İstanbul un Eylem Planlamasına Yönelik Mekânsal Gelişme Stratejileri Araştırma ve Model Geliştirme İşi

Transkript

1 Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

2 Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

3 İÇİNDEKİLER KISALTMA LİSTESİ... 6 ŞEKİL LİSTESİ... 7 FOTOĞRAF LİSTESİ... 8 HARİTA LİSTESİ... 9 TABLO LİSTESİ ÖZET GİRİŞ KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN MAHALLE ÖLÇEĞİNDE İRDELENMESİ KAVRAMLAR-SORUNLAR Kentsel Dönüşüm Sürecini Kavramsallaştırma Sorunsalı Batı Deneyimleri ve Kentsel Dönüşümün Değişen Anlamı Devlet Eliyle Yeniden Geliştirme Çalışmaları (19. yy. ortalarından-1960) Çok Boyutlu Yeniden Gelişim (Redevelopment) ve Sağlıklaştırma (Rehabilitation) Çalışmaları ( ) Gayrimenkul Eksenli Kamu-Özel Ortaklığı Dönüşümleri ( ) Ortaklık Modellerinin Devam Ettiği ve Toplumun Yeniden Hatırlandığı Dönüşüm Çalışmaları (1990 sonrası) Türkiye de Kentsel Dönüşüm Kavramının Algılama Biçimi ve Uygulama Sürecindeki Tehditler ULUSLARARASI ÖLÇEKTE MAHALLE YENİLEMESİ ÖRNEKLERİ VE UYGULAMA MODELLERİ İNGİLTERE DE MAHALLE YENİLEMESİ YAKLAŞIMI Mahalle Yenileme Değerlendirmesi Yöntem Rehberi, Mahalle yenileme değerlendirmesi (NRA) süreci Yerel Stratejik Ortaklıklar Örnek 1: Birinci Aşama Kentsel Pilot Projeler ve Londra Örneği FRANSA DA MAHALLE YENİLEMESİ YAKLAŞIMI Fransa da Yönetimin Merkezileşme ve Yerelleşme Yapısı Fransız Modelinin Önemli Özellikleri Fransız Yaklaşımında Mahalle Politikasının Başlıca Özellikleri Mahalle Yenilemesi Yaklaşımı ve Kentsel Politika Açısından İngiltere ve Fransa daki Yeni Yaklaşımların Karşılaştırması AVRUPA DA URBAN II PROGRAMI UYGULAMALARI Genel olarak URBAN 2 programının yoğunlaştığı hedefler URBAN 2 programının temel özellikleri Örnek 2: Dortmund MEKSİKA DA KENTSEL YENİLEME VE SAĞLIKLAŞTIRMA ÇALIŞMALARI El Salvador da (Mesones) Bütünleşmiş Kentsel Yenileme Programı Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

4 2.5 DEĞERLENDİRME VE TÜRKİYE DENEYİMİ İÇİN ÇIKARILACAK DERSLER: TÜRKİYE DE KENTSEL DÖNÜŞÜME İLİŞKİN YASAL VE KURUMSAL YAPININ ANALİZİ DÜNYADA KAMU YÖNETİMİNİN VE PLANLAMA KURUMLARININ YENİDEN YAPILANDIRILMASI TÜRKİYE DE KAMU YÖNETİMİNİN VE PLANLAMA KURUMLARININ YENİDEN YAPILANDIRILMASI Kamu Yönetiminin ve Planlama Kurumlarının Yeniden Yapılandırılmasında Temel Aksaklıklar Yeniden Yapılanma Kapsamda Gerçekleştirilen Yasal Düzenlemeler Kentsel Dönüşüm Hedefli Yasal Düzenlemeler sayılı Toplu Konut Kanunu nun Değerlendirilmesi Sayılı Belediye Kanunu nun Değerlendirilmesi sayılı Yıpranan Kent Dokularının Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun un Değerlendirilmesi Henüz Yasalaşmamış Olan Dönüşüm Alanları Hakkında Kanun Tasarısı nın Değerlendirilmesi BÖLÜM SONUCU MAHALLE ÖLÇEĞİNDEKİ KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNDE İLKE VE ÖLÇÜTLERİN BELİRLENMESİ KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜREÇLERİNİN PROGRAMLANMASI VE PROJELENDİRİLMESİNDEKİ TEMEL İLKELER VE KAÇINILMASI GEREKEN TEHDİTLER KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN GERÇEKLEŞECEĞİ ALANLARIN TESPİT EDİLMESİNDE KULLANILABİLECEK ÖLÇÜTLER Kentsel Dönüşüm Sürecinin Sorun Odaklı Olarak Düzenlenmesinde Öneri Model Temel Sorunun Yoksulluk Yoksunluk Ekseninde Olduğu Tipoloji Temel Sorunun Kent İçinde Kalan Terk Edilmiş ve/veya Boşaltılmış Üretim ve Depolama Alanlarının Yeniden İşlevlendirilmesi Ekseninde Olduğu Tipoloji Temel Sorunun Yasadışı Yapılaşmış, Islah İmar Planlarıyla Yasallaştırılmış, Bu Planlara Göre Dönüşmüş, Kentsel Yaşam Standardı Düşük Konut Alanları Ekseninde Olduğu Tipoloji İSTANBUL DA MAHALLE ÖLÇEĞİNDE KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN TASARLANMASINDA KULLANILABİLECEK TİPOLOJİLER Planla Gelişmiş Alanlar İmar Planlarıyla Gelişmiş Alanlar Toplu Konut Alanları Plansız Yapılanmış Alanlar Islah İmar Planları İle Yasallaştırılmış Olan Alanlar Halen Plansız Olup Yasadışı Gelişmekte Olan Alanlar Temel stratejiler ve eylem çerçevesi İmar Planlarıyla Yapılanmış Alanlar Toplu Konut Alanları Islah İmar Planları İle Yasallaşmış Olan Alanlar Halen Plansız Olup Yasadışı Gelişmekte Olan Alanlar Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

