ESK TÜRK EDEB YATINA G R fi: B Ç M VE ÖLÇÜ

Transkript

1 TC. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2365 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1362 ESK TÜRK EDEB YATINA G R fi: B Ç M VE ÖLÇÜ Yazar Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-5) Editör Prof.Dr. Abdülkadir GÜRER ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlular Ö r.gör. lker Usta Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Eylül 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vi Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler... 2 G R fi... 3 Eski Türk Edebiyat n n Tan m ve Çerçevesi... 3 ESK TÜRK EDEB YATI... 4 Adland rma Sorunu... 4 Eski Türk Edebiyat n n Dayand Ortak Kültür... 6 Eski Türk Edebiyat nda Dil... 7 Eski Türk Edebiyat nda fiiir Divan fiiirinin Dönemleri Osmanl Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi Dönemin fiiir Kitaplar Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk Divan fiiirinde Muhteva Tabiat le lgili Unsurlar Eski Türk Edebiyat nda Nesir Eski Türk Edebiyat Tarihinin Bafll ca Kaynaklar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Naz m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz m Biçimleri ve Dört M sral Naz m Biçimleri G R fi BEY TLERDEN OLUfiAN NAZIM B Ç MLER M sra ve Beyt Kasîde Gazel Müstezâd K t a Mesnevî DÖRT MISRALI NAZIM B Ç MLER Rüba î Tuyu Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynak Bendlerden Oluflan Naz m Biçimleri: Musammatlar G R fi ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler I. GRUP MUSAMMATLAR Müselles Murabba Terbî fiark Muhammes Tahmîs Müseddes Tesdîs Müsebba Tesbî Müsemmen Tesmîn Mütessa Mu aflfler Ta flîr II. GRUP MUSAMMATLAR Terkîb-i Bend (= terkîb-bend) Tercî -i Bend (= tercî -bend) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ÜN TE 5. ÜN TE Eski Türk Edebiyat nda Ölçü: Aruzla lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü G R fi TÜRK fi R NDE ARUZ Aruzla lgili Temel Kurallar ve Terimler Aruza Göre Hece Türleri Aruz fllemleri Aruzla lgili Di er Baz Terimler Aruz fllemlerine Örnekler Vezin Bulma Usulü Türk fiiirinde Kullan lan Vezinler Alfabetik S raya Göre Aruz Vezinleri Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynak Eski Türk Edebiyat nda Ölçü (II) ve Kafiye G R fi ESK TÜRK EDEB YATINDA ÖLÇÜ (II) Türk Edebiyat nda Aruz Bahirleri D VAN fi R NDE KAF YE Girifl

5 çindekiler v Kafiye le lgili Baz Terimler ve Temel Kurallar Kafiye Sözcüklerinde Farkl l k Kafiye Harfleri Kafiye Türleri Harflerine Göre Kafiye Türleri Kafiyenin Birden Fazla Olmas Kafiye Kusurlar Kafiye le lgili Baz Uyar lar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynak

6 vi Önsöz Önsöz Türk edebiyat n n bugün elimizde bulunan yaz l kaynaklar, yaklafl k 1200 y ll k bir zaman diliminde meydana getirilmifl edebî ürünlerdir. Türk tarihinde bu on iki yüzy ll k, oldukça uzun bir zaman dilimi içerisinde iki önemli dönüm noktas vard r. Bunlardan biri, Türklerin X. yüzy ldan bafllayarak slâm dinini kabul etmeleri, di eri de XIX. yüzy l n ortalar ndan itibaren Bat uygarl n n etkisi alt na girmeleridir. Türk edebiyat da baz edebiyat tarihlerinde Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas dikkate al narak; slâmiyet öncesi Türk edebiyat, slâmî dönem Türk edebiyat ve Bat etkisindeki Türk edebiyat olmak üzere üç ana döneme ayr lm flt r. slâmiyet öncesi Türk edebiyat n n günümüze kadar ulaflan yaz l ürünleri VII-IX. yüzy llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinlerdir. slâmî dönem Türk edebiyat ise, XI. yüzy lda her bak mdan örnek ald slâmî dönem ran edebiyat n n etkisinde do mufl, geliflmifl ve varl n kesintisiz olarak XIX.; hatta, XX. yüzy l bafllar na kadar devam ettirmifl bir edebî dönemdir. Bu dönem Türk edebiyat n, slâmî dönem Do u Türk edebiyat ve slâmî dönem Bat Türk edebiyat olmak üzere iki bafll k alt nda ele almak mümkündür. slâmî dönem Do u Türk edebiyat, tarihsel süreç içerisinde Karahanl, Harezm-Alt norda ve Ça atay olmak üzere biri di erinin devam niteli indeki üç edebî dille meydana getirilmifl; Alî fiîr Nevâî (öl. 1501), Hüseyin Baykara (öl. 1505) ve Bâbür (öl. 1530) gibi büyük temsilciler yetifltirmifl bir edebiyatt r. slâmî dönem Bat Türk edebiyat ise, XIII. yüzy l sonlar nda Anadolu da do mufl; Osmanl mparatorlu u s n rlar içerisinde varl n XIX. yüzy l ortalar na; hatta, zay flayarak XX. yüzy l bafllar na kadar sürdürmüfl ve yüzlerce de erli sanatkâr yetifltirmifl bir edebî dönemdir. Yaklafl k alt yüzy l devam slâmî dönem Bat Türk edebiyat, XIX. yüzy l bafllar ndan itibaren art k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy l n ortalar ndan itibaren de yerini yeni bir edebî anlay fla b rakmaya bafllam flt r. Bat, özellikle de Frans z edebiyat etkisinde do arak geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk edebiyat, yeni edebiyat olarak adland r lm fl; bu adland rman n do al sonucu olarak slâmî dönem Bat Türk edebiyat na da eski edebiyat ad verilmifl; bu adland rma günümüze eski Türk edebiyat olarak yans m flt r. Eski Türk edebiyat bugün, divan edebiyat, klasik edebiyat ve klasik Türk edebiyat gibi adlarla da an lmaktad r. slâmî dönem Bat Türk edebiyat metinleri O uzlar n konuflma dilinden do mufl bir yaz diliyle meydana getirilmifltir. Bat Türkçesi, Bat O uzcas ve Türkiye Türkçesi gibi adlar verilen bu yaz dilinin ilk dönemine Eski Osmanl ca, Eski Türkiye Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesi ; ikinci dönemine de Osmanl ca ya da Osmanl Türkçesi gibi adlar verilmifltir. Zaman olarak bu ilk dönem Anadolu Selçuklular ve Beylikler ça ile Osmanl Devleti nin XV. yüzy l ortalar na; yani, stanbul un fethine kadar uzanan kurulufl y llar n ; ikinci dönem de XV. yüzy l ortalar ndan XX. yüzy l bafllar na kadar uzanan yaklafl k befl yüz y ll k bir zaman dilimini içine al r.

