aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge. YAZARLAR KOMİSYON

Transkript

1 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge. YAZARLAR KOMİSYON DEVLET KÝTAPLARI BİRİNCİ BASKI..., 2012

2 5: ft Lm8P 8rt 5 0 :06:X05X 04P04 u8ge.. MÝLLÎ EÐÝTÝM BAKANLIÐI YAYINLARI...: 5749 DERS KÝTAPLARI DÝZÝSÝ...: Y Her hakký saklýdýr ve Millî Eðitim Bakanlýðýna aittir. Kitabýn metin soru ve þekilleri kýsmen de olsa hiçbir surette alýnýp yayýmlanamaz. Editör Dil Uzmaný Program Geliþtirme Uzmaný Ölçme ve Deðerlendirme Uzmaný Rehberlik ve Psikolojik Danýþma Uzmaný Görsel Tasarým Uzmanı : Doç. Dr. Orhan GÜRBÜZ : Nuran ÖZLÜK : Muharrem Hilmi AKBULUT : Mehmet Akif KARAKUŞ : Sinan ÇAÐIRAN : Nuriye SEMÝZ Erhan DÜNDAR ISBN Millî Eðitim Bakanlýðý, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 255 sayýlý kararý ile ders kitabý olarak kabul edilmiþ, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve 3398 sayýlý yazısı ile birinci defa adet basýlmýþtýr.

3

4

5

6

7 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge :. ýçindekiler Doðal SýStemler 1. Bölüm EKOSÝSTEM VE MADDE DÖNGÜSÜ BÝYOÇEÞÝTLÝLÝK... 2 CANLILARIN YERYÜZÜNE DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN COÐRAFÝ FAKTÖRLER.. 6 EKOSÝSTEMLERÝN ÝÞLEYÝÞÝ, ENERJÝ AKIÞI VE MADDE DÖNGÜSÜ A. EKOSÝSTEMLERÝN ÝÞLEYÝÞÝ B. BESÝN ZÝNCÝRÝ C. ENERJÝ AKIÞI D. MADDE DÖNGÜLERÝ SU EKOSÝSTEMLERÝNİN ÝÞLEYÝÞÝ A. SU EKOSÝSTEMLERÝNÝN DOÐAL SÝSTEMLERÝN ÝÞLEYÝÞÝNE ETKÝSÝ B. SU DÖNGÜSÜ (HÝDROLOJÝK DÖNGÜ) ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME BeþerÎ SýStemler 2. Bölüm ÞEHÝRLERÝN FONKSÝYONLARI VE NÜFUS POLÝTÝKALARI NÜFUS POLÝTÝKALARI NEDEN NÜFUS POLÝTÝKASI? ŞEHİRLER VE ETKİ ALANLARI A. DÜNYANIN BÜYÜK ŞEHİRLERİ NERELERDE KURULMUŞTUR? B. ÞEHÝRLERÝN FONKSÝYONLARI VE ETKİ ALANLARI TARÝHSEL SÜREÇTE ÞEHÝRLER A. TARÝHSEL SÜREÇTE ÞEHÝRLERÝN NÜFUS GELÝÞÝMÝ B. ÞEHÝRLERÝN FONKSÝYONEL GELÝÞÝMÝ C. ÞEHÝRLERÝN GELÝÞÝMÝNÝN KÜRESEL ETKÝLERÝ ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME Ýçindekiler VII

8 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge :.. EKONOMÝK FAALÝYET TÜRLERÝ DOÐAL VE BEÞERÎ UNSURLARIN EKONOMÝYE ETKÝSÝ A. ÜRETÝM, DAÐITIM ve TÜKETÝMÝ ETKÝLEYEN DOÐAL FAKTÖRLER B. BEÞERÎ FAKTÖRLER C. ÜRETÝM, DAÐITIM VE TÜKETÝM SEKTÖRLERÝNÝN ETKÝLEÞÝMÝ EKONOMÝYE YÖN VEREN GÜÇ: DOÐAL KAYNAKLAR DOÐAL KAYNAK NEDÝR? ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME Bölüm mekânsal Býr Sentez: türkýye TÜRKÝYE YÝ TANIYALIM MEDENÝYETLERÝN MERKEZÝ: TÜRKÝYE MEDENÝYETLERÝN BULUÞMA NOKTASI: ANADOLU TÜRKÝYE DE ARAZÝ KULLANIMI A. YER ÞEKÝLLERÝ ARAZÝ KULLANIMINI NASIL ETKÝLER? B. TÜRKİYE DE YER ŞEKİLLERİNİN ARAZİ KULLANIMINA ETKİLERİ TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN SEKTÖREL DAÐILIMI A. ÜLKEMÝZ EKONOMÝSÝ HANGÝ SEKTÖRLERDEN OLUÞUR? B. TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER C. TÜRKÝYE NÝN EKONOMÝ POLÝTÝKALARI SEKTÖREL DAÐILIMI NASIL ETKÝLEMÝÞTÝR? D. TÜRKÝYE DE TARIM VE HAYVANCILIK TÜRKÝYE DE MADENLER VE ENERJÝ KAYNAKLARI A. BAÞLICA MADEN ÇEÞÝTLERÝMÝZ B.TÜRKİYE DEKİ MADENLERİN KULLANIMINA BİR ÖRNEK: BOR C. TÜRKÝYE DEKÝ ENERJÝ KAYNAKLARI TÜRKÝYE DE SANAYÝ A. TÜRKİYE DE SANAYİNİN GELİŞİMİ B. TÜRKÝYE DE SANAYÝ KOLLARININ DAÐILIMI C. TÜRKÝYE DE ORGANİZE SANAYÝ BÖLGELERÝ (OSB) HİZMET SEKTÖRÜNÜN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ DOĞAL AFETLER VE TÜRKİYE İÇİN RİSKLERİ TÜRKÝYE'DEKÝ DOÐAL AFETLER ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME Bölüm VIII Ýçindekiler

9 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge : Bölüm 6. Bölüm küresel ortam: Bölgeler ve Ülkeler ÜLKELER ARASI ETKÝLEÞÝM KÜLTÜR BÖLGELERÝNÝN OLUÞUMU VE TÜRK KÜLTÜRÜ A. DÜNYA KÜLTÜRÜNDE TÜRK ÝZLERÝ B. TÜRK KÜLTÜRÜ C. TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GENEL ÖZELLÝKLERÝ KÜRESEL TÝCARETÝN ÜÇ ELEMANI: HAM MADDE, ÜRETÝM, PAZAR HAM MADDE, ÜRETÝM VE PAZARIN KÜRESEL TÝCARETTEKÝ YERi DÜNYANIN HIZLA GELÝÞEN ENDÜSTRÝSÝ: TURÝZM A. ÝNSANLARI TURÝZM FAALÝYETLERÝNE YÖNELTEN FAKTÖRLER B. TURÝZMÝN ETKÝLERÝ C. MÝLLÎ PARKLAR D. DÜNYANIN YEDÝ HARÝKASI ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ÜLKELERÝ TANIYALIM EKONOMÝK MUCÝZENÝN ÜLKESÝ: MODERN JAPONYA JAPONYA NIN GENEL ÖZELLÝKLERÝ ÝNGÝLTERE NÝN SANAYÝLEÞME SÜRECÝ TARIM EKONOMÝ ÝLÝÞKÝSÝ A. HÝNDÝSTAN B. HOLLANDA KÜRESEL VE BÖLGESEL ÖRGÜTLER ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME Bölüm Çevre ve toplum DOÐAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE DOÐAL KAYNAKLARIN DEÐERÝ VE KULLANIMININ DEÐÝÞÝMÝ DOÐAL KAYNAKLAR SINIRSIZ MI? ENERJÝ KAYNAKLARI DOÐAL KAYNAK KULLANIMININ FARKLI OLMASININ ÇEVRESEL SONUÇLARI DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMININ ÇEVRESEL ETKÝLERÝ KAYNAKLARIN KULLANIMI ÝLE ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR KAYNAKLARIN ÇEVREYE ETKÝSÝ DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMI A. DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMINDA ETKÝLÝ OLAN FAKTÖRLER NELERDÝR? B. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINA ÖRNEKLER C. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINDA ÇEVRE DUYARLILIÐI DOÐAL KAYNAKLAR VE ÝNSAN FAALÝYETLERÝ ARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESEL ETKÝLERÝ A. ARAZÝ PLANLAMASINDA DÝKKAT EDÝLMESÝ GEREKEN HUSUSLAR B. ARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESEL ETKÝLERÝ ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME Ýçindekiler IX