5 5. KÜÇÜKBAKKALKÖY MAHALLESİ ÖRNEĞİNİN KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ KADIKÖY E 5 ÜSTÜ BÖLGESİ ANALİTİK ETÜT RAPORU Küçükbakkalköy Mahallesinin Konumu ve Gelişim Süreci Küçükbakkalköy ve Çevresi İçin Geliştirilen Plan Kararları Küçükbakkalköy Mahallesinde Fiziki Yapı Özellikleri Küçükbakkalköy Mahallesinde Sosyo-Ekonomik Özellikler ÇALIŞMA GRUBU TARAFINDAN KÜÇÜKBAKKALKÖY MAHALLESİ İÇİN ÖNERİLEN KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN ÇALIŞMA ETAPLARI Birinci Etap - Yerel Yönetim Birimleri İle Bilgilenme / Bilgilendirme Toplantıları İkinci Etap Yerel Aktörlerin Saptanması ve Kentsel Dönüşüm Süreçlerindeki Yeri Yerel Aktörlere Göre Bölgenin Temel Sorunları Yerel Aktörler Kapsamında Yerel Dayanışma Dernekleri nin Değerlendirilmesi Üçüncü Etap Yerel Örgütlenme Kapasitelerinin Değerlendirilmesi SONUÇ VE DEĞERLENDİRME: KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN MAHALLE ÖLÇEĞİNDE YORUMLANMASI KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİ TETİKLEYEN DİNAMİKLER KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN KÜÇÜKBAKKALKÖY MAHALLESİNDE YORUMLANMASI KAYNAKLAR Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

6 KISALTMA LİSTESİ AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri DETR Birleşik Krallık Çevre, Ulaşım ve Bölgeler Dairesi İETT İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri KİPTAŞ İstanbul Konut İmar Plan Sanayi ve Ticaret A.Ş. NRA Neighbourhood Renewal Assesment TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TESEV Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı TMMOB Türkiye Mimarlar ve Mühendisler Odalar Birliği TOKİ Toplu Konut İdaresi ŞPO Şehir Plancıları Odası Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

7 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1: Mahalle Yenileme Sürecinin Adımları Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

8 FOTOĞRAF LİSTESİ Fotoğraf 1: Küçükbakkalköy Mahallesi A Bölgesi Fiziki ve Sosyal Yapı Özellikleri Fotoğraf 2: Küçükbakkalköy Mahallesi B ve D Bölgeleri Fiziki Yapı Özellikleri Fotoğraf 3: SİYAD Sinop İli Kültür ve Yardımlaşma Derneği Fotoğraf 4: Sinop Göller Köyü Derneği Fotoğraf 5: Çorum Kargı Yağcılar Köyü Derneği Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

9 HARİTA LİSTESİ Harita 1: Nordstadt ta Müdahale alanı olarak belirlenen mahalleler Harita 2: Küçükbakkalköy Mahallesinin Konumu Harita 3: Küçükbakkalköy Mahallesi Çevre İşlevleri Harita 5: 1995 onaylı İstanbul Nazım Planında Küçükbakkalköy Mahallesi ve Çevresine Getirilen İşlevler Harita 6: Kadıköy E5 Üstü Bölgesinde Yürürlükte Olan Nazım Planlar Mozaiği Harita 7: Kadıköy E5 Üstü Bölgesinde Yürürlükte Olan Nazım Plan Kararları Harita 8: Küçükbakkalköy Mahallesi nde Bina Kat Adetleri Harita 9: Küçükbakkalköy Mahallesi nde Bina Nitelikleri Harita 10: Küçükbakkalköy Mahallesi nde Mülkiyet Durumu Harita 11: Kadıköy E5 Üstü Bölgesi Sentez Harita 12: Kadıköy E5 Üstü Bölgesi Dönüşebilir Alanlar Harita 13: Küçükbakkalköy Mahallesi Müdahale Alanları Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