7 Önsöz vii Gerek slâmî dönem ran, gerekse ayn dönem Türk edebiyat, naz mda ve nesirde Arap edebiyat örnek al narak meydana getirilmifl edebiyatlard r. Bu dönem ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arap edebiyat n n naz m biçimleri ile vezin ve kafiye sistemi esas al nm fl; di er estetik esaslar da yine Arap belâgati belirlemifltir. Ancak söz konusu dönem Do u ve Bat Türk edebiyatlar nda esas al nan vezin ve kafiye ile di er estetik esaslar do rudan Arap edebiyat n n de il; s n rl da olsa birtak m de iflikliklere u ram fl hâliyle Fars edebiyat n n vezin ve kafiye sistemi ile di er estetik esaslar d r. Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü adl bu kitab n amac, slâmî dönem Türk edebiyat metinlerini okuyup anlayabilmeniz ve bu metinler üzerinde de erlendirmeler yapabilmeniz için gerekli donan m sizlere kazand rmakt r. Bu amaç do rultusunda kitapta önce eski Türk edebiyat hakk nda k sa ve özlü bilgiler verilmifl; daha sonra da kitab n as l konusu olan naz m biçimleri ve bu edebiyat n vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular üzerinde üniteler hâlinde ayr nt l olarak durulmufltur. Bir sonraki yar y lda okuyaca n z Eski Türk Edebiyat na Girifl: Söz Sanatlar adl kitab n z n konusu ise, klasik dönem naz m ve nesrinin di er estetik esaslar n meydana getiren anlat m biçimleri; yani, söz ve anlam sanatlar d r. Ancak, eski Türk edebiyat metinlerini okuyup anlamak için bu iki kitapta verilen bilgilerin tek bafl na yeterli olmad n, program n zda yer alan di er derslerle birlikte ilk dört yar y l programlar n zda yer alan Osmanl Türkçesi derslerine verece iniz önemin ve gösterece iniz ilginin slâmî dönem Türk edebiyat metinlerini okuyup anlayabilmek ve bu metinler üzerinde de erlendirmeler yapabilmek için en büyük yard mc m z olaca n asla unutmay n z. Baflar l bir ö renim dönemi geçirmeniz dile iyle Editör Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER

8 1ESK TÜRK EDEB YATINA G R fi: B Ç M VE ÖLÇÜ Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Eski Türk edebiyat n n Türk edebiyat tarihi içindeki yerini belirleyebilecek, Eski Türk edebiyat karfl l olarak tarihsel süreç içinde kullan lm fl olan adlar s ralayabilecek ve bu adlarla ilgili de erlendirmeler yapabilecek, Divan fliirini, geliflim çizgisini ve geçirdi i üslup farkl laflmalar n dikkate alarak dönemlere ay rabilecek ve genel özelliklerini s ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Edebiyyât- kadîme fii r-i kudemâ Havâs edebiyat Saray edebiyat Enderun edebiyat Edebiyyât- Osmâniyye Osmanl fliiri Dîvân edebiyat Divan fliiri Ümmet edebiyat Ümmet ça Türk edebiyat Klâsik edebiyat Klâsik Türk edebiyat çerik Haritas fiiir Belâgat Fesâhat Me ânî Bedî Beyân Dîvân Mesnevî Mecmû a-i efl âr Mecmû atü n-nezâ ir Mazmun Mahlas Tezkiretü fl-flu arâ Din Tevhîd Münâcât Na t Mi râciyye Hilye Mevlid Allah Melek Peygamber Tasavvuf Aflk Zâhid Vâ iz Vahdet-i Vücûd Nesir Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler G R fi ESK TÜRK EDEB YATI

9 Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler G R fi Eski Türk Edebiyat n n Tan m ve Çerçevesi Yeryüzündeki milletlerin edebiyatlar, o milletlerin tarihsel süreç içerisinde geçirdikleri din, dil, co rafya de ifliklikleri ve bu de iflikliklere ba l olarak iliflkide bulunduklar milletlerin uygarl k, kültür ve edebiyatlar n n etkileri de dikkate al narak birtak m dönemlere ayr l r. Türk tarihinde de iki önemli dönüm noktas vard r. Bunlardan biri Türklerin X. yüzy ldan bafllayarak slâm dinini kabul etmeleri, di eri de XIX. yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren Bat uygarl n n etkisi alt na girmeleridir. Türk edebiyat da Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas dikkate al narak kimi yazarlarca slamiyet öncesi Türk edebiyat, slamî dönem Türk edebiyat ve Bat etkisindeki Türk edebiyat olmak üzere üç ana döneme ayr lm flt r. Bununla birlikte Bat uygarl n n etkisine girildi inde Türk edebiyat nda meydana gelen de ifliklik, slam dairesine girildikten sonraki kadar derin ve köklü olamam fl, belli bir oranda da olsa dinin etkisi bu dönem edebiyat nda da varl - n korumaya devam etmifltir. Türklerin slâmiyetle VIII. yüzy ldan itibaren temas kurdu u kabul edilir. Topluca ve yayg n bir flekilde slâmlaflma ise X. yüzy lda görülür. slâmî Türk edebiyat n n ilk önemli eseri olan Kutadgu Bilig in yaz ld tarih 1069 dur. Bu eser Do u Türkçesi ile yaz lm flt r. Do u Türk yaz dili, tarihsel süreç içerisinde biri di erinin devam olan üç edebî dil hâlinde varl n sürdürmüfltür: Karahanl (XI. yüzy l), Harezm-Alt norda (XII-XV. yüzy llar) ve Ça atay (XV.-XIX. yüzy llar). Do u Türkçesinin bir kolu da bünyesinde birtak m O uzca (=Bat Türkçesi) unsurlar da bar nd ran Memluk K pçakças d r. Türklerin Suriye ve M s r da meydana getirdikleri bir edebî dil olan Memluk K pçakças, XV. yüzy ldan sonra tamamen O uzcalaflm fl ve ayr bir edebî dil olma özelli ini yitirmifltir. Do u Türkçesi (=Hakaniye Türkçesi) Türk edebî dillerinden biri olup di er kolu olan Bat Türkçesine göre daha önce edebî ürünler vermifltir. Bat Türkçesi nin ilk dönemine Eski Osmanl - ca, Eski Türkiye Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesi gibi adlar verilmifltir. Bu dönem, Anadolu Selçuklular ve Beylikler Ça ile Osmanl Devleti nin XV. yüzy - l n ikinci yar s na kadar uzanan kurulufl dönemini içine al r. Bu edebî dilin ikinci dönemi ise Osmanl Türkçesi olarak adland r lm flt r. Osmanl Türkçesi, Osmanl Beyli i nin gittikçe güçlenerek Anadolu da siyasi birli i sa lamas ndan, özellikle de stanbul un al nmas ndan sonra bu kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarl k mer-

10 4 Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü kezi hâline gelmesiyle geliflen ve Arapça ve Farsçadan al nan kelimeler ve çeflitli gramer yap lar yla anlat m gücünü gelifltirerek XX. yüzy l n bafllar na kadar varl - n sürdüren oldukça geliflmifl bir yaz dilinin, daha do rusu yüksek bir edebî dilin ad d r. Bat Türkçesinin bir kolu da Do u Osmanl cas da denen Âzeri O uzcas d r. K sacas Osmanl Türkçesi, Bat Türkçesi dairesine dahildir. Eski Türk Edebiyat olarak adland r lan dönemin kuramsal olarak Köktürk, Uygur, Karahanl, Harezm-Alt norda, Ça atay, Memluk-K pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça edebiyatlar n ve XIX. yüzy l ortalar na kadar Osmanl Türkçesiyle yaz lm fl bütün edebî ürünleri kapsamas gerekti i hâlde günümüzdeki kullan m flekliyle Eski Türk Edebiyat n n Türk dili tarihi aç s ndan durdu u yer buras d r. Eski Türk edebiyat, Osmanl döneminde ortaya konulan edebiyat ürünlerini esas almakla birlikte Osmanl döneminde tek bir edebî gelenek bulunmamaktad r. Farkl özellikleri göz önünde tutarsak, bu dönemde varl n sürdüren üç ayr edebî anlay fltan ve gelenekten söz etmek mümkündür: 1. Halk edebiyat 2. Tasavvufî halk edebiyat (=Tekke edebiyat ) 3. Klâsik Türk edebiyat (=Divan edebiyat ) Bu üç anlay fl genel itibar yla ayn zaman diliminde canl l klar n sürdürmüfltür. Eski Türk edebiyat asl nda bu üç anlay fl da kapsamakla birlikte, günümüzde anlam alan dar tutulmufl olup bu üç koldan sadece sonuncusunu ele al r durumdad r. Eski Türk edebiyat, günümüzdeki kullan m flekline göre, Türk edebiyat n n XIII. yüzy l sonlar ndan XIX. yüzy l n ikinci yar s na kadar olan sürecini kapsar. Osmanl devletinin co rafyas içerisinde, devletin siyasi geliflimine paralel olarak geliflen, zenginleflen, devletin gerileme dönemlerinde bile yükseliflini sürdüren, Türk edebiyat tarihi içerisinde belli bir dönemde tamamlanmakla birlikte günümüzde bile etkileyicili ini koruyan bir edebî gelenektir. Bu edebiyat gösterdi i özellikleri göz önünde tutarak flu flekilde tan mlayabiliriz: Eski Türk edebiyat, Türk edebiyat tarihinin Osmanl devletinin co rafyas nda XIII. yüzy l sonlar nda bafllay p XIX. yüzy l n ikinci yar s na kadar varl n sürdüren, nazarî ve estetik esaslar n müflterek slamî kültürden alan, örnek ald Fars edebiyat n n etkisi alt nda flekillenen, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin genifl bir oranda yer ald bir Türkçe ile eserlerini veren, sanatl söyleyifli önde tutan, kuralc l n ve gelene- in a r bast, Türk edebiyat n n bir dönemidir. DÜfiÜNEL M 1 Türk edebiyat n dönemlere ay rarak eski Türk edebiyat n n bu dönemler içindeki yerini belirtiniz. ESK TÜRK DÜfiÜNEL M EDEB YATI SORU D KKAT Adland rma SORUSorunu ran edebiyat etkisinde geliflen ve XIX. yüzy l ortalar na gelinceye kadar mükemmel denilebilecek eserlerini vermifl olan slamî dönem Bat Türk edebiyat, XIX. D KKAT yüzy l bafllar ndan itibaren art k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy l n ikinci yar s ndan sonra da yerini art k yeni bir edebî anlay fla b rakmaya bafllam flt r. Bat, özellikle de Frans z edebiyat etkisinde do an ve geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk edebiyat edebiyyât- cedîde (=yeni edebiyat) olarak adland r lm flt r. Bafllang çta bu edebî anlay fl öncekinden ay rmak için eskisine edebiyyât- kadîme AMAÇLARIMIZ (=eski edebiyat) AMAÇLARIMIZ ya da bu dönemde yaz lm fl mensur (=düz yaz ) eserleri bir tara- K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

