Akıl Hastalar ın ın Sosyal Red Durumunun Hasta Ailesi Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması. Ayşe TUNA ÖZET

Transkript

1 Akıl Hastalar ın ın Sosyal Red Durumunun Hasta Ailesi Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması Ayşe TUNA ÖZET Ara ştırman ın amac ı ; toplumun ruh hastalar ını sosyal red durumunun hasta ailesi üzerindeki etkilerini belirlemektir. Ara şt ırman ın evrenini Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıklar ı Hastanesi Ayakta Psikiyatrik Tedavi Ünitesi (APTÜ), Psikoz ve Nevroz Kliniklerinde yatarak veya ayakta tedavi gören hastalar ın yaş ve üzerindeki 52'si kad ın, 64'ü erkek 116 yak ını ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan ya ş ve üzerinde 48'i kad ın, 61'i erkek 109 birey olu şturmu ştur. Ara şt ırman ın verilerini toplamak amac ıyla deneklerin bireysel özelliklerini içeren Anket Form ıı-1, Ruh Hastas ı Aileleri Sorun Belirleme Anket Formu-2 (RHASBA), örnek vakalar (anksiyete nevrozu/depresyon, paranoid şizofreni) ve Arkar tarafindan geli ştirilip geçerlilik ve güvenirli ği yap ılan Sosyal Mesafe Ölçe ği (SMÖ) kullan ılm ışt ır. Ara ştırman ın verileri bilgisayarda SPSS program ı ile yüzdeleme, varyans analizi, "X 2 " ve "t" testlerinden yararlan ılarak istatistiksel olarak de ğerlendirilmi ştir. Ara şt ırman ın sonucunda; ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlar ın, ailesinde ruh hastas ı bulunanlara göre ruh hastalar ın ı daha fazla reddedebildikleri, toplumun bu reddedici yakla şım ı kar şısında hasta yak ınlar ının olumsuz yönde etkilendikleri ama hastal ığı gizleme yoluna gitmedikleri ve psikotik bozuklu ğu olan hastalar ın nevrotik bozuklu ğu olanlara göre daha fazla reddedildikleri saptanm ışt ır. Anahtar kelimeler: Sosyal red, ruh hastas Düşünen Adam; 1999, 12 (3 ): ı, aile, tutum, sosyal mesafe, toplum SUMMARY The aim of this study was to determine the effects of social rejection on the families of the patients. The subjects were chosen among the patients who were treated at the in-patient and out-patient psychiatry clinics of Bak ırköy state hospital for psychiatric and neurological diseases, the family members of 52 female and 64 male, total 116 patients (age 18 to 60) were interwieved. The control group consisted of 48 female and 61 male individuals (age 18-60) who did not have a psychiatric patient in the family. Data were collected using questionnaire-1 concerning the individual characteristics of the subjects, questionnaire-2 concerning the family problems of psychiatric patient (Psychiatric Patient's Family Problems Checklist), and Social Distance Scale dev. eloped and validated by Arkar. The statistical analysis was performed using SPSS program; percentage, one way analysis of variance, "X 2 " and "t" tests were applied the results showed that individuals without a psychiatric illness in the family rejected the psychiatric patients socially more than those who had a patient in the family. The patients families were found to be negatively influenced by this social unacceptance, however they did not choose to conceal the illness. It was also found that psychotic patients were more rejected compared to neurotic patients. Key words: Social rejected, mental patient, family, attitudes, social distance, community # İ.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, **Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi Hizmet içi Eğitim Koordinatörlüğü 50