10 TABLO LİSTESİ Tablo 1: Kentsel Dönüşüm Süreçlerinde Öne çıkan Aktörler ve Rolleri Tablo 2: Örnek Uygulamaları Değerlendirme Matrisi Tablo 3: Türkiye de Kamu Yönetiminin Yeniden Yapılandırılması Sürecindeki Yasal Düzenlemeler Tablo 4: Fiziksel ve Sosyo-ekonomik Yapılar İçin Birbirinden Bağımsız Müdahale Yöntemlerinin Kullanıldığı Durum Tablo 5: Fiziksel ve Sosyo-ekonomik Yapıların Tümünde Aynı Müdahale Yönteminin Kullanıldığı Durum Tablo 6: Fiziksel ve Sosyo-ekonomik Yapılarda Birbiriyle Bütünleşen Müdahale Yöntemlerinin Kullanıldığı Durumlar - a Tablo 7: Fiziksel ve Sosyo-ekonomik Yapılarda Birbiriyle Bütünleşen Müdahale Yöntemlerinin Kullanıldığı Durumlar - b Tablo 8: Küçükbakkalköy Mahallesi nde Bina Kat Adetleri Tablo 9: Küçükbakkalköy Mahallesi nde Bina Yapım Cinsleri Tablo 10: Küçükbakkalköy Mahallesi nde Binaların Durumu Tablo 11: Küçükbakkalköy Mahallesinin Nüfus ve Alan Özellikleri Tablo 12: Küçükbakkalköy Mahallesinde Hanelerin Kökenleri Tablo 13: Hanelerin Küçükbakkalköy Mahallesinde Oturma Süreleri Tablo 14: Küçükbakkalköy Mahallesinde Oturanların Mülkiyet Durumu Tablo 15: Küçükbakkalköy Mahallesinde Aile Tipleri Tablo 16: Küçükbakkalköy Mahallesinde Hane Büyüklükleri Tablo 17: Küçükbakkalköy Mahallesinde Oturanların Eğitim Durumu Tablo 18: Kentsel Dönüşüm Sürecinin Tasarlanması İçin Etaplar ve Toplantı Temaları Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

11 ÖZET Bu çalışmada mahalle ölçeğindeki kentsel dönüşüm süreçlerine ilişkin kavramsal düzeyde bir model ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun için kentsel dönüşüm kavramı ve dönüşüm süreçlerinin bugüne dek Türkiye de ve dünyada uygulamaya nasıl yansıdığı, bu süreçlerin nasıl yorumlanması gerektiği tartışılmış, uluslararası ölçekteki uygulamalar değerlendirilmiş, ülkemizde sürece ilişkin nasıl bir yasal tabanın var olduğu irdelenmiş ve bu bilgiler ışığında oluşturulan model kapsamında çalışma alanı olan Küçükbakkalköy mahallesi ele alınmıştır. Kentsel dönüşüm kavramı bugün ülkemizde kritik bir dönüm noktasına işaret etmektedir. Özellikle medya ve siyasi çevrelerin politik söylemleriyle anlamı bulanıklaşan kentsel dönüşüm, sürecin müdahil aktörlerince parçacıl, gayrimenkul eksenli ve rant temelli bir süreç olarak, sadece fiziki dokunun yıkılıp yeniden inşa edilmesi biçiminde algılanmakta ve bu noktada sürecin bilhassa sosyal boyutu göz ardı edilmektedir. Kentsel dönüşüme ilişkin yeni yasa tasarısının da mevcut olumsuz uygulamaların önüne geçemeyecek nitelikte olması düşündürücüdür. Bunu yanı sıra günümüzde dünyada mahalle yenilemesi uygulamalarının ve mahalle ölçeğinde irdelenebilecek kentsel dönüşüm süreçlerinin de önem kazanmaya başladığı görülmektedir. Şimdiye kadar gerçekleşmiş olan uluslararası deneyimlerden bir takım dersler çıkarılabilmekte ve tüm bu tartışmalar ışığında başta İstanbul olmak üzere mahalle ölçeğinde kentsel dönüşüm süreçlerinin konu olabileceği Türkiye kentleri için, ulusal düzeyde yasal bir dayanak ve kentsel bir politika olması gerektiği, sürecin ancak böyle bir tabanın üzerine kurgulanabileceği net bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Bu noktada sürece ilişkin özelleştirilmiş değerler, standartlar, kriterler ve ölçüm araçlarının ortaya konulması gerekmektedir. Özellikle dönüşüm sürecine konu olabilecek aday bölgeler in niteliklerini deşifre etmede bilimsel araştırma yöntemine dayanan ve klasik planlamanın analiz-sentez süreçlerinden farklılaştırılmış, mahalle ölçeğindeki kentsel dönüşüm sürecine özel yaklaşımların geliştirilmesi önem taşımaktadır. Sürecin planlama sürecinden koparılmadan bütüncül bir anlayışla, her bölge için farklı araştırma, uygulama ve denetleme süreçlerini gerekli kılan modellemelerle kurgulanması gerekmektedir. Ayrıca çalışma kapsamında önemle üzerinde durulan bir konu da yukarıdaki tabanda gerçekleştirilebilecek bir dönüşüm sürecinin toplumun bütün kesimlerini içerecek şekilde katılımcı şartlarda kurgulanması gerektiğidir. Bu şartların oluşturulabildiği bir kentsel dönüşüm sürecinin de, kentsel yenilemenin koruma, sağlıklaştırma ve yıkıp yeniden yapma eylem alanlarını sadece fiziksel altyapı, üstyapı ve işlevlerde değil, sosyo-ekonomik yapıda da etkin bir biçimde devreye sokacağı belirtilmelidir. Sonuç olarak tüm bu konuların ayrıntılı olarak tartışıldığı bu çalışmanın genel dizgesi şu şekilde özetlenebilir: Birinci bölümde kentsel dönüşüm sürecine ilişkin genel kavramsal tartışmalar-sorunlar ele alınmış ve hem Batı hem de Türkiye deneyimleri açısından kentsel dönüşüm süreçlerinin özellikle son 50 yıl içerisindeki temel dinamikleri sorgulanmıştır. İkinci bölümde, kentsel dönüşümün mahalle ölçeğinde irdelenmesine girdi sağlaması bakımından uluslararası ölçekte mahalle yenilemesi örnekleri (İngiltere ve Fransa da mahalle yenilemesi, Meksika da kentsel yenileme ve sağlıklaştırma, Avrupa da URBAN II programı uygulamaları) ortaya konulmuştur. Bu bağlamda mahalle yenilemesi konusundaki farklı bakış açılarından çıkarılacak dersler, amaç, kapsam, içerik, uygulama ve denetleme süreçlerinin Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