11 1. Ünite - Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler 5 fa b rakarak fli r-i kudemâ (=eskilerin fliiri) gibi adlar verilmifltir. Daha sonra bu adlarla da yetinilmemifl; söz konusu edebiyat, onu yaln zca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir edebiyatm fl gibi gösteren havâs edebiyat (=yüksek zümre edebiyat ), sarây edebiyat, Enderun edebiyat, edebiyyât- Osmâniyye (=Osmanl edebiyat ), Osmanl fliiri, Divan edebiyat, ümmet edebiyat, ümmet ça- Türk edebiyat, slamî Türk edebiyat, klâsik Türk edebiyat ve eski Türk edebiyat gibi adlarla da an lm flt r. Ancak havâs edebiyat, sarây edebiyat ve Enderun edebiyat gibi adland rmalar bu edebiyat n, toplumun yaln zca belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat olmad n n bilimsel araflt rmalar sonucunda kesin olarak kan tlanmas yla art k tamamen terk edilmifltir. Hammer Purgstall (öl. 1856) ve E. J. W. Gibb (öl. 1901) gibi Bat l araflt rmac - lar bu edebiyat için Osmanl edebiyat ve Osmanl fliiri gibi adlar kullanmay tercih etmifller; Fâik Reflâd (öl. 1851), Abdülhalim Memduh (öl. 1866) ve fiehabeddin Süleyman (öl. 1885) gibi modern anlamda ilk yerli edebiyat tarihçileri de söz konusu edebiyat için edebiyyât- Osmâniyye tabirini kullanm fllard r. Fakat bu adland rmalar ayn kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler ça Türk edebiyat n göz ard etti i ve Osmanl dönemi Türk edebiyat n Türk edebiyat tarihinden ba ms z bir edebiyatm fl gibi gösterdi i için do ru bir adland rma olarak kabul edilmemifltir. Divan edebiyat ise, ilk olarak Ömer Seyfettin (öl. 1884) ve Ali Canip (öl.1967) taraf ndan kullan lm flt r. lk bafllarda bu adla Osmanl saraylar ve konaklar nda düzenlenen meclis ve divan lara özgü bir yüksek zümre (=havâss) edebiyat - n n kastedildi i bilinmektedir. Ancak zamanla bu adland rman n gerçek nedeni unutulmufl ve bu ad n söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda yazd klar fliirleri dîvân ad verilen kitaplarda toplam fl olmalar ndan hareketle verildi i gibi bir yorum ortaya ç km flt r. Bu edebiyata Divan edebiyat ad n n verilmesinin as l gerekçesinin yanl fll üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum sonucunda ortaya ç kan ikinci gerekçeyi kabul etmek de alt yüz y l sürmüfl bir edebiyat n mensur eserlerini ve birtak m fliir formlar n yok saymak gibi bir sonucun ortaya ç kmas na yol açmaktad r. Ümmet edebiyat, ümmet ça Türk edebiyat ve slamî Türk edebiyat gibi adland rmalar ise bafll ca amac sanat olan bu edebiyat yaln zca dinî birtak m amaçlara hizmet eden bir edebiyatm fl gibi gösterdi inden bilimsel bir de er tafl mamaktad r. Klâsik edebiyat ve Klâsik Türk edebiyat gibi adland rmalar ise Fuat Köprülü(öl. 1966) ye aittir. Köprülü, son araflt rma ve incelemelerinde bu edebiyat n yüksek bir medeniyet dairesinde kendi flartlar nda ve kendine has klâsik bir edebiyat oldu unu kabul ederek klâsik edebiyat ya da klâsik Türk edebiyat olarak adland r lmas gerekti ini ileri sürmüflse de bu dönem Türk edebiyat nda Bat edebiyatlar ndaki klasisizm ölçütlerini arayanlar bu edebiyatta söz konusu özellikleri göremedikleri için böyle bir adland rmaya karfl ç km fllard r. Bat edebiyatlar etkisinde do an ve geliflen Türk edebiyat n öncekinden ay rmak için bu yeni edebî anlay fla edebiyyât- cedîde ; önceki edebiyata da edebiyyât- kadîme ad n n verilmifl oldu unu daha önce belirtmifltik. Bugün, XIII. yüzy l sonlar nda ran edebiyat n n etkisiyle do an ve XIX. yüzy l ortalar na kadar varl n sürdüren bu edebiyata eski Türk edebiyat ad n n verilmesini, o dönemde do an bu adland rma ihtiyac n n günümüze bir yans mas olarak de erlendirmek mümkündür. Günümüzde bu adland rmalar n bir k sm terkedilmifl; popüler yay nlarda Divan edebiyat, bilimsel yay nlarda da ço unlukla klâsik Türk edebiyat ad tercih edilir olmufltur. Eski Türk edebiyat ise daha çok bilimsel bir s -