10 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge.5 DOÐAL KAYNAKLARIN KÜRESEL ETKÝLERÝ 8. Bölüm ÇEVRE SORUNLARININ SINIFLANDIRILMASI KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARININ YAYILIŞI A. KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARI B. KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARININ YAYILMA SÜRECÝ TEKNOLOJÝNÝN ÇEVRESEL ETKÝLERÝ TEKNOLOJÝK GELÝÞMELERÝN ORTAYA ÇIKARDIÐI ÇEVRE SORUNLARI NELERDÝR? EKOLOJÝK DÖNGÜLERE ÝNSAN MÜDAHALELERÝ ÝNSANIN SU DÖNGÜSÜNE ETKÝLERÝ KARBON DÖNGÜSÜNE ÝNSAN MÜDAHALELERÝ ATIKLAR A. ATIK TÜRLERÝ VE ÇEVREYE ETKÝLERÝ B. ATIKLARDAN KORUNMA GERÝ DÖNÜÞÜM ÇEVRE SORUNLARININ ÖNLENMESİNE YÖNELİK STRATEJİLER ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME PROJE ÇALIÞMASI PROJE DEÐERLENDÝRME ÖLÇEÐÝ SÖZLÜK KAYNAKÇA DÜNYA FÝZÝKÝ HARÝTASI DÜNYA DÝLSÝZ HARÝTASI DÜNYA SÝYASÝ HARÝTASI TÜRKÝYE DÝLSÝZ HARÝTASI TÜRKÝYE FÝZÝKÝ HARÝTASI TÜRKÝYE MÜLKÝ ÝDARE BÖLÜMLERÝ HARÝTASI X Ýçindekiler

11 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge 5 ORGANÝZASYON ÞEMASI Bu bölümde öðrencilerin ön bilgilerini harekete geçirmelerini, araþtýrma ve inceleme yapmalarýný saðlayacak çalýþmalar yer almaktadýr. y KONUYA BAÞLARKEN 1. Biyocoðrafya nedir? Neden böyle bir coðrafya alanýna ihtiyaç duyulmuþtur? Bu bölümde öðrencilerin sýnýf dýþýnda bireysel veya grup hâlinde yapacaklarý uzun süreli (birkaç gün, hafta) çalýþmalar yer alýr. Öðrencilerin coðrafi becerilerini geliþtirmeye yönelik kazanýmlarý destekleyen sýnýf içinde yapýlacak çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Çeþitli kaynaklardan alýnan ve konuyu destekleyen güncel haberler bu bölümde yer alýr. Bilimsel nitelik taþýyan, konuyu desteklemeye yönelik entelektüel bilgiler bu bölümde yer alýr. Öðrencilerin bilgilerini bir ürüne veya aktiviteye dönüþtürmesine ve coðrafi becerilerini geliþtirmesine yönelik geniþ kapsamlý çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Bu bölümde öðrencilerin merakýný uyandýracak motive edecek ve biliþsel geliþimini destekleyecek bazý bilgiler yer alýr. O DERS DIÞI ETKÝNLÝK 1. Dünyada ve Türkiye'de nesli yok olan hayvan ve bitki türlerini araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýnýzdan oluþan bir pano hazýrlayarak arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. G ETKÝNLÝK 1. Günümüzdeki sýcaklýk artýþý, bitki türleri ve bunlarýn yayýlýþ alanlarý üzerinde nasýl bir etkiye sahip olabilir? Sýnýfta tartýþýnýz. S HABER KÖÞESÝ 1993 yýlýnýn 28 Nisan'ýnda Ümraniye Hekimbaþý'nda çöplük olarak kullanýlan alanda büyük bir facia yaþandý. ýstanbul anadolu yakasýndan toplanan çöplerin depolandýðý açýk arazide sabah saat sýralarýnda þiddetli bir patlama meydana geldi. Patlamanýn ardýndan binlerce ton çöp, Kâzým Karabekir Mahallesi'ndeki derenin kenarýnda bulunan gecekondularý yuttu. C BÝLGÝ NOTU Ülkemizde haþhaþ, tütün, pirinç, keten, kenevir gibi bazý tarým ürünleri Tarým Bakanlýðý tarafýndan verilen özel izin ile sadece belirtilen yerlerde yetiþtirilmektedir. Sizce böyle bir uygulamaya neden ihtiyaç duyulmuþtur? G PERFORMANS ÖDEVÝ Yaþadýðýnýz yerde kurulmuþ önemli medeniyetlere ait müzeleri (Anadolu Medeniyetler Müzesi ve Etnografya Müzesi) ziyaret ediniz. Deðiþik kaynaklardan ve bu müzelerden elde edeceðiniz yazýlý ve görsel malzemeleri kullanarak okulunuzda panolar oluþturunuz.? BUNLARI BÝLÝYOR MUSUNUZ? Çöplerin doðada ne kadar kalabileceði, ne kadar zamanda ayrýþabileceði ve yok olabileceði çöplerin cinsine baðlýdýr. Plastik þiþeler: 1000 yýl Piller: 100 yýl Alüminyum kutular: yýl Plastik torbalar: yýl Bu bölümdeki etkinlikler öðrencilerin sýnýf dýþýnda yapacaklarý coðrafi çalýþmalarý kapsamaktadýr. ARAZÝ ÇALIÞMASI Yakýn çevrenizdeki göl ya da akarsu ekosistemine bir gezi düzenleyerek aþaðýdaki etkinlikleri gerçekleþtiriniz. 1. Bu yaþam alanlarýndaki canlý ve cansýz varlýklarýn birbirlerine olan etkilerini bulmaya çalýþýnýz. 2. Ekosistemi ve bu ekosistemi oluþturan varlýklarýn fotoðraflarýný çekiniz. Öðrencilerin gruplar hâlinde veya bireysel olarak coðrafi bir sorunla ilgili yapmasý istenilen tasarýlar bu bölümde yer alýr. v PROJE ÇALIÞMASI Yaþadýðýnýz yerde tarým ve hayvancýlýðý geliþtirmeye yönelik ne gibi faaliyetler yapabilirsiniz? Çalýþmanýz için kitabýnýzýn sonunda yer alan proje hazýrlama basamaklarýný takip ediniz. Konuyu destekleyen bilgiler olaylar, anýlar, makaleler, bilimsel çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Öðrencilerden ýnternet ortamýnda yapmalarý istenilen çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Konu ile ilgili öðrenilen bilgilerin ve kazanýlan becerilerin ölçüldüðü çalýþmalar bu bölümde yer alýr.. OKUMA METNÝ 1929 Bunalýmý (24 Ekim1929), New York Borsasý nda yaklaþýk 16 milyon hisse senedinin bir gün içinde yüzde 50 ile yüzde 90 arasýnda deðiþen oranlarda deðer kaybetmesinden kaynaklanan bir mali kriz ile baþlamýþtýr. Bankalarýn, muhtemel bir felaketi önlemek için önemli boyutlarda hisse senedi alýmýna girmesine raðmen bu kriz atlatýlamamýþtýr. aksine bu alýmlarý, bankalarýn iflas etmesine sebep ÝNTERNET ARAÞTIRMASI Süre: 1 Hafta Teþvik kapsamýndaki illeri tespit ederek Türkiye dilsiz haritasý üzerine yerleþtiriniz. Teþvik uygulamalarýnýn yakýn illerden bir tanesine saðlayacaðý katkýlarý araþtýrarak çalýþmanýzý sýnýfta arkadaþlarýnýzla taþtýþýnýz. 6 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME 1. Türklerin ilk zamanlar göçebe olarak yaþamalarýnýn coðrafî ve beþerî nedenleri nelerdir? 2. Türkleri Orta Asya 'da komþularý olan Moðollar ve Çinlilerden ayýran özellikler nelerdir? Kitapta kenarlarında kırmızı şerit yer alan sayfalar haftalık ders saatinin 2 saat olduğu sınıflarda okutulmayacaktır. Kitapta ölçme değerlendirme bölümlerinde kırmızı renkle yazılan sorular haftalık ders saatinin 2 saat olduğu sınıflarda cevaplanmayacaktır. Organizasyon Þemasý XI

12 1. forma:layout :26 Page XI

13 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge a B ölüm 1. DOÐAL SÝSTEMLER EKOSÝSTEM VE MADDE DÖNGÜSÜ KONULAR BÝYOÇEÞÝTLÝLÝK EKOSÝSTEMLERÝN ÝÞLEYÝÞÝ, ENERJÝ AKIÞI VE MADDE DÖNGÜSÜ SU EKOSİSTEMLERİNİN İŞLEYİŞİ Temel Kavramlar Biyoçeþitlilik Su ekosistemi Besin zinciri Ekolojik döngü Enerji akýþý