12 yöntemi açısından yorumlanmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde, önceki bölümlerden çıkarılan sonuçların Türkiye örneği üzerinde değerlendirilebilmesi noktasında öncelikle ele alınması gerekli görülen kentsel dönüşüme ilişkin yasal ve kurumsal yapının analizi ortaya konulmuştur. Bu kapsamda, dünyadaki kamu yönetiminin yeniden yapılandırılması süreçlerinin ülkemizdeki yansımaları ve özellikle kentsel dönüşüm hedefli olarak gerçekleştirilen yasal ve kurumsal düzenlemelerin mahalle yenilemesi açısından nasıl bir sürece işaret ettiği üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde, hem dünyadaki hem de Türkiye deki deneyim ve dönüşüme ilişkin girdiler değerlendirilerek, mahalle ölçeğindeki kentsel dönüşüm sürecinde ilke ve ölçütlerin neler olması gerektiği sorgulanmış, buna bağlı olarak kentsel dönüşüm sürecinde kavramsal düzeyde öneri bir model ortaya konulmuş ve bu model çerçevesinde İstanbul da mahalle ölçeğinde kentsel dönüşüm sürecinin tasarlanmasını kolaylaştıracak bir tipoloji oluşturulmuştur. Çalışmanın beşinci ve son bölümünde ise, Küçükbakkalköy Mahallesi örneği kentsel dönüşüm süreci kapsamında değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmenin ilk aşamasında İstanbul Büyükşehir Belediyesi Planlama ve İmar Daire Başkanlığı Şehir Planlama Müdürlüğü nün İstanbul Metropoliten Alanı Doğu Yakası Genel Veri Toplama İşi kapsamında Kadıköy E-5 Üstü Bölgesi için hazırlamış olduğu analitik etüt raporu verileri ele alınmış, ikinci aşamasında ise ortaya konulan model çerçevesinde tasarlanmış olan çalışma etaplarının, çalışma grubu tarafından gerçekleştirilen aşamalarında elde edilen sonuçlar, Küçükbakkalköy Mahallesi özelinde mahalle ölçeğinde kentsel dönüşüm yaklaşımı oluşturulması safhasında kullanılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kentsel Dönüşüm, Mahalle Yenilemesi, Mahalle Ölçeğinde Kentsel Dönüşüm. Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

13 GİRİŞ Şehir Planlamanın bir eylem alanı olarak ortaya çıkışı ve gelişim süreci içerisinde kentlerin dönüşümü olgusu her zaman önemli bir belirleyici olarak var olmuştur. Bu noktada kentlerin dönüşümü iki farklı açıdan değerlendirilebilir. Bunlardan ilki dönüşümün her kentin yaşadığı ve yaşayacağı doğal bir süreç olarak görülmesi, ikincisi ise dönüşümün planlama eylemi içerisinde bir müdahale alanı olarak yer almasıdır. Tarihte siyasal, ekonomik ve toplumsal yapıların yeniden örgütlendiği ya da yeniden yaratıldığı her aşamada, kentlerin doğasını da yeniden örgütleyen ya da yeniden yaratan dönüşümler gündeme gelmiştir. Planlama disiplininin bu noktada bir ihtiyaç olarak devreye girmesi, kentlerin dönüşümünün doğal bir süreç olarak değil, bir müdahale alanı olarak ele alınmasını getirmiştir. Örneğin sanayi devrimi sonrasında, yalnızca üretim biçimlerindeki bir köklü değişimin, geleneksel üretim biçimlerinin örgütlediği kentleri yeniden yarattığı düşünülürse, bu yeniden yaratım sürecinde özellikle Batı Avrupa ülkelerindeki yıkıp yeniden yapmaya dayalı yenileme uygulamaları, kentlerin dönüştürülmesine yönelik müdahaleler olarak değerlendirilebilir. Yine Birinci ve İkinci Dünya Savaşları sonrasında bir yeniden yaratma süreci tetiklenmiş; buna bağlı olarak da kentlerde yeniden inşa, iyileştirme ve gelişim eylemleri gündeme gelmiştir. Ancak hem kentlerin bugünkü karmaşık ve çok fonksiyonlu yapısı hem de planlama disiplininin evrimi göz önünde bulundurulduğunda, bugün kentlerin dönüşümü hususunda önceki deneyimlere nazaran daha kapsamlı ve çok boyutlu bir eylem alanının oluşması beklenecektir. Bir müdahale alanı olarak kentlerin dönüşüm süreci özellikle 20. yy.ın kentlerinin önemli bir tartışma noktası ve sorunu haline gelmiştir. Temelde Batı örneklerinde sanayileşme sonrasında yaşanan dönüşümlerin kentlerde yarattığı durağan yapının, bilgi teknolojilerinin üst düzeyde devreye girdiği günümüzde çağın ihtiyaçlarına cevap veremez hale gelmesi, kentlerdeki yeniden yapılanma hareketlerinin nedenlerinden başlıcasıdır. Bunun yanında yalnızca kent merkeziyle kalmamakla beraber çeperiyle birlikte tüm kentsel mekânın yeniden organizasyonunu gerekli kılan çağın itici faktörleri, aslında kendi mekânsal organizasyonunu hızla üretmektedir. Ülkemizde ise söz konusu süreçlerin hem Batı örnekleriyle eş zamanlı ve benzer biçimlerde gerçekleşmemiş olması, hem de belirli siyasal, sosyal ve ekonomik krizlerle sekteye uğramış olması Türkiye örneğini daha özel kılmaktadır. Örneğin 1950 lerle birlikte büyük kentlere Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