2 üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılmas ı GİRİŞ Romal ı felsefeci Çiçero sormu ştur: "Neden bedenin bakımı ve korunması için bir sanat ortaya ç ıkmıştır da, ruhun iyile ştirilmesi için bir sanat gereksinmesi derinden hissedilmemi ştir ya da bunun üzerine dü şünülmemiştir?" Uzun y ıllar sağlık ve hastal ık "fiziksel rahats ızl ık" ya da "iyi olu ş hali" olarak alg ıladığı için bireyi etkileyen ruhsal ve sosyal faktörler gözard ı edilmiştir. Bireyi biyopsikososyal bir çerçevede ele alan Dünya Sağlık Örgütü (WHO) sağlığı; "sadece hastal ık ve sakatlığın olmayışı değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir" biçiminde tan ımlamıştır (14,42). Bu bütüncül model yakla şımına dayanarak ruh sa ğlığını tanımlayacak olursak; "ki şinin kendi kendisiyle ve çevresiyle dinamik bir denge ve uyum içinde olmas ıdır" diyebiliriz (10,14,40,53,54,55). Oysa tüm dünyada yakın zamana kadar ruh sa ğlığı denildiğinde hep ciddi ruh hastaları akla gelmiş ve bunlar toplum dışında tutulmaya çal ışılarak uzak yerlerde depolanmalar ı düşünülmüştür. Bu hastaların aileleri, yak ın çevreleri her zaman gözard ı edilmiştir. Ruh hastalar ının aile, yakın çevre ve toplumdan ayrı düşünülemeyece ği, geleneksel merkezi hastanelerin dışında, yaşadığı yerde tedavi ve kabul görmeleri, topluma yeniden kazand ırılmaları 1960'lı yıllardan sonra ara ştırmac ıların dikkatini çekmeye başlamıştır (3 40). Ruh hastalarının merkezi hastaneler d ışında bakım ve tedavisinin gereklili ği, özellikle s ın ırlı kaynaklara sahip, geli şmekte olan ülkeler için daha belirgindir. Ruh hastalar ının yaşadığı ortamda tedavi ve rehabilitasyonu, ailenin ve toplumun ruh hastalar ı ve hastalıklarını sosyal kabulü konusunu da beraberinde getirmektedir. Ailenin ve toplumun ruh hastalar ına yaklaşımları; ruh hastal ıklarının önlenmesi, erken zamanda belirlenmesi, tedavisi, bak ımı ve rehabilitasyonuyla doğrudan ilişkilidir (3,4,7) Yerel bak ım yaklaşımlarının başarıya ulaşabilmesi için ailenin, yakın çevrenin ve daha geni ş anlamda toplumun ruh hastalar ını sosyal red veya kabul derecesini ve bunlar ın hasta ailesi üzerindeki etkilerini, ruh sağlığı ekibinin ve ekibin önemli bir üyesi olan psikiyatri hem şirelerinin bilmesi gerekmektedir. Böylece hem şireler balamda bu konuyla ilgili öncelikleri saptamada, verdikleri hizmetin etkinli ğini belirlemede ve ruh hastalar ının sosyal rededilmesi söz konusuysa bunun azalt ılmas ında ve hasta ailesinin bakıma aktif olarak kat ılımın ı sağlanıada daha etkili olabilecelderdir. Araştırmanın amac ı Bu çalışmayla toplumun ruh hastalar ını sosyal red durumunu belirleyerek bu durumun hasta aileleri üzerindeki etkilerini ara ştırmak amaçlanm ıştır. Elde edilecek sonuçlar psikiyatri hem şirelerinin, ruh sa ğ- lığını korumak ve geli ştirmek amac ıyla ailenin ve toplumun eğitimi için gerekli stratejileri geli ştirmelerinde ve ruh hastalar ının sosyal uyumunu sa ğlamada atılacak ad ımların ne olacağına karar vermede ışık tutabileceği düşünülmektedir. Araştırmanın hipotezleri 1. Ailesinde ruh hastas ı olmayanlar, ailesinde ruh hastas ı olanlara göre ruh hastalar ın ı daha fazla reddedebilmektedirler. 2. İçinde ruh hastas ı olan aileler, toplumun reddedici yaklaşımları karşısında olumsuz yönde etkilenebilirler. 3. Toplumun bu yaklaşım karşıs ında hasta yakınları hastalığı gizleme yoluna gidebilmektedirler. 4. Psikotik bozukluğu olan hastalar, nevrotik bozukluğu olanlara oranla daha fazla reddedilebilmektedirler. GEREÇ ve YÖNTEM Araştırmam ız, toplumun ruh hastalar ını sosyal red durumunun hasta ailesi üzerindeki etkilerini ara ştırmak amacıyla planlanarak, Kas ım 1994-Haziran 1996 tarihleri aras ında gerçekle ştirilmiştir. Araştırman ın evrenini Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi Ayakta Psikiyatrik Tedavi Ünitesi (APTÜ), Psikoz ve Nevroz Kliniklerinde yatarak veya ayaktan tedavi gören hastalar ın yakınları ile İs- 51