14 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge X BÝYOÇEÞÝTLÝLÝK y KONUYA BAÞLARKEN Çevrenizde hangi bitki ve hayvan türleri yaþamaktadýr? Bu türler bulunduklarý çevrenin hangi özelliklerine göre yaþama imkâný bulmuþtur? Belirtiniz. Yapýlan araþtýrmalar, canlýlarýn toprak yüzeyinden yaklaþýk 10 m derinliðe ve 120 m yüksekliðe kadar yaþayabildiklerini göstermiþtir. Daha yükseklerde ise geçici olarak yaþayan kuþ, bakteri, virüs vb. canlý ve canlý kalýntýlarýna rastlanabilir. Deniz ve göllerde de canlýlarýn büyük bir bölümü su yüzeyine yakýn tabaka içinde yaþamaktadýr. Biyosferde deðiþik habitatlar ve bu habitatlarda yaþayan çok çeþitli canlý türleri vardýr (Þekil 1). þekil 1: Canlýlarýn yaþam alaný biyosfer Canlýlarýn yeryüzündeki daðýlýþý, coðrafi þartlarla yakýndan ilgilidir. Coðrafi þartlar dünyanýn her yerinde ayný deðildir. Canlý türleri kendi yaþam þartlarýna uygun alanlarda yayýlýþ gösterir. Coðrafi þartlarýn deðiþmesi durumunda canlý türleri yeni ortama uyum saðlar ya da uygun yaþam koþullarýnýn olduðu ortamlara göç eder. Göç edemeyen ve yeni ortama uyum saðlayamayan canlý türlerinin nesli önce azalýr sonra da yok olur. Biyoçeþitlilik yalnýzca tür çeþitliliði olarak düþünülmemelidir. Biyoçeþitlilik; bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin, ekolojik olaylarýn oluþturduðu bir bütündür. Bu bütünün içinde uzun süreli etkileþime dayalý bir düzen, bir uyum vardýr. Bu nedenle biyoçeþitliliði oluþturan unsurlar arasýndaki denge ekosistemin sürekliliði bakýmýndan önemlidir.? BUNLARI BÝLÝYOR MUSUNUZ? Ülkemizdeki hayvan türü sayýsýnýn, tüm Avrupa Kýtasý nda yaþayan hayvanlarýn 1,5 katý olduðunu, Endemik bitki tür sayýsýnýn Anadolu'da 3778 iken Avrupa'da 2500 civarýnda olduðunu, Son yüzyýlda dünyada 30 bin bitki türünün yok olduðunu, Hayvan ve bitki türlerinden günde 3 canlý türünün neslinin tükendiðini, Dünya yüzeyinin % 6 sýnýn çölleþmiþ, % 29'unun da çölleþmekte olduðunu, Büyük bir kayýn aðacýnýn 72 kiþinin günlük oksijen ihtiyacýný karþýladýðýný biliyor muydunuz? O DERS DIÞI ETKÝNLÝK Dünyada ve Türkiye'de nesli yok olan hayvan ve bitki türlerini araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýnýzdan oluþan bir pano hazýrlayarak sýnýfýnýzda sergileyiniz. 2 Ekosistem ve Madde Döngüsü

15 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge 3 G ETKÝNLÝK Canlýlarýn yeryüzüne daðýlýþýný etkileyen faktörlere baðlý olarak farklý bitki ve hayvan topluluklarýný barýndýran bölgeler bulunur. Bu bölgelerde çeþitli özelliklere sahip pek çok ekosistem vardýr. Benzer bitki ve hayvan topluluklarýný barýndýran bu bölgelere biyom adý verilir. Her biyomun kendine özgü bitki ve hayvan türleri vardýr. Karasal biyomlar, genellikle orada hâkim olan bitki türüne göre, su biyomlarý ise suyun özelliklerine göre sýnýflandýrýlýr km Yukarýdaki haritada yeryüzündeki büyük biyomlar gösterilmiþtir. Haritayý inceleyerek bu bölgelerde biyomlarýn oluþmasýnda hangi faktörlerin nasýl etkili olduðunu söyleyiniz. Ekosistem ve Madde Döngüsü 3

16 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge 6 Þekil 2 de yeryüzündeki biyomlar gösterilmiþtir. Farklý özelliklere sahip bitki ve hayvan türleri bu alanlarda yaþama imkâný bulmuþtur. Aþaðýdaki tabloda bu yaþam alanlarýna ait örnekler verilmiþtir. Hayvanlara ait olan örnekler biyomlar içinde en fazla yoðunluk gösteren türlerden seçilmiþtir. Hayvanlarýn daðýlýþý ayný biyom içinde bile farklýlýk gösterir. Örneðin, ýlýman otlak biyomunda orta enlemlerde evcil türlerin, Avustralya da kangurunun, Kuzey Amerika da bizonun yayýlýþı gibi. Biyom Bitki Örtüsü Hayvanlar Tropikal yaðmur ormanlarý Sürekli yeþil kalan, yayvan yapraklý aðaçlardan oluþan ormanlar, otsu ve uzun boylu bitkiler Fil, þempanze, orangutan, yarasa, kartal, yýlan, kertenkele, kurbaða, domuz, antilop, kaplan, jaguar, leopar, yýlan, diðer kuþ türleri, kelebek türleri, böcek türleri Savan Çöl Yüksek boylu otlar, yer yer aðaçlar, çalýlar Su tutabilen bitkiler (kaktüs vb.), çalýlýklar Zebra, zürafa, babun, aslan, çita, Afrika vahþi köpeði, bizon, firavun faresi, deve kuþu, timsah, geyik, antilop Deve, yýlan, kertenkele, örümcek, yarasa, yer sincabý, akbaba, karýnca, çöl kurbaðasý, bazý böcek ve kuþ türleri Yaprak döken ormanlar Çayırlar Sonbaharda yapraklarýný döken aðaçlardan oluþan ormanlar, orman altý florasý Çeşitli otlar (step, çayır, pireri) Kartal, ayý, sincap, fare, gelincik, samur, sansar, karaca, geyik, çakal, köstebek, kurbaða, timsah, sürüngen, kuþ ve böcek türleri Lama, bizon, antilop, zebra, zürafa, fil, geyik, kanguru, yırtıcı kuşlar, bufalo, yabani at Çalýlýk Çalýlýk ve bodur aðaçlar Çakal, yabani koyun, keçi, tavþan, kurt, çalýkuþu, tilki, puma, kokarca, böcek ve kuþ türleri Ýðne yapraklý ormanlar Tundra Tayga, boreal ormanlarý Aðaçsýz, kaya yosunlarý, likenler, otlar ve bazý küçük çalýlar Samur, vizon, vaþak, kunduz, geyik, ayý, tilki, kartal, kurt, baykuþ, su samuru, kar tavþaný, kutup porsuðu, kuþ ve böcekler Kutup tilkisi, ren geyiði, tilki, kar kuþlarý, misk öküzü, boz ayý, kutup ayýsý, karibu, palyaço ördek, bazý kuþ ve böcek türleri (yaz dönemi) Kutuplar Bitki örtüsü yok Kutup ayýsý, kutup tilkisi, penguen, fok Dað biyomu Dikey yönde deðiþen iðne yapraklý orman, bitki örtüsünden yoksun alan Kartal, dað keçisi, tibet öküzü (yak), kar tavþaný, yýrtýcý hayvanlar Su biyomlarý Deniz Biyomu Tatlı Su Biyomu Bitkisel planktonlar Saz, kamýþ, nilüfer gibi bitkiler ve bitki planktonlarý Çeþitli balýk türleri, midye, yengeç, balina, yunus, deniz anasý, ahtapot, deniz yýldýzý, hayvansal plankton vb. Balýklar, kurbaðalar, bazý böcek türleri, solucanlar, yumuþakçalar þekil 2: Büyük yaþam alanlarýndaki bazý bitki ve hayvan türleri 4 Ekosistem ve Madde Döngüsü

17 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge t Ekosistem ve Madde Döngüsü 5

18 aof LmP7 P r a X o06ox0ax aa7xy upge y Bitki ve hayvanlarýn yeryüzüne daðýlýþýnda deðiþik faktörler etkili olmaktadýr. Bu faktörlerin neler olduðunu aþaðýdaki þemadan inceleyelim. CANLILARIN YERYÜZÜNE DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN COÐRAFÝ FAKTÖRLER CANLILARIN YERYÜZÜNE DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN COÐRAFÝ FAKTÖRLER I - Fiziki Faktörler II - Biyolojik Faktörler lll - Paleocoðrafya a. Ýklim b. Yer þekilleri c. Toprak a. Ýnsan b. Diðer canlýlar a. Kýtalarýn kaymasý b. Ýklim deðiþiklikleri I. Fiziki faktörler a. Ýklim Bitkilerin geliþmesi ve büyümesi için belirli bir sýcaklýða ihtiyaç vardýr. Bu nedenle sýcaklýk bitki çeþitliliði ve bunlarýn yayýlýþ alanlarý üzerinde etkilidir. Birçok bitki türü için sýnýrlayýcý en alt ve en üst sýcaklýk -40 C ile +40 C arasýndadýr. Bitkiler, farklý sýcaklýk isteklerine baðlý olarak ekvatordan kutuplara doðru sýralanmýþtýr. þekil 3: Sýcaklýk ve nemliliðin bitki türleri üzerindeki etkisi Su, bitkiler için hayati önem taþýr. Bitkiler ihtiyaç duyduklarý suyu yaðýþ, hava ve topraðýn neminden elde eder. Bitkilerin çoðunun bünyesinde bulunmasý gereken su miktarý belli bir oranýn altýna düþtüðünde bitkiler yaþamsal fonksiyonlarýný kaybeder. Bu nedenle yeryüzünün kurak ve yarý kurak sahalarýnda bitki örtüsünün sýk olmadýðý görülür (Þekil 2). Bitkilerin yeryüzüne daðýlýþý, hayvan türlerinin daðýlýþýný doðrudan etkiler. Her iklim kuþaðýnda bulunan bitki örtüsü, kendine özgü hayvan topluluklarýný bünyesinde barýndýrýr. Genel olarak sýcak iklimlerin etkili olduðu alanlarda hayvan türleri, soðuk iklim bölgelerine göre daha fazladýr. Örneðin, Kanada'da 15 memeli hayvan türü varken bu sayý Orta Amerika'da 150 ye ulaþýr. Yandaki þekli inceleyerek sýcaklýk ve nemin bitki türlerinin daðýlýþý üzerinde nasýl etkili olduðunu açıklayınız? 6 Ekosistem ve Madde Döngüsü