14 doğru yaşanan göç dalgası ve gecekondulaşma süreçleri büyük kentlerde kalıcı sorunları da beraberinde getirmiş, bu süreçlerin yaşandığı kentsel alanlarla kent bütünü arasındaki gerilim, kentsel dönüşüm süreçlerini hem tetiklemiş hem de güçleştirmiştir. Bu noktada ülkemizde kentsel dönüşüm süreçlerinin beklenilen başarıda gerçekleşememiş olmasının yanında, sürecin doğru algılanması, programlanması ve uygulanmasının koşulları da siyasal, sosyal ve ekonomik açılardan gerçekleşememektedir. Çalışma kapsamında incelenen Küçükbakkalköy Mahallesi kaçak yapılaşmış bir bölge olduğundan, hem Küçükbakkalköy ün hem de benzer nitelikler gösteren diğer İstanbul mahallelerinin dönüşümü konusunda özel bir bakış açısının oluşturulması gerektiğine işaret etmektedir. Ancak çalışma grubunun hem kentsel dönüşüm ve mahalle yenilemesi olguları üzerine gerçekleştirmiş olduğu kavramsal kuramsal araştırma ve tartışmalar, hem de çalışma alanının analiz edilmesi süreçlerinde vardığı temel kanılar, bu tür mahalleleri dönüşüm açısından özel kılan niteliklerin yalnızca gecekondulaşma süreçlerini yaşamış mahalleler olmalarından ileri gelmediği üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu konu hakkındaki ayrıntılı açıklamalara ilgili bölümlerde yer verilmiştir; fakat burada önemle belirtilmelidir ki, söz konusu kentsel alanlar her ne kadar özel niteliklere sahip olsalar da, hem uluslararası ölçeklerde uygulanmış mahalle yenilemesi örneklerinden hem de Türkiye de yaşanmış kentleşme süreçleriyle dönüşüme yönelik olumsuz uygulamalardan çıkarılacak derslerin doğru bir biçimde yorumlanması, farklı niteliklere sahip olsalar da dönüşüme konu olabilecek tüm kentsel alanları ortak bir kentsel dönüşüm anlayışı içerisinde ele almayı mümkün kılmaktadır. Bu kapsamda çalışmanın temel amacı böyle bir ortak amaca katkı sağlayabilmek olmuştur. Buna yönelik olarak mahalle ölçeğinde irdelenebilecek kentsel dönüşüm süreçlerine ilişkin bir model çalışması kurgulanmıştır. Bu modelin içeriğini, hem konunun bilimsel kapsamı içerisinde genel bir dönüşüm anlayışının tariflenmesi hem de Türkiye ve özellikle İstanbul kentinin dönüşüme aday mahalleri açısından uygulanabilir, olumlu sonuçlara ulaşabilir bir yeniden yapılanma sürecinin tetiklenmesi oluşturmuştur. Bu amaç ve içeriğin gerçekleştirilmesinde ise temel yöntem, değerlendirici ve kritik edici bir tutumla, mahalle ölçeğindeki kentsel dönüşüm süreçlerine ilişkin başat stratejilerin ve mutlaka benimsenmesi gereken politikaların ortaya konulması olmuştur. Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

15 1. KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN MAHALLE ÖLÇEĞİNDE İRDELENMESİ 1.1 Kavramlar-Sorunlar Kentsel Dönüşüm Sürecini Kavramsallaştırma Sorunsalı 20. yüzyılda kentlerin temel eğilimi kentsel alanlarının yeniden yapılandırılması olmuştur. Bu kapsamda özellikle son yirmi yıl kent merkezlerine yeniden değer kazandırma eğiliminin geliştiği dönemdir (Thorns, 2004). Ancak günümüzde yeniden yapılandırma süreci sadece kent merkezleri ile sınırlı kalmamış, kent merkezinin yakın çevresi, kentin çevre alanları ve giderek kırsal alana doğru genişlemiş ve çeşitlenmiştir. Böylece bir kent içinde birbirinden farklı özellikler taşıyan bölgelerde uygulanan kentsel dönüşüm süreçleri, giderek gelişme biçimleri ve kentleşme düzeyleri birbirinden farklı dünya kentlerinin öncelikli gündemi haline gelmiştir. Kentsel dönüşüm sürecinin bu çok boyutlu olma özelliği, konunun kavramsallaştırılması açısından bir yönüyle önemli bir fırsat gibi gözükse de, bu özelliğin zaman zaman kavramsal kargaşalara neden olduğu da yadsınamaz. Kavramın farklı ele alış biçimleriyle irdelenmesinin getirdiği zenginlik, planlama disiplininin yeni bilim alanlarını bünyesine katarak eksenlerini çeşitlendirmesi gerektiğine işaret etmektedir. Ancak Türkiye kentlerinin pratiklerine bakıldığında sürecin bu şekilde işlemediğini, son yıllarda adeta her derde devaymışçasına algılanan kentsel dönüşümü fiziki mekan odaklı, emlak-eksenli ve rant temelli ele alma biçimlerinin hakim olduğunu tespit etmek gerekmektedir. Oysa, Roberts ın da (2000) belirttiği gibi kentsel dönüşüm bir bölgenin ekonomik, fiziki, toplumsal ve çevre koşullarının sürekli iyileştirilmesine yönelik kapsamlı, bütünleşmiş bir vizyon ve [çok boyutlu] bir eylem alanıdır. Ancak bu genel tanım altında toplanmış olsa da yerleşmelerin özgün karakterlerinden kaynaklanan ve içsel ve dışsal dinamiklerin yön verdiği farklılıklar kentsel dönüşüm sürecinin kavramsallaştırılmasında alt açınımlara gereksinim olduğuna işaret etmektedir. Öte yandan, izlenecek kentsel dönüşüm stratejilerinin ve müdahale biçimlerinin belirlenmesinde yerleşmeye özgü karakteristik ve dinamikleri doğru tanımlamak belirlenen hedeflere ulaşmada büyük önem taşıyacaktır. Bu bakımdan, Türkiye de kentsel dönüşüm girişimlerinin kentsel sorunlara çözüm olabilecek sağlıklı bir yörüngeye oturtulabilmesi için kentlerimizin kendine özgü koşullarını ve dinamiklerini göz önüne alan yaklaşımların geliştirilmesine gereksinim vardır. Bu yaklaşımlar kentsel dinamiklerin boyutları ile tanımlanan sorunlara temellenen ve süreç içinde evrimleşen Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