12 6 Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü n fland rma gereksinimine cevap veren bir adland rma olarak de erlendirilmektedir. Ancak böyle bir adland rma ile slamiyet öncesi ve slamî dönem Türk edebiyatlar n bir bütün hâlinde ve her yönüyle içine almas gerekirken bugün yaln zca slamî Dönem Türk Edebiyat n n Bat Türkçesiyle meydana getirilmifl eserlerinin bir k sm kastedilmekte; daha önce de belirtti imiz gibi, ayn edebî anlay fl benimsemifl olan slamî dönem Do u Türk edebiyat bu adland rman n d fl nda tutulmaktad r. Eski Türk Edebiyat n n Dayand Ortak Kültür Bugün eski Türk edebiyat olarak adland rd m z edebî dönemin gerek naz mda gerekse nesirde slamî dönem ran edebiyat n örnek ald, bu dönem ran edebiyat n n da kuramsal ve estetik olarak Arap edebiyat n esas ald bilinmektedir. Türklerden önce slam dinini kabul etmifl olan ranl lar, naz mda Arap fliirinin vezin (=ölçü) ve kafiye (=uyak) sistemini; bir tür mensur fliir olarak kabul edebilece imiz süslü nesirde (=nesr-i müsecca ) de ayn edebiyat n nesir anlay fl n benimsemifllerdir. ranl flair ve yazarlar n bu yeni dönem ran edebiyat n meydana getirirken vezin ve kafiye d fl nda esas ald klar edebiyat kuram da yine Arap belâgat idir. ranl lar n bafllang çta Arap edebiyat n n bütün esaslar n kabul etmifl olsalar da zaman içinde bu esaslar üzerinde birtak m küçük de ifliklikler yapt klar, k smen de olsa kendilerine özgü bir edebiyat kuram gelifltirdikleri bilinmektedir. Dolay s yla slamî dönem Türk edebiyat n n oluflum sürecinde Türk flair ve yazarlar n n her bak mdan örnek ald klar edebî esaslar, do rudan Arap edebiyat n n de il, birtak m de iflikliklere u ram fl biçimiyle ran edebiyat n n edebî esaslar olmufltur. Bu üç edebiyat n da esaslar n belirleyen ilk eserler Arap ve Fars dilleriyle yaz lm fl eserlerdir. Ancak Arap ve Fars dilleriyle yaz lm fl olan bu eserlerin birço- unun yazar n n Türk oldu u; örnek al nan slamî dönem ran edebiyat n n oluflumunda Türk flairlerin, yazarlar n ve onlar sürekli teflvik eden Türk hükümdarlar n da önemli katk lar oldu u bilinmektedir. O hâlde slâmî dönem Türk edebiyat n n dayand kuramsal ve estetik esaslar yaln zca Arap veya Fars edebiyat na ait edebî esaslar olarak kabul etmek yerine, bunlar her üç milletin ortak bilgi birikimi olarak de erlendirmek daha do ru bir yol olarak görünmektedir. Klâsik dönem Türk flairleri eserlerini söz konusu kuram ve estetik esaslar yan nda ortak bir kültür ve genifl bir bilgi birikiminden yararlanarak yazm fllard r. Ancak bu ortak kültür ve bilgi birikimi flairi ya da yazar dar s n rlar içinde b rakmam fl; aksine onlar n fliire genifl bir bilgi ve kültür penceresinden bakabilmelerini sa lam flt r. Fakat bu kültür ve bilgi birikimi toplumun her kesiminin de il, ancak ayd n kesiminin sahip olabildi i, üst düzeyde bir kültür ve bilgi birikimidir. Birçok bilim dal nda bilgi sahibi olmay, Arapça ve Farsçay okuyup anlamay, hayata tan kl k etmeyi, dili elde bir hamur gibi flekillendirebilmeyi ve hayat sevmeyi gerektiren bir kültürdür bu. Kökü bu milletin kendi hayat na ve tarihine uzanan, ama kendi dünyalar na duyduklar güven dolay s yla farkl dünyalar n kültürlerine kap lar n kapatmayan bir anlay fl bar nd r r. Bundan dolay bu dönemin yak n iliflkide bulunulan iki medeniyet ve kültüründen, yani Arap ve Fars kültüründen aktarmalar ve etkilenmeler olmufl; bu etkiler fliire de yans m flt r. Dönemin flair ve yazarlar edebiyat ilgilendiren her alanda bilgi sahibi olmak, Arapçay ve Farsçay bu dillerle yaz lm fl edebî eserleri okuyup anlayacak, hatta bazen bu iki dilde fliir yazacak kadar iyi bilmek zorundad rlar.

13 1. Ünite - Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler 7 Dönemin Türk flair ve yazarlar n n Arap ve Fars kültürünü ve bu iki milletin edebî anlay fllar n bu derecede benimsemifl olmalar n n tarihî ve sosyal nedenleri vard r. Bu nedenlerin bafl nda ran ve Arap milletleri ile olan din birli i gelmektedir. Bir di er önemli neden de Osmanl devletinin kendine hedef olarak bölgesel bir güç olarak kalmay de il, bir dünya devleti olmay seçmifl olmas d r. Bunun için de fethedilen topraklardaki farkl milletlere ait kültürlere ve uygarl klara düflmanl k etmemifl, onlar n kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de erlerini zorlamad sürece yararlanabilece i kadar yararlanm flt r. Nitekim ran la savaflan ve Safevî Devleti nin Anadolu ya yönelik emellerini sona erdiren Yavuz Sultan Selim, savaflt halk n diliyle fliir yazmakta bir sak nca görmemifl, onun bu tutumu ne kendi döneminde ne de daha sonra yad rganm flt r. ran edebiyat n n Türk edebiyat üzerinde bu derece etkili olmas n n bir baflka önemli nedenini de ranl lar n slâm dinini Türklerden yaklafl k iki yüzy l önce kabul etmifl olmalar nda aramak gerekir. slam dinini ranl lardan sonra benimsemifl olmalar, Türklerin birçok konuda oldu u gibi sanat anlay fl nda da onlar örnek almalar na yol açm fl; bu da Türk ve Fars flairlerinin ayn edebiyat derslerini görerek ve ayn kitaplar okuyarak yetiflmeleri sonucunu do urmufltur. Buna ranl larla olan komfluluk iliflkilerinden do- an kültürel yak nlaflmay ve ran topraklar n n uzun y llar Türk egemenli i alt nda kalm fl olmas gibi etkenleri de ilave edersek, Türk flairlerinin, iki yüz y l önce bafllam fl olan ran edebiyat n örnek alm fl olmalar n do al karfl lamak gerekir. Bütün bu sebepler Divan flairlerinin dahil olduklar medeniyet dairesindeki di er milletlerle ayn kültür zemininde fliir söylemeleri sonucunu do urmufltur. Bu müflterek kültür zemininin yan s ra mahallî unsurlar ve Türk milletinin hayat ve insan kendisine özgü yorumlay fl tarz da bu fliirin kültür zemininin oluflmas nda önemli bir role sahiptir. Klâsik dönem Türk flair ve yazarlar n n Arap-Fars kültürünü ve bu uluslar n edebî anlay fllar n bir bütün hâlinde benimsemelerinin tarihsel ve sosyal nedenleri hakk nda bilgi veriniz. DÜfiÜNEL M Eski Türk Edebiyat nda Dil DÜfiÜNEL M Türkler, slam dinini kabul ettiklerinde yeni bir din ile birlikte bu SORU dinde önemli bir SORU yer tutan Arapça ile de karfl laflm fllard r. Dinî metinlerin anlafl lmas için bu dilin bilinmesi, dinî kavramlar n karfl l klar tam olarak kullan lan dilde bulunmad için bu D KKAT D KKAT dilden aktar lmas ve nihayet ibadet için bir baflka dilde yaz lm fl olan Kur ân- Kerim in okunmas ve anlafl lmas lâz md. Bu kaç n lmaz olarak Arapça ile temas do- urdu. Bununla birlikte slâm kültürü ve sanat ile olan yayg n SIRA ve sürekli S ZDE iliflki ran yoluyla olmufl, sözünü etti imiz iliflki de sanat ba lam nda büyük ölçüde Fars dili üzerinden olmufltur. AMAÇLARIMIZ Türk edebiyat, toplum yaflant s yla da ba lant l olarak, slamdan önce sözlü AMAÇLARIMIZ bir edebiyat fleklinde idi. Türkler ranl larla kültürel temasa geçtiklerinde karfl lar nda âhenkli bir fliir dili ve klâsikleflmifl bir edebiyat buldular. K Böylece T A P slamlaflt k- tan sonraki dönemde bir taraftan ran co rafyas ndaki Türk devlet idarecileri bu dil K T A P ile meydana gelen edebiyat desteklemifl; di er taraftan Türk flairleri XII ve XIII. yüzy llarda fliirlerini Farsça yazm fllard r. slam dinini kabul ettikten TELEV ZYON sonra Türk ve TELEV ZYON ranl bilginlerin farkl bilim dallar nda eserlerini Arapça yazd klar, ranl lar n söz varl itibar yla önemli miktarda Arapça kelimeyi kendi dillerine ald klar, Türklerin edebiyatlar n ranl lar n oluflturdu u estetik yap üzerine bina ettikleri, bunun- NTERNET NTERNET 2