19 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge43 Bitki ve hayvan türleri yaþamlarýný devam ettirebilmek için bulunduklarý ortamýn iklim koþularýna uyum saðlamak (adaptasyon) zorundadýr. Dünyanýn farklý yerlerinde adaptasyonun nasýl gerçekleþtiðini örneklerle inceleyelim. Tropikal Yaðmur Ormanlarý Tropikal ormanlar uzun boylu, geniþ yapraklý ve sýk aðaçlardan meydana gelir. Burada yapraklarý daima yeþil kalan türler yaygýndýr. Yaðmur ormanlarýnýn varlýðý, sürekli yaðýþ ve yüksek sýcaklýklarla ilgilidir. Yaðmur ormanlarýnýn kendine has özellikleri buralarda farklý canlý türlerinin yaþamasýna olanak saðlayan katmanlar oluþturmuþtur (Resim 1). Resim 1: Tropikal yaðmur ormanlarýnýn katmanlarý 50 m den yüksek, ýþýk istekleri fazla olan aðaçlarýn yaprak ve dallarýnýn bulunduðu katmandýr m yükseklikteki aðaçlarýn ve sarmaþýklarýn oluþturduðu katmandýr. Ormandaki canlýlarýn çoðu, güneþ ýþýðýndan yararlanabildikleri için bu katmanda yaþar. Daha az ýþýk alan, küçük ve genç aðaçlarýn oluþturduðu katmandýr. Birçok bitki türü için uygun ortam saðlar. Otlardan, aðaç kökleri ve dökülmüþ yapraklardan oluþan katmandýr. Yerde yaþayan canlýlar ve böcekler için uygun ortam saðlar. C BÝLGÝ NOTU Ekvatoral yaðmur ormanlarý dünyanýn en zengin doðal yaþam alanlarýdýr. Bitki ve hayvan türlerinin % ini bu ormanlarýn barýndýrdýklarý tahmin edilmektedir. 10 km² lik yaðmur ormaný alaný ortalama olarak: * tür çiçek * 750 tür aðaç * 400 tür kuþ * 100 tür sürüngen * 60 tür kurbaða * 4000 tür böcek barýndýrmaktadýr. tr.bitkipedia.org Tropikal bölgelerdeki türlerin zenginliði üzerinde hangi faktörler etkili olmuþtur? Tartışınız. Ekosistem ve Madde Döngüsü 7

20 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge45 Çöller Ýklim koþullarýna göre kurak ve yüksek sýcaklýða sahip alanlara sýcak çöl, aþýrý düþük sýcaklýktaki alanlara da soðuk çöl denilmektedir. Sýcaklýk, ýþýk ve yaðýþ miktarýnýn bitki ve hayvan yaþamýndaki sýnýrlayýcý özelliði çöllerde belirgin biçimde görülür. Çöller, çetin iklim koþullarý nedeniyle fauna ve flora bakýmýndan fakir ortamlardýr (Fotograf 1). Sýcak çöllerde suyun azlýðý bitkiler ve hayvanlar için en önemli Fotoðraf 1: Sýcak çöl bitkileri sorundur. Bu nedenle çöl bitkilerinin bir kýsmý suyu bulduðu zaman onu en yüksek düzeyde kullanarak kýsa sürede filizlenir, meyve verir ve tohum saçar. Tohumlar da su buluncaya kadar bekler. Bazý çöl bitkilerinin su kaybýný en aza indirmek için topraðýn üstündeki bölümleri çok küçüktür. Bunlarýn toprak altýnda yaygýn kökleri vardýr. Bazýlarý ise güneþ ýþýðýnýn etkisini en aza indirecek kadar ince ve uzundur. Örneðin, Saguara Fotoðraf 2: Saguaro kaktüsü kaktüsü 15 m yüksekliðe ulaþýr (Fotoðraf 2). Kaktüs gibi bitkiler suyu gövdelerinde depolar. Yapraklarýn Fotoðraf 3: Kaktüsün dikenli dýþ yapýsý yerini alan dikenler, nem kaybýný azaltýr (Fotoðraf 3). Çöllerde yaþayan birçok hayvan türünün kendine has davranýþsal ve yapýsal özellikleri vardýr. Çöl hayvanlarý fazla ýsýyý bedenlerinden uzaklaþtýrmak için deðiþik mekanizmalar kullanýr. Birçok çöl hayvanýnýn rengi baþka bölgelerdeki hayvanlara kýyasla daha açýktýr. Pek çok çöl hayvaný, su ihtiyaçlarýný bitkilerden özellikle su depolayan kaktüslerden temin eder. Örneðin, bazý çöl kertenkeleleri, çoðunlukla hareket halindedir ve sadece gölgede dinlenir. Yarasa, yýlan, kemirgen, tilki, kokarca gibi hayvanlar geceleri ortaya çýkar, gündüzleri serin bir oyuk ya da maðarada uyur (Fotoðraf 4). Fotoðraf 4: Çöllerde yaþayan deðiþik hayvan türlerine örnekler 8 Ekosistem ve Madde Döngüsü

21 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge4P Soðuk çöller, buzlarla kaplý olduðu için yaðýþ alan kýyý kesimleri dýþýndaki yerlerde yaþam pek mümkün deðildir. Burada yaþayan penguen, fok, kutup tilkisi, beyaz ayý ve kuþ gibi hayvanlar besinlerini genellikle denizden saðlar (Fotograf 5). Kutuplarda yaþayan hayvanlar, düþük sýcaklýklar ve besin yetersizliði gibi þartlara uyum saðlamak zorundadýr. Örneðin, kutup ayýlarý, soðuktan korunmak için buzun içinde kazdýklarý yuvalarda kýþý uyuyarak geçirir. Resim 2: Kutup bölgesi þartlarýna uyum saðlayan hayvanlar Fotoðraf 5: Soðuk iklim koþullarýnda yaþayan penguenler Kutup bölgelerindeki yaþam koþullarýna uyum saðlamýþ olan foklarýn derilerinin altýnda kalýn bir yað tabakasý mevcuttur. Bu tabaka soðuk sularda yaþayan foklarýn vücut ýsýsýnýn çabuk düþmesini önler (Resim 2). O DERS DIÞI ETKÝNLÝK Ülkemizin de içinde bulunduðu Akdeniz iklim kuþaðýna ait bitki ve hayvan türleri hakkýnda bilgi toplayýnýz. Bu türlerin çevre koþullarýna nasýl uyum saðladýðýný araþtýrýnýz. Elde ettiðiniz bilgileri sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. b. Yer Þekilleri Yeryüzündeki önemli dað sýralarýnýn yakýn bölgeler arasýnda meydana getirdiði iklim farklýlýðý canlý yaþamý üzerinde de çeþitliliklere neden olmuþtur. Daðlarýn denize bakan yamaçlarýnda ýlýman iklim þartlarýna baðlý olarak tür çeþitliliði fazla iken iç kesimlerde azdýr. Örneðin, Toroslar ve Kuzey Anadolu sýradaðlarýnýn kuzey ve güney kesimleri farklý bitki türlerinin yayýldýðý önemli jeomorfolojik birimlerdir. Kara ve denizlerin daðýlýmý, canlýlarýn yeryüzüne yayýlýþýný etkiler. Denizler karalarda yaþayan canlýlar için, karalar ise denizlerde yaþayan canlýlar için yayýlmaya engeldir. Örneðin, okyanuslardaki adalarda büyük kara parçalarýnda olmayan bitki ve hayvan türleri görülür. Diðer yandan doðal olan ya da doðal olmayan etkenler sonucunda meydana gelen bazý deðiþimler kara ve denizler arasýnda canlý türlerinin geçiþine imkân saðlayabilir. Örneðin, Akdeniz i Kýzýldeniz'e baðlayan Süveyþ Kanalý açýldýktan sonra Akdeniz, Kýzýldeniz ve Hint Okyanusu arasýnda bitki ve hayvan türü geçiþleri olmuþtur (Fotoðraf 6). Fotoðraf 6: Süveyþ Kanalý nýn uydudan görünümü Ekosistem ve Madde Döngüsü 9