16 sınıflamalarla tanımlanabilir: a - Yerleşmelerin büyüme/gelişme dinamiklerinin birbirinden farklı olması: Her ölçekteki insan yerleşmesi, konum ve sosyo-ekonomik koşulların belirlediği gelişme süreçlerini izler ve bu süreçler bizi; Hızlı Büyüme Baskısı Altında Yaşayan Yerleşmeler Durağan Yapıya Sahip Olan Yerleşmeler Küçülme Tehdidi Altında Olan Yerleşmeler tasnifi ile karşı karşıya getirir. Farklı özellikler taşıyan yerleşmelerde uygulanacak kentsel dönüşüm süreçlerinin temelinin birbirinden farklı kurgularla düzenlenmesi beklenir. b - Yerleşmelerde fiziksel, sosyal ve ekonomik eskime, bozulma, köhneme süreçlerinin birbirinden farklı olması: Yukarıdaki bağlam içinde bakıldığında bir yerleşmede yaşanan gelişme süreci ile bir diğerindeki aynı olmadığı gibi bu yerleşmelerin eskime süreçleri de birbirinden farklılıklar taşır. Bu nedenle kentsel dönüşüm sürecinin programlanmasının yerleşmelerin gelişme ve eskime süreçlerinden kopuk olarak üretilmemesi gerekmektedir. Bu konuda yapılan ana gruplar; Sosyo ekonomik ve fiziki özelliklerini kaybetmiş tümüyle köhneme süreci içine girmiş olan yerleşmeler Sosyo ekonomik ve fiziki özelliklerini koruyan fakat eskime süreci içine girmiş olan yerleşmeler İlk yerleşme sürecinde konut ve kentsel yaşam kalitesi düşük olan yerleşmeler dir. c - Uygulanan kentsel dönüşüm süreçlerine yerleşmelerin farklı tepkiler vermesi: Kentsel dönüşüm süreçlerinde uygulanan programlara / projelere yerleşmelerin verdiği tepkilerin de birbirinden farklı olması kaçınılmazdır. Bu kapsamda konuyu şu tasnif ile ele almak mümkündür; Hiçbir kentsel dönüşüm programı / projesi tasarlanmadan kendi iç dinamikleri ile dönüşen yerleşmeler Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

17 Kentsel dönüşüm programı / projesine çabuk ve olumlu tepki veren yerleşmeler Kentsel dönüşüm programı / projesini kolaylıkla benimsemeyen ve dönüşüm sürecinin başlayamadığı yerleşmeler Yukarıda sıralanan tüm bu farklı kategoriler kentsel dönüşüm süreçlerinin dinamiklere ve sorunlara temellenerek özgün modeller geliştirilmesinin önemini bir kez daha vurgulamaktadır Batı Deneyimleri ve Kentsel Dönüşümün Değişen Anlamı Kentlerin çok boyutlu olan fiziksel ve sosyal örüntüleri ve bu örüntülerin başka alanlardaki yansımaları tarih boyunca çeşitli gerekçelerle kendiliğinden ya da müdahale yoluyla değişime ve dönüşüme uğramışlardır. Kentlerdeki karmaşık yapılı çevrenin değişim ve dönüşümünün anlaşılabilmesi için bu süreçleri ortaya çıkaran nedenlerin, ve bu nedenler doğrultusunda gelişen yaklaşımların ve kavramsallaştırma çabalarının ortaya çıkış ve gelişme süreçlerini anlamak gerekmektedir. Bu noktada, kavramın ortaya çıktığı batı ülkelerinin deneyimleri incelendiğinde bir müdahale biçimi olarak kentsel dönüşüm olgusuna yaklaşımların çeşitli aşamalardan geçtiği ve kentsel politika alanında yerini aldığı görülmektedir. Bu değişim süreçlerini başlatan olguların, dönemi içinde ortaya çıkan problemlere yanıt üretme ve geliştirilen vizyon doğrultusunda fiziksel, sosyal yada ekonomik dönüşümleri gerektiren politikalar olduğu belirtilmektedir. Bu bağlamda, kökeni 19. yüzyıla temellenen kentsel dönüşüm zaman içinde kentsel yenilemeden (urban renewal) kentsel yeniden canlandırmaya (urban regeneration); salt fizik mekan odaklı bir eylem alanı olmaktan sosyal, ekonomik ve çevresel sorunları da kapsayan daha bütünleşik bir yaklaşıma doğru evrilmiştir. Bütün kentsel dönüşüm süreçleri ele alındığında öne çıkan aktörler şu üç temel grupta toplanmaktadırlar: Kamu, özel sektör ve sivil toplum. Özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında gelişme gösteren kentsel dönüşüm uygulamalarında, sosyo-ekonomik ve politik değişimler etkisinde şekillenen dönemler içerisinde, aktörlerin rolleri ve sorumlulukları da değişim göstermiştir (Cook ve Kam, 1998). Kentsel dönüşüm deneyimlerinin temel olarak dört aşamadan geçtiği ifade edilmektedir (Carmon, 1997; Cook ve Kam, 1998, Furbey, 1999): lara kadar devam eden Devlet eliyle toptan yeniden geliştirme ve kentsel yenileme (state-led wholesale redevelopment and renewal). Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

