuk artmıştır. ABD, iç savaşı finanse etmek için savaş sırasında yükselttiği gümrükleri, kendi sanayiini Đngiliz mallarına karşı korumak için iç savaştan sonra da devam ettirmiştir. Öte yandan, 1870 li yıllardan sonra; Rusya ve Japonya da sanayileşmekte olan ülkeler arasına katılmışlardır. Bu ülkelerden Japonya, 260 yıllık bir otarşiden sonra 1850 li yıllarda batılı ülkeler tarafından dış ticarete açılmaya zorlanmıştır. 15 Bununla birlikte; ticaretin uluslararasılaşması üzerine sağlam istatistiksel kanıtlar, 1830 sonrasına aittir. Dünya dış ticaret hacmi, 1870 ile 10 Mutlu, Esin; Uluslararas flletmecilik, Beta Yay nlar, stanbul 1999, s Beardshaw, John Palfreman, David; a.g.e., s Ronen, S.; a.g.e., s Hirst, Paul Thompson, Grahame; a.g.e., s. 45, Oviatt, Benjamin M. McDougall, Patricia Philli, Toward a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies, Vol. 25, Issue 1, 1994, s Seyido lu, Halil; a.g.e., s

19 1913 arasında yıllık % 3,4 lük bir artış göstermiştir. 16 Birinci Dünya Savaşı öncesinde uluslararası üretimin gelişmişlik düzeyi açısından başı çeken ülke Đngiltere olmasına rağmen, daha az gelişmiş ekonomiler tarafından örgütlenen çokuluslu üretim de şaşırtıcı oranda fazla idi. Londra nın dünyanın en büyük mali merkezi olduğu bu döneme ilişkin yapılan (şirketleri temel alan) araştırmalar; doğrudan yabancı yatırımların, etki alanı bakımından geniş olsa da ölçek bakımından çok mütevazı olduğunu ve genellikle küçük yabancı şirketler tarafından yapıldığını; 17 buna karşılık, uluslararası sermaye akımları içerisinde portföy yatırımlarının daha büyük bir yere sahip olduğunu ortaya koymuştur Đmtiyazlar Dönemi ( ) yılları arasındaki kapsar. Bu dönemin belirleyici özelliği, savaşların uluslararası ticaret üzerinde önemli rol oynamasıdır. 19 Birinci Dünya Savaşı sonrası, uluslararası ticarette önemli gelişmeler olmuş; Londra, önemli bir mali merkez olma niteliğini yitirmiştir. 20 Büyük dünya buhranının yaşandığı 1930 lu yıllarda ve savaşın yıpratıcı etkilerinin yaşandığı 1940 lı yıllarda ise, uluslararası ticari faaliyetler büyük ölçüde yavaşlamıştır. Uluslararası ticaret; 1913 sonrasında gümrük, kota, kambiyo kontrolleri ve daha sonra da savaş nedeniyle menfi yönde etkilenmiş ve 1913 ile 1950 arasında yıllık % 1 den daha düşük bir artış göstermiştir. 21 Bu dönemde; uluslararası ticarete etki eden diğer önemli gelişmeler, 1930 lu yıllardan itibaren dünya ekonomisinde görülen yoğun koruyuculuk ve iktisadi milliyetçilik hareketleridir. Đleride, Đkinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine yönelik çabalar için de bir tepki oluşturacak olan bu hareketler, dünya ticaretinde uluslararası işbirliğinden uzaklaşılmasına yol açmıştır. Bu yıllarda; ülkeler, içinde bulundukları dış ödemeler dengesi ve işsizlik sorunlarını çözümlemek için bireysel hareket etmekte, bu da rekabetçi devalüasyonlara ve karşılıklı olarak gümrük tarifelerinin yükseltilmesine yol açmaktaydı. Đki dünya savaşı arasındaki bu dönemde ülkelerin gümrük tarifelerini aşırı ölçüde yükseltmelerinin yanı sıra, tarifelerin uygulanmasında da önemli farklılıklar görülmekteydi. Şöyle ki; bazı ülkeler gümrük tarifelerini ayırım 16 Lewis, A.; The Rate of Growth of World Trade, The World Economic Order: Past and Prospects, (ed. Grassman, S. Lundberg, E.), Macmillan, Basingstoke 1981, s Hirst, Paul Thompson, Grahame; a.g.e., s Seyido lu, Halil; a.g.e., s Mutlu, Esin; Uluslararas flletmecilik, Beta Yay nlar, stanbul 1999, s Seyido lu, Halil; a.g.e., s Maddison, A.; Growth and Slow-Down in Advanced Capitalist Economies: Techniques of Quantitative Assessments ; Journal of Economic Literature, Vol. XXV, No. 2, June 1987, s

20 gözetici (ülkelere göre farklı gümrük tarifeleri) şekilde uygularken, bazıları da en çok kayrılması geren ülke kuralını uygulamaktaydılar Uluslararası Dönem 1945 yılında başlamıştır ve günümüzde halen devam etmektedir. Bu dönemi yılları arası ve 1973 den günümüze kadar olmak üzere iki aşamada incelemek mümkündür Dönemi Bu dönemin başlangıcı Đkinci Dünya Savaşı nın sonudur. Savaşın sonunda siyasi liderler değişmiş; ülkeler arasındaki soğuk savaş, siyasal ve ekonomik kutuplaşmalara yol açmıştır. Bu kutuplaşmalara rağmen; uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi doğrultusunda önemli adımlar atılmıştır. Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi çabaları, ilk defa sanayileşmiş ülkeler arasında ortaya çıkmış, giderek az gelişmiş ülkelerin de bu akıma katıldıkları görülmüştür. Bu yönde atılan adımların ilki, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Anlaşması (GATT) çerçevesinde, gümrük tarifeleri ve öteki dış ticaret kısıtlamalarının tüm üye ülkelerce karşılıklı olarak indirilmesidir. Diğer adım ise, bir grup ülke arasında iktisadi birleşme hareketlerinin oluşturulmasıdır. Sınırlı olmasına rağmen; bu hareketler, belirli bir coğrafi bölgede yer alan ülkeler arasındaki ticaretin serbestleştirilmesine yönelik olmuştur. Bu dönemde, uluslararası ticaret açısından iki önemli gelişme olmuştur: 24 Sömürgeciliğin sona ermesi, Çokuluslu şirketlerin yaygınlaşması Sözkonusu dönemde uluslararası ticaret; 1945 yılından 1950 yılına kadar dalgalı bir artış seyri izlemiş, 1950 ile 1970, hatta 1973 yılları arasında yıllık % 9 un üstünde bir büyüme göstermiştir ve Sonrası Dönem 1973 ile 1980 yılları arasında uluslararası ticaretin büyüme hızı, 19. yüzyılın sonlarındaki yıllık % 3,6 lık seviyeye düşmüştür. 26 Durumu ihracat hacimlerindeki gelişmeler açısından ele alacak olursak; altı önemli ekonominin 1913 ile 1984 arası ihracat hacimlerindeki gelişmeler, aralarındaki farklılıklar ve dalgalanmalar Grafik 1.1 de görülmektedir: 22 Seyido lu, Halil; a.g.e., s Mutlu, Esin; a.g.e., s Seyido lu, Halil; a.g.e., s. 359, Maddison, A.; a.g.m., s Maddison, A.; a.g.m., s