22 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge47a Resim 3: Canlýlarýn yaþam kaynaðý olan toprak II. Biyolojik Faktörler a. Ýnsan c. Toprak Canlýlarýn yaþam alanlarýný belirleyen önemli bir faktör de topraktýr. Bitki ve hayvanlar yaþamak için topraða ihtiyaç duyar (Resim 3). Topraðýn fiziksel yapýsý, kimyasal özellikleri, nem, sýcaklýk ve canlý organizmalar bitki ve hayvanlarýn yaþam alaný seçiminde etkili olur. Örneðin, kalkerli topraklar üzerinde kolaylýkla yayýlýþ gösteren bazý bitkiler, silisli topraklar üzerinde seyrekleþir ya da yok olur. Salyangozlar, kireçli topraklarýn olduðu alanlarda yoðunluk gösterirken volkanik topraklarýn bulunduðu yerde sayýlarý azalýr. Tuzlu topraklara uyum saðlamýþ bitkiler diðer Biyolojik çeþitliliði tehdit eden insan kaynaklý birçok faktör vardýr. Ýnsan, endüstriyel ve tarýmsal faaliyetlerle çevresini önemli ölçüde deðiþtirir. Bu deðiþiklikler de yeryüzündeki canlýlarýn yaþam alanýný etkiler. Ýçinde bulunduðumuz yüzyýlda dünya nüfusunun hýzla artmasý, sanayi ve teknolojideki geliþmeler ekosistemdeki tür kayýplarýný oldukça arttýrmýþtýr. Yapýlan araþtýrmalarda günümüzdeki tür kayýplarýnýn geçmiþe göre 1000 ila 10 bin kat daha fazla olduðu belirtilmektedir. Tür kayýplarý ekosistemdeki bütün canlýlarýn yaþamýný doðrudan etkilemektedir. Her bir tür birbiri ile karþýlýklý iliþki içinde olduðundan bir türün yok olmasý ekosistemin dengesini bozmaktadýr. Nüfus artýþýna baðlý olarak þehirlerin yayýlým alanlarýnýn gittikçe geniþlemesi birçok canlý türünün yaþadýðý çevreyi daraltmýþ ya da yok etmiþtir. Hayvan ve bitki türlerinin çok azý þehir ortamýna uyum saðlayabilmiþtir. Örneðin, serçe genellikle insanlarýn yaþadýðý yerlerde bulunan bir kuþ türüdür, eskiden tahýlla beslenirken günümüzde deðiþen þartlara göre çok farklý besinler yemeye alýþmýþtýr. b. Diğer Canlılar Ekosistemdeki canlıların birbirleriyle olan ilişkilerine bağlı olarak bir bölgedeki canlı türü çeşitliliği değişir. Örneğin bir bölgede bitki tür ve çeşitliliğinin fazla olması o bölgede yaşayan otçul canlı türünün fazla olmasına neden olur. topraklarda görülmez. 10 Ekosistem ve Madde Döngüsü

23 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge477 G ETKÝNLÝK Aþaðýdaki tabloda biyolojik çeþitliliði tehdit eden insan kaynaklý faktörlerden örnekler verilmiþtir. Benzer örnekleri tablodaki boþluklara yazýnýz. Bu faktörlerin biyolojik çeþitliliðe etkilerini söyleyiniz. Ýnsan Faaliyetleri Çayýr-mera ve yaylalarýn aþýrý otlatýlmasý Erozyon III. Paleocoðrafya a. Kýtalarýn kaymasý Bitki ve hayvan türleri üzerinde bugünkü þartlarla beraber geçmiþ dönemlerde hâkim olan çevre þartlarý da büyük ölçüde etkilidir. Kýtalarda ve iklimlerde meydana gelen deðiþiklikler, canlýlarýn yeryüzüne daðýlýþýný önemli ölçüde belirlemiþtir. Yeryüzünde, tek büyük kara parçasý olan Pangea dan bugünkü görünümünü alana kadar geçen süre boyunca kara ve denizlerin daðýlýþýnda büyük deðiþiklikler meydana gelmiþtir. Kýtalarýn yaklaþmasý ya da uzaklaþmasý bitki ve hayvanlarýn göç yollarýnýn deðiþmesine, daha önce bir arada bulunmayan türlerin birbirleriyle karþýlaþarak etkileþimlerine neden olmuþtur. b. Ýklim deðiþiklikleri Ýklim deðiþiklikleri bazý türlerin yok olmasýnda, bazý türlerin çevreye uyum saðlamasýnda veya göç etmesinde önemli bir etkendir. Ýklim deðiþikliðine baðlý olarak deniz seviyesinde meydana gelen deðiþimler, kýyýlarda yaþayan bazý türlerin kitlesel olarak yok olmasýna neden olmuþtur. Buzul Çaðlarýnda buzullarýn kapladýðý alanlar geniþlediði için kara hayvanlarýnýn yeryüzünde yayýlýþ alanlarý daralmýþtýr. Su seviyesindeki deðiþiklikler, okyanuslardaki habitatlarýn ya tümüyle yok olmasýna ya da azalmasýna neden olmuþtur. Bu deðiþimlerden en çok etkilenen yerler canlý çeþitliliðinin bol olduðu mercan kayalýklarýdýr. Kýtalarý birbirine baðlayan geçitlerin sular altýnda kalmasý ve zaman zaman kara hâline geçmesi hayvanlarýn göçlerini etkilemiþtir. Örneðin, Bering Boðazý nýn kara hâline geçmesi Sibirya'dan Kuzey Amerika'ya olan göçleri meydana getirmiþtir. Bu durum, her iki kýtadaki hayvan türlerinin birbirine benzemesinde etkili olmuþtur. G ETKÝNLÝK Küresel ýsýnmaya baðlý hissedilen sýcaklýk artýþý, bitki türleri ve bunlarýn yayýlýþ alanlarý üzerinde nasýl bir etkiye sahiptir? Tartýþýnýz. Ekosistem ve Madde Döngüsü 11

24 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge470 EKOSİSTEMLERİN İŞLEYİŞİ, ENERJİ AKIŞI VE MADDE DÖNGÜSÜ y KONUYA BAÞLARKEN 1. Yandaki resimde yer alan ekosistemdeki canlý ve cansýz varlýklar arasýnda nasýl bir etkileþim vardýr? Açıklayınız. 2. Yandaki ekosistemden herhangi bir canlýyý çýkardýðýmýzý düþünelim. Bu durum ne gibi sonuçlar doðurur? Söyleyiniz.. 3. Su, canlý hayatý ve çevre için neden önemlidir? Araştırýnýz. A. EKOSİSTEMLERİN İŞLEYİŞİ Ekosistem, birbiriyle iliþkili canlý ve cansýz unsurlardan oluþur. Ekosistem, bu unsurlar arasýndaki madde ve enerji dolaþýmý ile kendini besler ve yeniler. Madde döngüsü ve enerji dolaþýmý ile hava, su, toprak, bitkiler ve diðer canlýlar arasýnda sürekli bir alýþveriþ olur. Bu alýþveriþ yeryüzünün doðal zenginliklerinin tekrar tekrar kulanýlabilmesine ve yaþamýn sürmesine olanak saðlar. EKOSÝSTEMLER Canlý Ögeler Bitkiler Hayvanlar Mikroorganizmalar Kimyasal Etmenler Organik Canlýlar tarafýndan üretilen Yað, Protein, Karbonhidrat ve Vitamin içeren maddeler Cansýz Ögeler Ýnorganik Su, Oksijen, Karbondioksit vb. Fiziksel Etmenler Iþýk Sýcaklýk Rüzgâr Yaðýþ Canlýlar hidrosfer, atmosfer ve litosfer ile sürekli etkileþim hâlindedir. Ekosistem; yukarýdaki þemada da görüldüðü gibi canlýlar ile bunlarýn çevreleri ve aralarýndaki iliþkilerden oluþmaktadýr. Bunlar; mikro alanlardan biyosfere dek çok farklý boyutlarda olabilir. Bir ormanýn bir ekosistem oluþturabilmesi gibi ölü bir aðaç gövdesi, bir nehir, bir gölet, bir dað, bir deniz ve hatta gezegenimizin tümü bir ekosistem olarak ortaya çýkabilir (Fotoðraf 1). Ekosistem; niteliði, yapýsý ve içindeki deðiþik elemanlarýnýn oynadýklarý rollerin zaman içinde sürekli geliþim göstermesi açýsýndan dinamik bir birimdir. Dünya ekosistemini diðer bir deyiþle ekosferi atmosfer, hidrosfer, litosfer ve biyosfer oluþturur. Ekosfer; kara, deniz ve tatlý su olmak üzere üç büyük ekosisteme ayrýlýr. Bu büyük ekosistemlerin içinde Fotoðraf 1: En büyük ekosistem, ekosfer çok sayýda daha küçük ekosistemler bulunur. 12 Ekosistem ve Madde Döngüsü

25 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge47: G ETKÝNLÝK 1. Aðaçlardan dökülen yapraklar doðada herhangi bir deðiþime uðrar mý? Nedenlerini belirtiniz. 2. Organik atıkların çürümesi doğal sistem için neden önemlidir? Araştırýnýz. B. BESÝN ZÝNCÝRÝ Dünyadaki bütün canlýlar yaþamlarýný sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Dünyada besin üretmek için gerekli olan her türlü madde (su, oksijen, azot vb.) bulunur. Bu maddelerin canlýlar tarafýndan kulanýlabilmesi için organik besinlere (karbonhidratlar, proteinler, yaðlar) dönüþtürülmesi gerekir. Bitkiler, algler ve bazý bakteriler fotosentez yoluyla inorganik maddeleri organik besinlere dönüþtürebilen canlýlardýr. Bu dönüþümün gerçekleþmesi için güneþ enerjisine ihtiyaç duyulur (Þekil 1). Þekil 1: Bitkilerde besin üretimi Glikoz Güneþ Enerjisi Karbondioksit + Su (Þeker) + Oksijen Þekil 2: Fotosentez süreci Bitkilerin besin üretimini nasýl gerçekleþtirdiðini Þekil 1 ve Þekil 2 yi inceleyerek görelim. Bitkiler, karbondioksit ve suyu kullanarak güneþ enerjisi yardýmýyla glikoz ve oksijen üretir. Güneþten gelen enerji, fotosentez yapan canlýlarýn ürettikleri besinlerde depolanýr. Besin maddeleri canlýlar tarafýndan tüketildiðinde enerji, bu canlýlara geçer. Böylece enerji, beslenme yoluyla bir canlýdan diðerine aktarýlmýþ olur. Ekosistem ve Madde Döngüsü 13