18 ların ortalarından 1970 lere kadar devam eden çok boyutlu yeniden gelişim (redevelopment) ve sağlıklaştırma (rehabilitation) çalışmaları lerden 1990 lara kadar devam eden gayrimenkul eksenli kamu-özel ortaklığı dönüşümleri (property-led public-private partnership urban regeneration) ların ikinci yarısından itibaren ortaklık modellerinin çeşitlenerek devam ettiği ve toplumun yeniden hatırlandığı dönüşüm çalışmaları (bringing the community back in) Devlet Eliyle Yeniden Geliştirme Çalışmaları (19. yy. ortalarından-1960) Devlet eliyle gerçekleştirilen ilk geniş kapsamlı kentsel dönüşüm örneği arasında dönemin valisi Baron Haussmann yönetiminde Paris te gerçekleştirilen ve kentte ortaçağ dokusunun yıkılıp geniş bulvarların açıldığı, yeni kent meydanlarının oluşturulduğu ve konut alanlarının inşa edildiği uygulamadır. Öte yandan, 19. yüzyıl boyunca Sanayi Devriminin tetiklediği hızlı kentleşme süreci Batı Avrupa kentlerinde hem niceliksel hem de niteliksel açıdan önemli boyutlara erişen konut sorununa yol açmıştır. Oluşan sağlıksız yaşam çevreleri, kentleri sıklıkla kasıp kavuran salgın hastalıklar yüzyılın son çeyreğinde kamu sağlığı kavramının ortaya çıkmasına neden olmuş, konut standartlarının yükseltilmesi, salgın hastalıkların kaynağı olarak görülen çöküntü alanı haline gelmiş konut alanlarının yıkılarak temizlenmesi (slum clearance) başta İngiltere ve ABD olmak üzere gelişmiş Batı ülkelerinde giderek önemli bir kentsel politika olarak benimsenmiştir. Özellikle İngiltere ve ABD de çöküntü alanlarının temizlenmesine odaklanan bu yeniden geliştirme çalışmaları İkinci Dünya Savaşı sürecinde kesintiye uğramakla birlikte savaş sonrası dönemin ekonomik kalkınma ve kentleri yeniden inşa etme döneminde tekrar gündeme gelmiş ve güçlenerek devam etmiştir. Kamu eliyle gerçekleştirilen bu kentsel yenileme faaliyetleri modernist prensiplere dayalı yüksek yapılardan oluşan yeni konut alanlarının ve ofis yapılarının inşa edilmesi, ulaşım sistemini yeniden düzenlemeye yönelik geniş yolların açılması gibi bir dizi dönüşümü beraberinde getirmiş, kentlerin çehresini önemli ölçüde değiştirmiştir (Couch, 1990). Bu süreçte gerçekleştirilen yeniden geliştirme çalışmaları yıkım ve yeniden inşa faaliyetleri olarak iki aşamada incelediğinde kamunun rolünün İngiltere ve ABD de farklılaştığı ifade edilmektedir (Cook ve Kam, 1998). İngiltere de kamu savaşta hasar gören yapı stokunu ve nüfusu yeniden yapılandırmak ve sosyal konut sunumunu (council dwellings) Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