14 8 Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü la birlikte ranl lar n bu estetik yap y Arapça eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri, fakat bu Arapça eserlerin pek ço unun da Türk yazarlarca kaleme al nd görülmektedir. Bilim, kültür ve sanat alan ndaki bu geçifllerin ve etkileflimlerin bu denli s n rs z bir flekilde olmas n içine girilen medeniyet anlay fl n n insana ve dünyaya bak fl tarz ile iliflkilendirmek gerekir. Divan fliirinin ve bu dönemde ortaya konulmufl olan di er eserlerin dili, Türkçenin as rlar süren bir geliflim sonucunda ulaflt olgun ve eriflkin bir düzeyi göstermektedir. Dilin bir toplumun geçmiflinden tafl d kültürel de erleri sunma, bu miras n tafl y c s olma gibi bir özelli i vard r. Bunun yan s ra dilin geliflimi ve söz varl n n de iflimi, toplumun yaflad co rafi mekân, o toplumun dünyay kendine özgü alg lay fl biçimi, uygarl k düzeyi, günlük hayatta ihtiyaç duydu u alanlar, kulland araçlar ve benzeri hususlarla da do rudan iliflkilidir. Orta Asya da komflular yla oldukça s n rl iliflkileri olan Türk toplumunun dili de bu duruma uygun olarak oldukça saf ve millidir. Yabanc kültürlerle iliflki kuruldu u Uygur dönemi metinlerinde yeni dinî kavramlar karfl lamak üzere birçok yabanc kelimenin ithal edildi i görülür. Köktürkçede dünya görüfl ve medeniyet türüne uygun olarak maddi âlem ve devlet teflkilat yla ilgili kelimeler ço unluktad r. Yerleflik kültüre geçen Uygurlarda flehir kültürüyle ilgili maddi kelimeler ve daha ziyade dinî ve manevi âleme ait unsurlar hâkimdir. slamî Türk edebiyat n n ilk verimlerinde yabanc kelime say s n n oldukça s n rl olmas na karfl l k zaman ilerledikçe durum Türkçe kelimelerinin aleyhine ifllemeye bafllam flt r. Al nan kelimelere bak ld nda bunlar n ço unlukla gerçek bir ihtiyaca cevap verdi i görülür. Mesela talyancadan al nan kelimeler daha çok gemicilikle ilgilidir. Dinî terimlerin Arapça, edebî olanlar n ise Farsçadan al nmas yine ayn prensibe dayan r. (Okuyucu, 2004: 135). Dilin kelime kadrosunun genifllemesi, üslûbunun farkl laflmas, cümle yap - lar n n daha birleflik hâle gelmesi Osmanl Devleti nin büyümesi, askerî ve idari alanlardaki ihtiflam ile do rudan iliflkilidir. Bafllang çta Arapça eserler istinsah (=kopya) edilirken, daha sonralar bu dille eserler verilmeye bafllanm flt r. Gerçeklefltirilen fetihler yaz diline de yans m fl; gurur ve büyüklük duygusunu yans tan ifadeler, s fatlar gittikçe yayg nl k kazanm flt r. Bu durum ilk olarak resmî yaz flmalarda kendisini göstermifl, daha sonra yayg nlaflm flt r (Okuyucu, 2004: 137). Arapça ve Farsçan n Türkçe üzerindeki etkileri farkl alanlarda olmufltur. Arapça daha çok devrin ö retim kurumlar olan medreselerde, Farsça ise sanat ve tasavvuf çevrelerinde etkili olmufltur. Fakat bu çevreler asl nda birbirinden bütünüyle kopuk de ildir. Medreselerin müfredat programlar incelendi inde Arap edebiyat bilgi ve teorisine ve bu sahan n temel eserlerine önemsenerek yer verildi i görülmektedir. Ancak Farsça ve Fars edebiyat ile ilgili eserler okutulmad hâlde, bu dil o dönemde kendili inden ve Arapçaya göre daha tabii bir flekilde etki sahas oluflturmufl, hatta Arapçaya göre toplumda daha çok yayg nlaflm flt r. Model olarak görülen Fars edebî dilinin etkin olmas yla Arapça söz varl n n bir k sm Fars dili üzerinden dilimize yerleflmifltir. Divan fliirinin söz varl ndaki Arapça ve Farsça sözcük say s san ld ndan daha azd r. Örnek olarak yüz kelimesinin yan s ra Farsçadan gelen dîdâr, çehre, rû ve Arapçadan gelen vech kelimeleri de fliirde kullan lm fl, fakat bunlar n her biri her zaman birbirinin yerini tutacak flekilde metinlerde yer almam flt r. Kald ki, Türkçeye geçen birçok kelime ait oldu u dildeki anlamlar yla kullan lmam fllar, bu dilde yeni anlamlar kazanm fllar ya da bir k s m anlamlar n yitirmifllerdir. Divan fli-

15 1. Ünite - Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler 9 irinde kullan lan yabanc kelime say s n n dönemden döneme ve flairden flaire farkl l k gösterdi i görülmektedir. Bu oran XV. yüzy lda daha az iken sonraki dönemlerde artm flt r. Zamanla dilin aruz ile uyum sa lamas n n da etkisiyle ortak temalar, ayn flekillerle, fakat daha milli bir üslûp ile ifade edilmeye bafllanm flt r. Zira dilin söz varl, o dilin ve o dil ile ortaya konulan edebiyat ürünlerinin milli olup olmad n tek bafl na belirleyen bir ölçüt de ildir. Divan fliirinde günümüzde kullan lmayan sözcüklerin çoklu u onun anlafl lmas konusunda san ld gibi afl lamayacak bir engel de ildir. fiiir dilinin kap s n n okuyucuya aç lmas Arapça ve Farsça sözcüklerin bilinmesine de il, bu fliirin mecazlarla yüklü dilinin kavranmas na ba l d r. Divan fliirinde s kça geçen aflk, sevgili, meyhane, içki, sarhoflluk gibi kavramlar, tasavvufun da etkisiyle, genellikle mecazî anlamlar yla ele al n r. Bundan dolay da dine sayg n n son derece önemli oldu u o dönemin toplumunda fleyhülislâmlar, devlet adamlar, hatta sultanlar bile mecazlarla örülü bu dil ile flaraptan, meyhaneden sürekli bahsetmifller, bir güzelin kulu kölesi olduklar n ifade etmifllerdir. fiiir dilinin bir di er özelli i de bu dilin söz ve anlam sanatlar ile örülü olmas - d r. Bu fliirde tema do rudan de il, mecazl bir dille anlat l r. Bu mecazl anlat m da fliirin ilk anlam ndan öte bu anlam n çözülüflüyle ortaya ç kan ikinci bir anlam katman n, hatta ayn flekilde üçüncü bir katman var k lmaktad r. Divan fliirinin dili yo un ve süslü bir dildir. Do rudan anlamla iliflkili sanatlar ve sözü ses bak m ndan süsleyen sanatlar, fliirlerin çözümlenmesinde ve yorumlanmas nda do rudan veya dolayl olarak önemli rol üstlenirler. Divan fliirinin kal c eserler vermifl olmas nda bu sanatl söyleyiflin büyük etkisi vard r. Özellikle kelime varl bak m ndan bu edebiyat n dilinin kulland m z dilden büyük farkl l k gösterdi i bir gerçektir. Her dönemin dil anlay fl n n o dönemin siyasi ve ekonomik flartlar yla, bilim dallar ndaki düzeyiyle de iliflkili oldu u, o günkü toplum hayat n n ve anlay fl n n, dünya görüflünün de bunda pay oldu u bilinmektedir. Bu meselenin bir yönüdür. Di er yönü de dilin sürekli geliflen canl bir varl k oldu u gerçe idir. Milletimizin bundan befl alt yüzy l önceki bir dönemde kulland dilin söz varl n anlamakta güçlük çekmemiz bu aç dan tabiidir. Bu durum sadece bize özgü de de ildir. Dilin de iflmeye ve geliflmeye aç k do as, günümüzde baflka milletlerin önüne de kendi klâsiklerini anlamada büyük güçlükler koymufltur. Fakat dilin bu özelli i, bizim d fl m zdaki milletleri kendi edebiyatlar n n büyük isimlerinden birisini unutmak ya da onu sadece edebiyat tarihlerinde hat rlamak gibi bir durum içine düflürmemektedir. Dolay s yla bu edebiyat n ürünlerinin anlafl lmas güçlü ünü do uran dil engelini, o dönem flair ve yazarlar yla aram zda afl lmas mümkün olmayan bir engel olarak görmemek laz md r.