26 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge47. Bitkilerde besin olarak depolanan enerji, bir besin zinciri biçiminde tüm canlýlara daðýlýr. Aþaðýdaki þemada gösterilen besin zinciri unsurlarýný inceleyelim (Þekil 3). Birincil Tüketiciler Bitkiler ile beslenen otçullar Ýkincil Tüketiciler Otçullar ile beslenen etçiller Üçüncül Tüketiciler Etçillerle beslenen etçiller Üreticiler Güneþ enerjisini kullanarak besin üreten bitkiler Ayrýþtýrýcýlar (mantarlar, bakteriler vb.) Ayrýþtýrýcýlar ölü hayvan ve bitkileri ayrýþtýrarak minerallere ve humusa dönüþtürür. Þekil 3: Ekosistemde besin zincirindeki aþamalar Besin zincirinde enerjinin bir gruptan diðerine aktarýldýðý her halka bir beslenme seviyesini oluþturur. Besin zinciri boyunca aktarýlan enerjinin büyük bir kýsmý o canlýnýn yaþam gereksinimleri için kullanýlýrken geriye kalaný zincirin bir sonraki halkasýna aktarýlýr. Besin zincirindeki bu enerji aktarýmý piramit þeklinde bir model ile ifade edilir (Resim 1, Þekil 4). Otçullarla beslenenler 3. Beslenme seviyesini oluþturur: aslan, leopar vb. Bitkilerle beslenenler 2. Beslenme seviyesini oluþturur: geyik, tavþan vb. Bitkiler 1. Beslenme seviyesini oluþturur. Resim 1: Besin zincirini oluþturan bazý canlýlar Þekil 4: Enerji piramidi O DERS DIÞI ETKÝNLÝK Bir besin aðýnýn ne kadar karmaþýk olabileceðini görmek için aþaðýdaki çalýþmayý yapýnýz. Dergilerden hayvan ve bitki resimleri kesiniz ve bunlarý büyük bir kartona yapýþtýrýnýz. Daha sonra her hayvan ile yediði besinlerin resimlerini okla birleþtiriniz. Böylece ortaya bir besin aðý çýkmýþ olacaktýr. Bu besin aðýný; * Kendi yaþadýðýnýz bölge, * Afrika da bir otlak veya seçtiðiniz bir ekosistem için yapmayý deneyiniz. 14 Ekosistem ve Madde Döngüsü

27 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge47 C. ENERJÝ AKIÞI Canlýlar tüm yaþamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Ekosistemdeki enerji akışı güneşten gelerek üreticiler, otçul tüketiciler, etcil tüketiciler ve ayrıştıcılara doğru tek yönlüdür. Canlýlar tarafýndan kullanýlan enerjinin bir kýsmý çevreye ýsý olarak yayýlýr. Enerji akýþý Þekil 5 teki gibi gerçekleþmektedir: Þekil 5: Enerji akýþý Ayrýþtýrýcýlar Yukarýdaki þekle bakarak þunlarý söyleyebiliriz: Güneþ, ekosistemlerin tek enerji kaynaðýdýr. Yeryüzüne gelen güneþ enerjisinin büyük bir kýsmý üreticiler tarafýndan tutulmakta fotosentez yolu ile kimyasal enerjiye çevrilmektedir. Otçullar, bitkilerden aldýklarý enerjiyi bünyelerine alarak yaþamsal faaliyetlerini sürdürmek için kullanýr. Etçiller de otçullarýn bünyelerinde depo ettikleri enerjiyi onlarý avlayarak kendi bünyelerine alýr. Bu enerjiyi yaþamsal faaliyetler için kullanýr. Ekosistemlerin çoðunda enerjinin önemli bir kýsmý ayrýþtýrýcýlar tarafýndan kullanýlýr. Örneðin, bir otlakta bulunan bitkilerdeki enerjinin sadece %10 u otlayan hayvanlar tarafýndan, geri kalan kýsmý ayrýþtýrýcýlar tarafýndan alýnýr. Ekosistem ve Madde Döngüsü 15

28 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge47L D. MADDE DÖNGÜLERÝ Güneþ, ekosistemlere enerji saðlar, ancak yaþam için ihtiyaç duyulan su ve diðer kimyasal maddelerin kaynaðý dünyamýzdýr. Bundan dolayý yaþamýn sürdürülebilmesi bu maddelerin atmosfer, hidrosfer, litosfer ve biyosfer arasýnda bir döngü oluþturacak þekilde dolaþýmýna baðlýdýr. Madde döngülerinin biyolojik, kimyasal ve jeolojik etkileri vardýr. Ancak insanlarýn olumsuz etkileri sonucunda döngülerin bozulmasý, canlý ögelerin yaþamýný tehlikeye sokar. Ekosistemlerde yaþam, enerji akýþý ve madde döngüleriyle devamlýlýk kazanýr. Bir ekosistemin doðal dengesini koruyabilmesi ve varlýðýný sürdürebilmesi için madde ve enerji döngüsü ile tüketilen maddelerin yeniden üretim için ekosisteme geri dönmesi þarttýr. Madde döngüsü, inorganik maddelerin, sürekli olarak cansýz ortamdan alýnýp canlý unsurlar arasýnda aktarýldýktan sonra cansýz ortama tekrar verilmesi þeklinde çalýþýr. Ekosistemlerde madde varlýðý sýnýrlýdýr ve yerine konmadýðý takdirde tükenmeye mahkûmdur. Madde döngüsünün enerji akýþýndan farký, ekosistemin içinde sürekli devir yapmasýdýr. 1. Karbon Döngüsü Karbon atomlarý, canlý dokularýný meydana getiren birleþikleri oluþturmasý nedeniyle tüm yaþamýn temel taþýdýr. Aþaðýdaki þemada görüldüðü gibi canlýlarýn temel yapýsýný oluþturan karbon; atmosferde karbondioksit (CO 2 ), suda karbondioksit ve bikarbonat hâlinde bulunur. Karalarda ise karbon, kömür, doðal gaz, petrol, kireç taþý içerisinde yer alýr. DOÐADA KARBONUN DÖRT BÜYÜK KAYNAÐI Kara (Litosfer) Atmosfer Su (Hidrosfer) Canlýlar (Biyosfer) Kömür Petrol Kireç taþý Volkanlar CO 2 CO 2 ve Bikarbonat Organik Moleküller Þekil 6: Doðada karbonun bulunuþ þekilleri Karbonun büyük bir kýsmý karbondioksit þeklinde bulunur. Karbondioksitten çýkan karbon, fotosentez için çok önemlidir. Karbondioksit günlük ve mevsimlik sýcaklýklarýn aþýrý yükselmesi ve düþmesine engel olur. Denizler ile atmosfer arasýndaki karbon alýþveriþi çok yavaþtýr. Bu daha çok deniz yüzeyinin ilk 100 metresinde meydana gelir. Karalardan erozyon yolu ile taþýnan organik ve inorganik maddeler vasýtasýyla da denizlere karbon gelir. Karalardan erozyon yolu ile gelen ve kabuklu deniz hayvanlarýndan oluþan organik karbon, karbonat ve bikarbonatlarla birlikte deniz tabanlarýndaki tortullarda birikir. Bu karbonat belki binlerce yýl döngüye katýlmaz. Bu nedenle okyanuslar ve denizler karbonun depolandýðý yerlerdir. Denizler atmosfere oranla 50 kat fazla karbon içerdiklerinden, karbon akýþýný düzenleyen en önemli kaynaklardandýr. 16 Ekosistem ve Madde Döngüsü