19 gerçekleştirebilmek için inşa faaliyetlerinde özel sektöre yer vermekle birlikte hem yıkım hem de yeniden inşa aşamalarına aktif olarak katılmıştır. Öte yandan ABD de ise kamu sadece yıkım çalışmalarında yer almış yeniden inşa çalışmalarını ise özel sektöre bırakmıştır. ABD deki yeniden geliştirme fonunun sadece 1% den az bir payı yenilenen alanda yaşamakta olan nüfusun yeniden yerleştirilmesi (relocation) çalışmalarına ayrılmış, dolayısıyla yenileme süreci söz konusu çöküntü alanlarında çoğu siyahlardan ve etnik azınlıklardan oluşan grupların yerinden edilmesi ile sonuçlanmıştır. Bu nedenle, bu yenileme faaliyetleri siyahları yerinden etme programı (the Negro removal program) veya devletin zorla yıkımı (federal bulldozer) olarak anılmıştır (Cook ve Kam, 1998). Yukarıdan aşağı kararlarla ve bu kararlardan doğrudan etkilenen yerel toplulukların hiçbir şekilde söz sahibi olamadığı süreçlerle gerçekleştirilen bu ilk dönem kentsel yenileme çalışmaları kentlerin eski bölgelerinde yer alan, güçlü toplumsal ilişki ağlarının olduğu ve hatta bu ilişkilerin yoksullukla baş etmede önemli rol oynadığı çoğu sağlıklı yerel topluluğun sosyal yapısını bozmuş, psikolojik maliyeti yüksek olan yerinden etme ile sonuçlanmıştır. Öte yandan, yerinden edilenleri yeni konutlara yerleştirme çalışmaları ihtiyacı karşılamaktan uzak kalmış ve yerinden edilenler kendi başlarının çaresine bakmak zorunda bırakılmıştır. Kentsel yenileme hareketinin neden olduğu bu geniş çaplı yıkımlar ve yerinden edilmeler güçlü toplumsal tepkilere yol açmıştır. Giderek artan muhalif toplumsal hareketlerin yanı sıra 1970 sonrası değişen ekonomik yeniden yapılanma koşulları buldozer döneminin de (bulldozer era) sonunu getirmiştir (Cook ve Kam, 1998) Çok Boyutlu Yeniden Gelişim (Redevelopment) ve Sağlıklaştırma (Rehabilitation) Çalışmaları ( ) Ekonomik gelişmenin hız kazandığı savaş sonrası dönemde eşitsiz gelişim dinamikleri özellikle ABD de bazı toplumsal kesimlerin bu gelişmeden pay alamaması toplumsal kutuplaşmanın artması, yoksulluğun derinleşmesi ve bu kesimler için sosyal koşulların giderek daha da bozulması, kötüleşmesi ile sonuçlanmıştır. Bu ise 1960 larla başlayan yeni dönemin yoksulluğun keşfi olarak adlandırılmasına neden olmuştur. (Cook ve Kam, 1998) ların ortalarında, çöküntü alanlarının temizlenmesi, yıkılıp yeniden inşa edilmesine odaklanan kentsel yenileme politikalarının kentsel sorunları çözemediği, aksine bu sorunları kentin başka bölgelerine taşıdığı ve yansıma biçimlerini değiştirdiği (Roberts 2000) ve hatta Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,

20 kimi zaman bu sorunları daha da ağırlaştırdığı kabul görmeye başlamıştır. Bunun sonucunda merkezi hükümet yoksullukla mücadele etmeye yönelik yeni programlar ve kurumlar oluşturmuştur. (Model Cities programme, Department of Housing and Urban Development gibi). Bir başka deyişle, nitelikli konut sunumunun yanı sıra kent programlarına eğitim, sağlık, işgücünün eğitimi ve kapasite artırımı, ekonomik gelişim, toplum güvenliği, rekreasyon ve benzeri konular da dahil edilmiştir. Benzer biçimde, İngiltere de de buldozer dönemi (bulldozer era) çöküntü alanı olarak addedilen çoğu mahalleyi ortadan kaldırmış ve düşük maliyetli konut sunumunu azaltmıştır. Öte yandan, düşük gelir gruplarına yönelik çok katlı sosyal konutlar (council housing), konut gereksinimine kısmen yanıt vermekle birlikte çeşitli sosyal problemlerin ortaya çıkmasına da neden olmuştur. Sosyal ve ekonomik problemlerin artması ile birlikte ABD deki gelişmeye benzer biçimde kötü konut koşullarının çok boyutlu yoksunluk ve yoksulluk ortamının sadece bir boyutu olduğu fark edilmiştir (Carmon, 1997; Cook ve Kam, 1998). Ayrıca, salt fizik mekan odaklı topyekun kentsel yenilemenin yanı sıra kentsel sağlıklaştırma (rehabilitation) konularına da önem verilmeye başlanmıştır. (Roberts, 1998) Bu dönem kısa bir geçiş aşaması olarak yaşanmış ve kentsel yenileme politikasının ekonomik gelişmeyi ateşleyecek ve toplumsal eşitliği sağlayacak politikalar ile birlikte ele alınması gerektiği fark edilmiştir. Ancak, bu eğilimin ömrü kısa olmuştur ve takip eden dönemde egemen hale gelen gayrimenkul eksenli dönüşüm politikaları 1960 ortalarından itibaren ortaya çıkan bu toplumsal içerikli politikaların çabucak etkisizleşmesine yol açmıştır Gayrimenkul Eksenli Kamu-Özel Ortaklığı Dönüşümleri ( ) Kapitalist ekonominin 1970 lı yıllarda girdiği krizi aşma çabaları ile başlayan süreçte, meydana gelen yapısal değişimler kentsel dönüşüm yaklaşım ve pratiklerini de etkilemiştir. Bu dönemde, değişen üretim biçimleri yeni bir üretim coğrafyasının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yeniden yapılanan sanayi üretiminin uluslar arası düzlemde desantralize olmasıyla sanayisizleşme eğilimi içine giren gelişmiş Batı ülkelerinde ekonomileri imalat sanayine dayalı olan kentlerde önemli istihdam kayıpları yaşanmış, kent ekonomileri çöküntüye uğramıştır. Buna karşılık, parçalanıp uluslararasılaşan üretimin kontrol ve koordine edilmesi gereği ve finansal sermayenin yapısındaki değişmeler, hizmetler sektörünün giderek gelişmesini ve Z. Görgülü, İ. Dinçer, Z. Enlil, E. Örnek Özden, E. Kurtarır, E. Altınok YTÜ, ŞBPB,