16 10 Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü Belâgatin as l anlam ulaflmak, bir fleyin son noktas na eriflmek, olgunlaflmak t r. BELÂGAT Belâgat, bir düflünce ya da duygunun yerinde ve zaman nda manas en aç k flekilde ve ak c bir dille ifade edilmesidir. Belâgat kitaplar nda sözün fasîh (=aç k, anlafl l r ve ak c ) olmak flart yla muktezâ-y hâl ve makam denilen (a) söyleyenin, (b) söze muhatap olan n, (c) dile getirilecek düflünce, duygu ve hayalin durumuna uygun flekilde söylenmesi olarak tan mlan r. Muktezâ-y hâl ve makam, laf zlar n gösterdi i anlamlar n belirlenmesi ve anlafl lmas nda da önemlidir. Çünkü dilde ayn kelime farkl ba lamlarda farkl anlamlar kazanabilir. Söz söylenilmesi gereken durumlar, ifade edilecek duygu ve düflünceler say s z ve birbirinden farkl d r. Ayr - ca, bunlar ifade edecek flahs n önünde de kendisinin ve karfl s ndakinin fikrî, zihnî ve psikolojik hâline, e itim durumuna göre de iflen ve çeflitlenen çok farkl seçenekler vard r. Söz, ifadesi kastedilen tek bir manay birden fazla flekilde dile getirebilir. Manan n bu seçeneklerden kendisine en uygun olan yla birleflmesi sonucu belâgat gerçekleflir. Belâgat için öncelikli flart fesâhattir. Fesâhat ilgisini daha çok lafz n (tek veya ibare hâlinde) niteliklerine yöneltir; belâgat ise tek tek laf zla ilgilenmez, cümledeki kelimeleri birlikte ifade ettikleri mana ile ele al r. Daha sonra da bu ilgisini bütün metne yayar. Di er bir ifade ile cümle ögeleri aras ndaki iliflkiye yöneltti i dikkat tek bir cümlede kalmaz, o metindeki di er cümlelere ve onlar n ögelerine de uzan r. Belâgatin terimlerinden ve kurallar ndan bahseden bilim dal na Belâgat ilmi denir. Belâgat bir ilim olarak üç k sma ayr l r: Meânî, beyân ve bedî. Me ânî sözün duruma uygun bir flekilde nas l ifade edilece ini, beyân bir maksad n birbirinden farkl usullerle ne flekilde dile getirilece ini, bedî ise maksad ifadede yeterli olan söze mana ve âhenk aç s ndan güzellik verme yollar n gösterir. Eski Türk Edebiyat nda fiiir Divan fiiirinin Dönemleri Bugün Eski Türk Edebiyat ad alt nda Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça ve Osmanl Dönemine ait halk edebiyat ve tekke edebiyat d fl nda kalan ve klâsik Türk edebiyat ad da verilen edebî anlay flla meydana getirilmifl bir edebiyat kastedildi ini daha önce belirtmifltik. Bu edebiyat her yönüyle örnek ald ran edebiyat n n ve slamî Dönem Do u Türk edebiyat n n etkisi alt nda XIII. yüzy l sonlar nda Anadolu da do mufl; Osmanl Döneminde usta flair ve yazarlar elinde devletin siyasi, kültürel ve ekonomik geliflimine paralel olarak kendi geliflimini sürdürmüfl; hatta devletin gerileme dönemlerinde bile naz mda ve nesirde mükemmel örneklerini vermeye devam ederek XIX. yüzy l ortalar ndan itibaren mükemmelli e ulaflan her sanat ak m gibi art k tarihe mal olmufl bir edebiyatt r. Bu edebiyat geliflim çizgisini ve buna ba l olarak geçirdi i üslup farkl laflmalar n göz önünde bulundurarak bafll ca üç döneme ay rmak mümkündür: 1. Oluflum Dönemi: XIII. yüzy l n sonlar ndan XIV. yüzy l sonlar na kadar devam eder. Dönemin önemli temsilcileri, Âfl k Pafla (öl.1333), Gülflehrî (öl.xiv. yy.), fieyho lu Mustafa (öl. 1401?), Ahmedî (öl. 1413) ve fieyhî (öl. 1431?) gibi flairledir. 2. I. Klâsik dönem: XV. yüzy l n ilk y llar ndan XVII. yüzy l bafllar na kadar devam eder. Ahmed Pafla (öl. 1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibi flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad ; Fuzulî (öl.1556), Bakî (öl.1600),

17 1. Ünite - Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler 11 Nev î (öl.1599), Hayalî (öl. 1557) ve Tafll cal Yahya (öl.1582) gibi flairlerle de Türk edebiyat n n ran edebiyat etkisinden k smen de olsa kurtularak art k kendi iç geliflimini tamamlay p özgün eserlerini vermeye bafllad bir dönemdir. 3. II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy l bafllar ndan XIX. yüzy l n ikinci yar s na kadar devam eder. ran edebiyat ndaki üslup farkl laflmas n n etkisiyle özellikle fliirde yo un olarak yeniden bu edebiyat n etkisi alt na girdi i bir dönemdir. Sebk-i Hindî (=Hind üslubu) ad verilen bu edebî ak m n Türk edebiyat ndaki önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm (öl. 1647), Nâ ilî (öl. 1666), Nedîm-i Kadîm (öl.1670), Nef î (öl. 1635) ve fieyh Gâlib (öl.1799) dir. Yüzy llar süren bu edebî anlay fl n ve onun pek çok kural n n Bat uygarl etkisi alt nda do an ve flekillenmeye bafllayan edebiyatta da canl l n ve etkisini sürdürdü ü bilinmektedir. Hatta Cumhuriyet dönemi fliirinde bile bu edebiyat n birtak m izlerini aç kça görmek mümkündür. Hâlâ etkileyicili ini koruyan, anlam ve ses mükemmelli ini yakalam fl, as rlardan sonra bile günümüzün kültürlü ça dafl insan na söyleyece i ve tatt raca zevkler bulunan bu edebiyat n dilinin a r ve süslü olmas, farkl bir kültürel zeminde farkl bir dünya görüflünü yans tmas onun Türk milletinin edebiyat olma niteli ini ortadan kald rmaz. Halit Ziya Uflakl gil in dedi i gibi, Divan edebiyat, Tanzimat edebiyat, bunlar n hiçbirisi Türk kayna ndan do mufl olmak temel tafl n kaybetmemifllerdir. Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba l olarak geçirdi i üslup SIRA farkl laflmalar n S ZDE göz önünde bulundurarak ayr ld dönemler ve bu dönemlerin önemli temsilcileri hakk nda bilgi veriniz. DÜfiÜNEL M Osmanl Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi Osmanl dönemi Türk toplumunda fliirin ne ifade etti ini anlamak, SORU ancak bu toplumda fliir ve flaire verilen önemin anlafl lmas yla mümkündür. Bu toplumda her zaman en üst düzeyde takdir gören sanat ve sanatkârlar aras nda fliir ve flairin özel D KKAT bir yeri olmufltur. Osmanl toplumunda padiflahtan sadrazama, vezirden bilim adam na, çeflitli devlet görevlilerinden farkl meslek gruplar na kadar fliir söyleme ve fliirden zevk alma o toplumun ortak zevkleri aras nda yer alm flt r. Sürekli savafl meydanlar nda bulunmufl birçok padiflah n ayn zamanda dönemlerinin önemli flairleri aras nda yer alm fl olmalar da bunu aç kça göstermektedir. Kendisini elinde k l ç yerine bir gülle resmettiren Fatih Sultan Mehmet, sanat zevki yüksek bir padiflah ve döneminin baflar l flairlerindendir. Yine Fatih in veziri Mahmut Pafla (öl.1474), Divan günümüze kadar ulaflm fl bir divan flairidir. K Yavuz T A Sultan P Selim, Türkçe yan nda Farsçayla da edebî de eri yüksek fliirler söyleyebilecek güçte baflar l bir flairdir. Kanûnî Sultan Süleyman, Divan edebiyat n n en fazla fliir yazm fl flairlerindendir. Bu flair sultanlar sadece payitaht (=baflkent)lerde TELEV ZYON fliir ve sanatla ilgilenmemifller; hayatlar n n önemli bir bölümünü geçirdikleri seferlerde de fliir ve sanatla u raflm fllar; sefere ç kt klar nda yanlar na bilginler ve sanatkârlar da alm fllard r. Tarihî kaynaklar flair padiflahlar n, flehzadelerin, vezirlerin, dönemin bilim kurumlar olan medrese hocalar n n ve devlet adamlar n n NTERNET fliirlerinden örneklerle doludur. Padiflahlar flair olan bir devletin devlet adamlar n n, bürokratlar n n da fliirle, edebiyatla ilgilenmifl olmalar n do al karfl lamak gerekir. Bundan dolay flairlik ve sanatkârl k devlet kademelerinde yer alan liyakat sahibi kiflilerin ilerlemelerinde rol oynayan en önemli etkenlerden biri olmufltur. Bürokraside ve bilim alan nda 3 DÜfiÜNEL M SORU D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET

18 12 Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü Miftah Medreseleri: Ad n Türk edebiyat na da büyük etki yapm fl olan Arap grameri ve belâgati ile ilgili Miftâhu l-ulûm adl eserden alm fl bir Osmanl ö retim kurumudur. pek çok kiflinin, yazd klar fliirleri padiflahlara, devlet adamlar na ya bizzat onlar n huzurunda okumalar ya da bir vesile ile göndererek sunmalar n n sebeplerinden biri de budur. Devlet, di er hizmetleri ve yeteneklerinin yan s ra onlar n bu yönlerini de dikkate alm fl, bu kiflileri ödüllendirmifl böylece toplumda fliirin, flairin ve sanat n yeri devlet eliyle yüceltilmifltir. Baflar l flairlere devlet taraf ndan maafl ba land devrin tarihî kaynaklar ndan olan in amât (=ba fllar) defterlerinde ve flu arâ tezkireleri nde görülür. Ayr ca II. Bayezid in kendi dönemindeki flairlerden fliir yazmalar n istemesi ve yaz lan fliirlere fliirin derecesine göre ödül vermesi de yine bu dönemde fliire ve sanatkâra verilen önemin bir göstergesidir. Bununla birlikte sunduklar fliirler karfl l nda ödül alan, makam yükseltilen, maafl ba lanan flairlerin ço unun asl nda devlette bir görevi bulundu u ya da bir meslek sahibi olduklar n hat rlamak, sanatla ilgilenmenin o dönemin bürokrasisinde ve toplum hayat nda ne kadar önemli oldu unu da göstermektedir. fiu arâ tezkirelerinde yer alan birtak m bilgilerden yola ç karak Osmanl dönemi flairlerinin fliir ve edebiyatla ilk kez aile çevresinde tan flt klar n söylemek mümkündür. Ayr ca her aflamadaki e itim ö retim kurumlar n n dersleri aras nda edebiyatla ilgili olanlar n a rl kl olarak yer ald ; hatta Miftah Medreselerinde oldu- u gibi yüksek ö retim sisteminin baz aflamalar na o dönemde okutulan edebiyatla ilgili teorik eserlerin ad n n verildi i görülmektedir. Bu, o dönemde e itim ö retimde edebiyat n tuttu u yerin önemini göstermektedir. Divan flairlerinin meslek gruplar ve yetifltikleri bölgelerle ilgili olarak flairlerin hayatlar ve eserlerinden örnekler veren fluara tezkireleri üzerinde yap lan bilimsel çal flmalar ve istatistiksel bilgiler flunu göstermektedir: Bu kaynaklarda geçen 3000 civar ndaki flair aras nda en fazla ilmiye s n f mensuplar, yani bilim adamlar yer al r. Daha sonra kalemiyye ad verilen bürokrat s n f gelmektedir. Bunlardan sonra saray mensuplar, askerler, esnaf ve serbest meslek sahipleri yer almaktad r. Dolay s yla divan flairleri, entelektüel birikimin en üst düzeyde oldu u dönemin yüksek ö retim kurumlar ndaki bilim adamlar ndan bafllayarak toplumun hemen her kesiminden insanlardan olufluyordu. Bu tespit baflka bulgularla da desteklenmektedir. Çok genifl bir co rafyaya yay lan Osmanl devletinde stanbul d fl nda da pek çok kültür merkezi vard r. Genel olarak bu edebiyat bir flehir ve flehirli edebiyat - d r. Fakat en yo un olarak divan flairi payitaht (=baflkent) olan Bursa, Edirne ve stanbul da yetiflmifl olmakla birlikte, bunlar n d fl nda Konya, Amasya, Diyarbak r, Kastamonu, Kütahya, Antep gibi Anadolu daki flehirler, Ba dat, Vardar Yenicesi, Filibe, Manast r, Sofya gibi bugün Türkiye s n rlar d fl nda kalm fl kültür merkezleri de ünlü divan flairlerinin yetiflti i yerlerdir. K sacas bu edebiyat fliirle küçük yafltan itibaren tan flan, kendisini fliirle ifade eden bir toplumun edebiyat d r. Divan flairlerinin aras nda, dönemin bilim ve devlet adamlar fazla olmakla birlikte, çeflitli meslek gruplar ndan, hatta esnaftan flairlerin de bulunmas bu gerçe i desteklemektedir. Dönemin fiiir Kitaplar Eski Türk Edebiyat nda fliirlerin topland üç tür kitap vard r: dîvân lar, mesnevî ler ve mecmû a-i efl âr lar. 1. Divanlar: Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz m flekilleri ile yazd klar fliirler, dîvân ad verilen kitaplarda toplanm flt r. Dîvân kelimesinin asl Farsça olup devlet idaresiyle ilgili kay t defterleri, bunlar n ve bunlar tutan kâtiplerin bulundu u yer anlam nda iken zamanla Arap edebiyat n n önemli bir eseri olan Ebu