29 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge473 Karbon döngüsü atmofer, litosfer, biyosfer ve hidrosfer arasýnda gerçekleþir. Döngü bozulmadýðý sürece karbon oranýnda önemli deðiþiklikler meydana gelmez. Aþaðýdaki þekilde karbon döngüsü gösterilmiþtir (Þekil 7) Þekil 7: Karbon döngüsü 1 Karbondioksit Tüketimi: Kara ve deniz bitkileri tarafýndan fotosentezde 1 Karbondioksitin Açýða Çýkmasý: Canlýlarýn solunumlarý ile doðaya döner. kullanýlýr. 2 Ölen canlýlarýn çürümesi ve orman yangýn- 2 Deniz hayvanlarýnýn kabuk oluþumunda kullanýlýr. larý sonucu doðaya döner. 3 Karbonatlý kayaçlarýn, fiziksel ve kimyasal 3 Deniz hayvanlarýnýn ve bitkilerinin ölümü ile yollarla ayrýþmasý sonucunda havaya yayýlýr. dibe çöker ve karbonatlý kayaçlar hâlinde depo 4 Suyun hava ile temas yaptýðý yüzeyde karbon 4 edilmesi ile tüketilir. Ölen canlýlarýn bünyesindeki karbon zamanla basýncýn etkisiyle petrol ve kömür gibi fosil yakýtlara dönüþür. alýþveriþi gerçekleþir. Burada CO 2 akýþý, su yüzeyinden atmosfere ve atmosferden suya doðru iki yönde gerçekleþir. Atmosferdeki CO 2 miktarý bellidir. Tüketilen miktarda CO 2 sürekli olarak atmosfere dönmemiþ olsaydý fotosentez giderek azalacak ve neticede bitkilerin organik madde üretmelerine imkân kalmayacaktý. Bunun sonucunda besin zinciri yaklaþýk 35 yýl gibi kýsa bir süre sonunda duracak ve yeryüzünde hayat sona erecekti. Ekosistem ve Madde Döngüsü 17

30 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge475 G ETKÝNLÝK Aþaðýdaki kelimeleri kullanarak karbon döngüsü ile ilgili kavram aðý oluþturarak ürün dosyanýza yerleþtiriniz. CO 2, volkanlar, solunum, fotosentez, yanma, bitkiler, diðer canlýlar, canlýlarýn ölümü, çürüme, fosil yakýtlar, kireç taþý 2. Oksijen Döngüsü Canlýlarýn aldýklarý besinleri enerjiye dönüþtürebilmeleri için oksijen gereklidir. Atmosfer % 21 oranýnda oksijen içerir. Sularda da oksijen çözünmüþ olarak bulunmaktadýr. Oksijen atmosferde, atomik oksijen (O), moleküler oksijen (O 2 ) ve ozon (O 3 ) olmak üzere üç þekilde bulunur. Moleküler oksijen solunum için gereklidir. Moleküler oksijen litosferdeki en yaygýn elementtir. Çok reaktif bir gaz olduðu için hidrojen, sülfür, karbon, fosfor gibi birçok elementle birleþir. Ozon, biyosferi ultraviyole ýþýnlarýnýn zararýndan korur. Atmosfere oksijen saðlayan en önemli kaynaklardan biri klorofilli canlýlarýn fotosentez süreci sýrasýnda meydana getirdiði oksijendir. Diðer bir oksijen kaynaðý da, yerden belli bir yükseklikteki atmosferde bulunan sudur. Bu suyun fotolizi (suyun ýþýk yardýmýyla oksijen ve hidrojene ayrýþmasý) ile oksijen açýða çýkmaktadýr (Þekil 8). H 2 O Buharlaþma Hayvan solunumu CO 2 solunumu CO 2 Bitki Fotosentez CO 2 Fosil O 2 Oksidatif yakýtlarýn yanmasý çözünme Þekil 8: Oksijen döngüsü Oksijen, solunum sýrasýnda; kömür, gaz, petrol gibi maddelerin yanmasýnda ve organik maddelerin oksidasyonunda (besin maddelerinin yakýlmasýnda) tüketilir. Atmosferin içerdiði oksijen miktarýnda bugüne kadar ölçülebilir bir deðiþiklik olmamýþtýr. Buna göre tüketilene eþit miktarda oksijen atmosfere iade edildiði, bu suretle oksijen döngüsünün denk kapandýðý söylenebilir. 18 Ekosistem ve Madde Döngüsü

31 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge47P 3. Azot (Nitrojen) Döngüsü Canlýlar için önemli bir madde olan azot, protein ve DNA nýn bileþenlerindendir. Azot, topraktaki verimi büyük ölçüde etkiler. Azotun esas kaynaðý atmosferdir. Atmofer % 78 oranýnda azot (N 2 ) içerir. Fakat atmosferde serbest bulunan azot organizmalar tarafýndan doðrudan kullanýlmaz. Azotun bitkiler tarafýndan kullanýlabilmesi için bazý süreçlerden geçerek nitrit ve nitratlara dönüþtürülmesi yani baðlanmasý gereklidir. Aþaðýdaki þekilde azot döngüsü gösterilmiþtir (Þekil 9) Þekil 9: Azot döngüsü Doðada Azotun Dolaþýmý Atmosferde yýldýrým ve volkanik faaliyetler sýrasýnda ortaya çýkan elektrik deþarjlarý sonucunda azot, oksijen ile birleþerek nitrit ve nitratlara dönüþür. Nitratlar, yaðýþlarla topraða girerek bitkiler tarafýndan kullanýlýr. Azotun baðlanmasý topraktaki bazý bakteriler tarafýndan gerçekleþtirilir. Bu bakteriler ölmüþ canlýlarýn yapýlarýndaki organik maddeleri parçalayarak bunlarý nitrata çevirir. Toprakta ve bazý bitkilerin köklerinde bulunan azot baðlayýcý bakteriler sayesinde bitkiler nitratlarý alýr ve yapýlarýna katar. Azot, besin zinciri ile bitkilerden otçullara otçullardan da etçillere geçer. Ölen bitki ve hayvanlar, ayrýþtýrýcýlar tarafýndan parçalanýr. Mikroorganizmalar azotu nitrit ve nitrata dönüþtürür ve böylece azot döngüye katýlmýþ olur. Ekosistem ve Madde Döngüsü 19

32 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge40a SU EKOSÝSTEMLERÝNİN ÝÞLEYÝÞÝ y KONUYA BAÞLARKEN 1. Çevrenizde hangi su ekosistemleri bulunmaktadır? 2. Bu ekosistemlerinin içerisinde hangi canlı ve cansız unsurlar bulunmaktadır? 3. Su ekosistemlerinin işleyişinde etkili olan faktörler nelerdir? A. SU EKOSÝSTEMLERÝNÝN DOÐAL SÝSTEMLERÝN ÝÞLEYÝÞÝNE ETKÝSÝ Su, bütün canlý varlýklarda yüksek oranda bulunan önemli bir maddedir. Örneðin, insan vücudunun % 65'i, bitkilerin aðýrlýðýnýn % 60-85'i sudan oluþmaktadýr. Suyun canlýlar üzerinde olduðu kadar baþka canlýlar ve cansýz çevre üzerinde de çeþitli etkileri vardýr. Karasal Göl ekosistemleri Nehir ekosistemleri Bataklýk ekosistemleri SU EKOSÝSTEMLERÝ Denizel Okyanus ekosistemleri Deniz ekosistemleri Okyanuslarýn ortalama derinliði 3700 m olmakla birlikte bazý yerlerde çok daha derin çukurlar bulunur. Bura-da yaþayabilen çok az sayýda canlý, ýþýksýz ortama uyum saðlayacak biçimde geliþmiþtir. Okyanuslardaki bitki ve hayvan türlerinin çoðu ise güneþ ýþýnlarýnýn eriþebildiði ilk 100 m lik derinlikte yaþar. Okyanuslarda geniþ kumluk alanlar, yüksek daðlar, bitki ve hayvan topluluklarý barýndýran bölgeler bulunur. Okyanus ekosistemi içinde her birinin kendi çevresi ve çeþitli yaþam biçimleri bulunan çok sayýda farklý boyutlarda ekosistemler yer alýr. Bu ekosistemler içerisinde farklý türlerde canlýlar yaþamaktadýr Fotoðraf 2: Okyanuslardaki deðiþik canlý türleri (Fotoðraf 2). Okyanuslar iklim üzerinde önemli rol oynar. Okyanuslar, atmosferle sürekli ýsý alýþveriþinde olduðundan ekvatordaki ýsý enerjisinin daðýlmasýna katkýda bulunur. Yerkürenin ýsý bilançosu, ýsýnýn yalnýz yarýsýnýn hava ile taþýndýðýný göstermektedir. Kalaný ise okyanus akýntýlarýyla taþýnmaktadýr. Örneðin, Gulf Stream (Golf Sitrim) sýcak su akýntýsý, Meksika Körfezi nden baþlayýp Atlas Okyanusu nu geçerek Ýngiltere'ye ulaþýr. Bu akýntý günde 97 km hýzla dünyadaki bütün nehir sularýnýn yaklaþýk 100 katý civarýnda bir su kütlesini hareket ettirir. C BÝLGÝ NOTU Mercanlar; dünya ekosisteminin en karmaþýk, en zengin beslenme damarlarýndandýr. Tuzlu sularda yaþayan balýklarýn yaklaþýk üçte biri, mercan artýklarýyla beslenir. Mercanlar bulunduklarý denizlerdeki diðer canlý türleri için birer barýnma ve besin kaynaðýdýr. Bu nedenle mercanlarýn oluþturduðu resifler, denizlerdeki canlý çeþidi ve miktarý bakýmýndan en verimli bölgeleridir. Denizlerde mercanlarýn kapladýðý alanlar geniþ deðildir. Okyanuslardaki önemli ekosistemlerden mercan resifleri 20 Ekosistem ve Madde Döngüsü

33 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge407 Fotoðraf 3 te de görüldüðü gibi okyanuslarýn yüzeyinde dalgalarýn etkisiyle her an sayýsýz küçük hava kabarcýðý patlamaktadýr. Böylece deniz tuzlarýnca zengin, pek çok su damlacýðý atmosfere fýrlatýlmaktadýr. Bu süreç, aslýnda biyosfer dengesi için son derece önemlidir. Okyanuslardan atmosfere taþýnan toplam tuz miktarýnýn yýllýk 10 milyon ton olduðu hesaplanmýþtýr. Havada asýlý durumdaki küçük tuz kristallerinin yoðuþma olayýnda önemli etkileri vardýr. Aerosol denen bu küçük parçacýklar, bulutlarýn oluþumunu saðlar. Aerosoller olmasaydý iklimler çok daha kurak olurdu. Fotoðraf 3: Su yüzeyinde patlayan minik hava kabarcýklarý Yaðmur damlalarý yere düþerken havada bulunan aerosolleri yakalayarak topraða indirir. Yaðýþlarla topraða inen bu tozlar, tarlalarýn verimini arttýrmak için kullanýlan geleneksel gübrelerin bazýlarýnýn küçük örnekleridir (kalsiyum, magnezyum, potasyum vb. metallerin fosfatlarý ve sülfatlarý). Her yýl yaðmurlarla kara parçalarýnýn yüzeyine 150 milyon ton gübre düþtüðü tahmin edilmektedir. Akarsular, ekosistemlerin önemli bir parçasýný meydana getirir (Fotoðraf 4). Akarsuyun yer altýna sýzan kýsmý akiferleri, yüzeysel akýþa geçen kýsmý da deniz ve okyanuslarý besler. Akarsular birçok bitki ve hayvan türü için yaþam alaný oluþturur. Akarsularýn hýzý, fiziksel ve kimyasal özellikleri akarsuyun barýndýrdýðý hayvan türü ve sayýsý üzerinde etkili olan faktörlerin baþýnda gelir. Bir akarsuda eðim kesintileri ve çaðlayanlar varsa biyolojiik üretim ve çeþitlilik az olur. Yatak eðiminin fazla olduðu yerlerde bol miktarda alüvyal malzeme Fotoðraf 4: Akarsu ekosisteminden görünüm taþýnýyorsa akarsu bulanýk bir görünüm arz eder. Suyun bulanýk olmasý birçok canlý için olumsuz sonuçlar doðurur. Genellikle akarsularýn yukarý çýðýrýnda topoðrafya daha engebeli, eðim fazla olduðu için akýþ hýzlýdýr. Burada genellikle bazý böcek türleri ile alabalýklar yaþar. Orta çýðýrda eðim biraz azalýr ve vadi geniþlemeye baþlar. Bu kesimde balýk türleri artar. Eðimin azaldýðý ve akýþýn yavaþladýðý aþaðý çýðýrda planktonlar artar. Akarsu denize ulaþýyorsa aðýz kesimlerinde tatlý su ve tuzlu su birbirine karýþýr. Bu bölgeler bitki ve hayvan türleri bakýmýndan zengindir. Akarsularýn taþýdýðý elementler ve besin maddeleri buralardaki biyolojik çeþitliliði artýrýr. Akarsu aðýzlarý mikroorganizmalardan kuþlara kadar birçok canlýnýn barýndýðý yerlerdir. Ekosistem ve Madde Döngüsü 21

34 084f6rm9o 9y6ut a. 80a704477o: 344 9ge400 ARAZÝ ÇALIÞMASI Yakýn çevrenizdeki göl ya da akarsu ekosistemine bir gezi düzenleyerek aþaðýdaki etkinlikleri gerçekleþtiriniz. 1. Bu yaþam alanlarýndaki canlý ve cansýz varlýklarýn birbirlerine etkisini bulmaya çalýþýnýz. 2. Ekosistemin ve bu ekosistemi oluþturan varlýklarýn fotoðraflarýný çekiniz. 3. Akarsu ya da göl ekosistemi içinde yer alan diðer küçük ekosistemleri de tespit ediniz. 4. Ulaþtýðýnýz sonuçlarý bir rapor hâline getiriniz. 5. Hazýrladýðýnýz rapor ve çektiðiniz fotoðraflarla bir pano hazýrlayarak sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. B. SU DÖNGÜSÜ (HÝDROLOJÝK DÖNGÜ) G ETKÝNLÝK Malzemeler : Ressam çamuru ya da plastik dað modeli kapaklý plastik kutu, tabak, lamba, su, parçalanmýþ buz. Bu etkinliði 4-5 kiþilik gruplara ayrýlarak aþaðýdaki yönlendirmeler doðrultusunda bir sunum hâline getiriniz ya da uygun laboratuvar ortamýnýz varsa boþ bir akvaryum içinde sýnýfta gerçekleþtiriniz (Etkinliðin yapýlabilmesi için en az 50 dakika süre gerekmektedir. Deney sabit bir yerde uygulanýp deney süresi boyunca aþamalar izlenebilir.). 1. Hamuru kullanarak bir dað oluþturunuz. 2. Daðý kapaklý plastik kutunun içine, okyanusun olacaðý yere, tabaný aþaðý gelecek þekilde yerleþtiriniz. 3. Daðýn 1/4 üne kadar okyanus tabanýný suyla doldurunuz. 4. Plastik kutunun kapaðýný kapatýnýz. 5. Tabaðý daðýn üzerine gelecek þekilde kapaðýn üstüne yerleþtiriniz. 6. Tabaðýn içine parçalanmýþ buzlarý yerleþtiriniz. 7. Lambayý buz parçacýklarýndan uzaða, suyun yüzeyini aydýnlatacak þekilde kutunun üzerine yerleþtiriniz. Bu etkinliði yaptýktan sonra aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Enerji kaynaðý nedir ve neyi temsil etmektedir? 2. Etkinliðin hangi aþamasýnda buharlaþma ile karþýlaþýlmýþtýr? 3. Suyun yoðuþmasý hangi aþamada, nasýl gerçekleþmiþtir? 4. Su döngüsünün hangi aþamalarý bu etkinlikte gösterilememiþtir? 5. Bu etkinlikte terlemeyi nasýl gösterebiliriz? 6. Yoðuþma buz olmadan gerçekleþebilir miydi? Buz, bu durumu nasýl etkilemiþtir? Su molekülleri; güneþ enerjisi ve yer çekiminin etkisiyle litosfer, hidrosfer, atmosfer arasýnda hareket eder. Bu hareket sonucunda su döngüsü denilen büyük bir sistem oluþur. Okyanuslar, gezegenimizin su çevriminde önemli rol oynar. Yeryüzündeki sularýn buharlaþmasý ile oluþan nem, yoðuþarak bulutlarý meydana getirir. Atmosferik hareketlerden olan yaðýþlar, suyun tekrar tekrar kullanýldýðý bu çevrimin önemli bir parçasýný oluþturur. Bir yaðmur damlacýðý yýlda birçok kez buharlaþýp yeniden yaðýþ olarak yeryüzüne döner. Böylece yaklaþýk 4 milyon km 3 su, karalar ile atmosfer arasýnda hareket eder. 22 Ekosistem ve Madde Döngüsü

35 3yeni. forma:layout :39 Page 23 G ETKÝNLÝK 1. Aþaðýdaki tabloda yer alan terimleri su döngüsü resmi üzerindeki kutucuklara yazarak su döngüsünün nasýl gerçekleştiğini açýklayýnýz. 2. Eðer su döngüsü ger-çekleþmeseydi iklimlerde ve yeryüzünde ne gibi deðiþiklikler meydana gelirdi? Tartýþýnýz. Buharlaþma Terleme Yoðuþma Yaðýþ Yüzey akýþý Yer altý akýþý Suyun sývý hâlden gaz veya buhar hâline dönüþmesidir. Okyanuslar, göller ve nehirler buharlaþma yoluyla atmosferdeki nemin yaklaþýk %90 ýný karþýlar. Bitkilerin terlemesi ile olan buharlaþmadýr. Atmosferdeki nemin yaklaþýk %10 unu karþýlar. Havadaki su buharýnýn sývý hâle geçmesidir. Yoðuþma, bulutlarý oluþturur. Suyun bulutlardan katý veya sývý hâlde yeryüzüne geri dönmesidir. Kar, buz erimeleri, yaðýþlar sonucu oluþan su ve bazý kaynak sularýnýn eðim doðrultusunda akýþýdýr. Karalar yüzeyine düþen yaðýþýn çok büyük bir bölümü akarsularla okyanuslara taþýnýr. Suyun yer altýnda oluþturduðu kanallar aracýlýðýyla akýþa geçmesidir. O DERS DIÞI ETKÝNLÝK Aþaðýdaki tabloda su döngüsünün doðal sistemler üzerindeki yararlarý verilmiþtir. Buradan hareketle tabloda boþ býrakýlan yerleri örnekteki gibi doldurunuz. Su döngüsünün yararlarý Toprak için Bitkiler için Niçin? * Kayaçlarýn fiziksel parçalanma ve kimyasal ayrýþmasý için su gereklidir. * Fotosentez için gereklidir. * Topraktaki besin maddelerinin bitki kökleriyle alýnmasý ve yapraða taþýnmasýný saðlar. Hayvanlar için Suyun devamlýlýðý için Biyoçeþitlilik için Ekosistem ve Madde Döngüsü 23