19 1. Ünite - Eski Türk Edebiyat n n Genel Özellikleri ve Baz Temel Bilgiler 13 Temmâm n kahramanl k fliirlerini toplad Dîvânü l-hamâse si gibi birden fazla flairin fliirlerinin bir araya getirildi i fliir mecmuas, daha sonra da belli bir flairin fliirlerinin topland kitap ya da defter anlam n kazanm flt r. Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz m flekilleri ile yazd klar fliirler, bu flairlerin her bak mdan örnek ald klar ran flairlerininki gibi dîvân ad verilen bu kitaplarda toplanm flt r. Ancak bu, her flairin bir divan sahibi oldu u anlam na gelmez. Bugün adlar n bildi imiz, hatta baz fliirleri günümüze kadar ulaflm fl birçok flairin divan n n elimizde bulunmamas, bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmam fl olmalar ndan ya da yazd klar fliirlerin toplanarak çeflitli nedenlerle divan hâline getirilmemifl olmas ndan kaynaklanmaktad r. Divanlar düzenlenirken naz m flekilleri esas al nm fl ve fliirler genellikle kasideler, tarih k t alar, gazeller, musammatlar, rubâ îler, k t alar, beyitler, m sralar düzeninde s ralanm flt r. Ancak Türk edebiyat nda her zaman uyulmufl bir divan düzeninden söz etmek mümkün de ildir. Musammatlar n gazellerden önceye al nd, kasidelerin gazellerden sonraya konuldu u divanlar da vard r. Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde de kafiyenin son harfine göre Osmanl Türkçesi elifbâ (=alfabe) s esas al narak s ralanm flt r. Baz harflerle kafiye bulmak güç oldu undan bütün harflerle gazel söylemifl flair say s oldukça azd r. Kasidede ise, böyle bir s ra gözetilmemifl; bu naz m flekliyle yaz lm fl manzumeler daha çok konular n n önemine göre s ralanm flt r. Tarih k t alar ise son m sra ya da beyitlerinde birtak m önemli olaylar ebced le tarihlendirmek için yaz lm fl; edebî olmaktan çok tarihî de er tafl yan manzumelerdir. Musammatlar n s ralanmas nda genellikle bendlerinin m sra say lar na dikkat edilmifl olsa da bunun bir kural hâline geldi ini söylemek mümkün de ildir. Gazellerden sonra genellikle mukatta ât olarak adland r lan k t a, rübâ î, matla, müfred gibi küçük hacimli fliirler yer al r. fiiirlerin, bir baflka aç dan bakarak kendi içlerinde naz m flekillerine göre grupland n da söyleyebiliriz. Bunda da esas olan naz m flekillerinin uzunlu u ya da k sal d r. Kasîde, terkîb-i bend, tercî -i bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazellerle ve gazele göre daha k sa naz m flekilleri ile devam eder; ba ms z beyitler ve m sralarla da son bulur. Baz flairlerin divanlar kendileri hayatta iken, baz lar n nki de ölümlerinden sonra düzenlenmifltir. Küçük hacimli ve eksik divanlara dîvânçe, naz m flekilleri bak m ndan zengin, genifl hacimli divanlara ise müretteb divan denir. Genellikle bir flairin divan onun bütün fliirlerini içerir. Ancak Gelibolulu Âli (öl. 1600), Ahmed Namî gibi baz flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Divanlar Dîvân- Fuzulî, Divan- Bakî gibi flairlerinin adlar yla an l rlar. Pek çok divan flairi Türkçe d fl nda Farsça divan da tertip etmifllerdir. Baz divanlarda dîbâce, mukaddime adlar verilen önsöz niteli inde bir girifl bölümü yer al r. Bu bölümler flairin fliir ve sanata bak fl hakk nda günümüze önemli bilgiler aktar r. 2. Mesneviler: Mesnevî hem bir naz m biçimi, hem de bu naz m biçimi ile yaz lm fl kitaplara verilen add r. Divanlarda beyit say s en fazla otuza kadar ç km fl k sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz m biçimiyle genellikle Leylâ ve Mecnun, Husrev ve fiîrîn, Yûsuf ve Zelîhâ gibi edebî de er tafl yan uzun, bazan binlerce beyit tutar ndaki aflk hikâyeleri, destânî konular, ö retici yönü a r basan dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz lm flt r. Mesnevîde beyitlerin di er beyitlerden ba ms z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasidede oldu u gibi beyit say s için bir s n rlama konulmam fl olmas, di er naz m flekillerinde oldu u gibi flairleri kafiye bulma ve say s önceden belli birkaç beyit ile

20 14 Eski Türk Edebiyat na Girifl: Biçim ve Ölçü düflüncelerini ifade etme s k nt s ndan kurtarm fl; bu nedenle de uzun, bazen binlerce beyit tutan manzumeler bu naz m biçimiyle yaz lm flt r. Türk edebiyat nda yaz lm fl mesneviler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik s rayla ayr nt l olarak durulacakt r. 3. fiiir Mecmualar : Divanlar ve mesneviler d fl nda farkl flairlerin çeflitli naz m flekilleriyle yazd klar fliirlerinin topland fliir mecmualar (=mecmû a-i efl âr) ile be enilen bir fliire baflka flairler taraf ndan yaz lm fl benzer fliirler(=nazîre)in topland nazire mecmua(=mecmû a-i nezâ ir)lar bu dönemin antoloji niteli indeki fliir kitaplar d r. Bunlar n say lar kesin olarak tespit edilemeyecek kadar çoktur. Bir k sm n n toplayan belli de ildir. Nazire mecmualar n n önemlileri flunlard r: 1. Ömer b. Mezid taraf ndan 1437 y l nda derlenmifl olan Mecmû atü n-nezâ ir. 2. E ridirli Hac Kemal taraf ndan y llar nda derlenmifl olan Câmi ü n- Nezâ ir. 3. Edirneli Nazmi taraf ndan 1524 tarihinde derlenmifl olan Mecma u n-nezâîr. 4. Pervane Bey taraf ndan 1560 tarihinde derlenmifl olan ve kendi ad yla an - lan Pervâne Bey Mecmû as. Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri Divan fliiri, belli bir kültür birikimi ile yaz lan ya da söylenen ve gelene e dayal özellikleri olan bir fliirdir. Gelenek bafllang ç döneminden itibaren bu fliirde etkisini sürdürmüfltür. Bir flairin bu gelene in d fl na ç karak fliir söylemesi çok az örnek d fl nda görülmez. Bu gelenek hem estetik kurallar belirler hem de muhteva(=içerik)n n s n rlar n çizer. Bu edebî anlay flta flair, gelene in çizdi i bu genel çerçevenin s n rlar n aflmadan gelene in kendisine sundu u imkânlar ile sanatl söyleyifli yakalamak durumundad r. Bir flairin flair olarak kabul edilebilmesi için gerekli flartlar koymufl olan gelene i takip etmemesi, kiflisel olarak bu flartlar aflmaya çal flmas edebiyat çevresinin d fl na ç kar lmas, be enilmemesi, elefltirilmesi gibi sonuçlar do urur. Bu gelenek karfl s nda bir padiflah ile s radan bir flair aras nda hiçbir fark yoktur. Her ikisi de fliir söylerken ayn kurallara uymak durumundad r. Bundan dolay bir padiflah n fliirini bir baflka flairinkinden, bir kad n flairin fliirini erkek flairinkinden ay rmak ço u zaman mümkün olamamaktad r. Bu nedenle gelene in belirledi i özelliklerin, bu dönem fliirlerinin okunmas nda göz önünde tutulmas gerekmektedir. fiairlerin ayn malzemeyi kullanmak zorunda olmalar, bu edebiyatta özgün eserlerin ortaya ç kmas n n önündeki en büyük engel olmufltur. Bu engeli aflarak, ayn konular ayn unsurlar ve ayn estetik kurallarla söylerken di er flairlerden ayr labilen ve eldeki malzemeyi farkl bir flekilde iflleyerek belli bir düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul edilir. Klâsik edebiyatta flair, güzel ve etkileyici bir fliir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra bunlar, estetik kurallara uygun bir biçimde birlefltirir. Bu seçme ve birlefltirme ifllemi Divan flairleri taraf ndan inci dizmeye benzetilir. Seçme ve birlefltirme için belâgat in koydu- u belli kurallar vard r. Bütün bu kurallar asl nda, sözün duruma, ba lama uygunlu u d fl nda iki amac sa lamaya yöneliktir: Dil kurallar na uygunluk ve âhenk. fiiirde bu flartlar n aranmas anlam n yok say lmas demek de ildir. fiiirde orijinal anlamlar n ve hayallerin bulunmas da gerekir. Zira Divan fliiri âhenk ile anlam n, birini di erine öncelemeden ideal düzeyde birleflmesini hedefler. Mazmun: Divan flairleri, mensubu olduklar edebî anlay fl n belirledi i s n rlar içinde fliir söylemifllerdir. Bu fliirde flairden flaire de iflen, dönemden döneme farkl laflan bir fliir anlay fl n n oldu unu söylemek mümkün de ildir. Her ne kadar, zaman içerisinde gelene e eklenen birtak m özellikler ve baz yerli unsurlar fliire gir-