3 Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması tanbul il s ın ırları içinde yaşayan, ailesinde ruh hastas ı bulunmayan ve herhangi bir psikiyatrik hastal ık öyküsü bulunmayan ki şiler oluşturmuştur. Ömeklem grubu ise, basit rastlant ısal yöntemle seçilen yaş ve üzerinde 52'si kadın, 64'ü erkek 116 hasta yakını ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan yaş ve üzerinde 48'i kadın, 61'i erkek 109 kişi oluşturmuştur. Veri toplama arac ı olarak literatür bilgisi doğrultusunda araştırmac ı tarafından geliştirilen Anket Formu-1, yine araştırmac ı tarafından geli ştirilen, Ruh Hastas ı Aileleri Sorun Belirleme Anket (RHASBA) Formu-2, Örnek vakalar; 1) Paranoid şizofreni, 2) Anksiyete nevrozu/depresyon ve Arkar taraf ından geliştirilen Sosyal Mesafe Ölçeği,(SMÖ) kullan ılmıştır. Anket Formu-1; iki bölümden olu şmuştur. Birinci bölüm; hasta yak ınları ve ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin ya ş, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, meslek, ekonomik durum, sosyal güvence gibi bireysel özellikleri içermektedir. İkinci bölüm ise; hasta yak ınlarının hastas ı ve hastal ığına ilişkin sorulardan olu şmuştur. Anket Formu-2; hasta yakınlarının, hasta ve hastal ık nedeni ile ya şaddclan güçlükleri, dü şüncelerini ve hissettiklerini tan ımlay ıc ı 31 maddeden olu şan Ruh Hastas ı Aileleri Sorun Belirleme Anket Formu (RHASBA), literatür bilgisi ve bu konuda yap ılan çalışmalar doğrultusunda haz ırlanarak uygulanmadan önce uzman görü şüne sunulmu ştur (Uzmanlar: Prof. Dr. Çaylan Pektekin, Doç. Dr. Emin Ceylan, Doç. Dr. Duran Çakmak). Ankette yeralan maddelerin güvenilirlik derecesi Cronbach's Alpha yöntemi ile 0.85 olarak bulunmu ştur (17-19 '26'40'49). Araştırmada her dene ğin sadece birine cevap verdi ği iki örnek yaka kullan ılmıştır. Bunlar paranoid şizofreni ve anksiyete nevrozu/depresyonu tan ımlayan Star' ın tanınmış örnek vakalardır. Örnek vakalara herhangi bir psikiyatrik tan ı yazılmam ıştır. Her örnek vakay ı Arkar tarafından geliştirilen ve ki şi ile ruh hastas ı aras ında tercih edilen sosyal mesafeyi ölçmek için geli ştirilen Sosyal Mesafe Ölçeği (SMÖ) takip etmi ştir. Arkar taraf ından Cronbach's Alpha yöntemi ile s ınanan ölçe ğin 0.88 güvenilirlik katsa- yısı verdiği belirtilmiştir. Bizim çal ışmamızda da ölçeğin güvenilirlik katsay ısı 0.84 olarak bulunmu ş- tur. Ölçek 7 dereceli Likert tipi cevaplanan 14 maddeden olu şmaktadır (3). Değerlendirme cetveli 1.Kesinlikle rahats ız etmez. 2. Rahatsız etmez. 3. Pek rahats ız etmez. 4. Farketmez. 5. Biraz rahats ız eder. 6. Rahatsız eder. 7. Kesinlikle rahats ız eder; ifadelerini içermektedir (3). Verileri toplamak için, ara ştırman ın amacı deneklere anlatılmış ve araştırmaya kat ılma deneğin isteğine bırakılmıştır. Veriler bireysel görü şme yoluyla ara ş- tırmac ı tarafından toplanarak, IBM uyumlu bilgisayarda SPSS program ı ile yüzdelerne, tek yönlü varyans analizi, "X2", "t" testlerinden yararlandarak istatistiksel olarak değerlendirilmi ştir (1 '63). Tablo 1'de görüldüğü gibi hasta9yalanlarm ın hasta ve hastalığa ilişkin düşünceleri, hissettikleri ve yaşadıkları sorunların dağılımı görülmektedir. Hasta yakınların ın % 65.5'i (76) toplumun daha ılımlı ve anlayışlı davranmalar ını istediklerini, % 63.8'i (74) hastalara kendi hayatlar ını yönlendirme hakk ının verilmesini, % 62.1'i (72) evde huzursuzluk olduğunu, % 55.2'si (64) hastalara,, davran ışlarının sorumluluğu kazandmldığı takdirde daha çabuk iyileşebileceğ'ini ve % 51.7'si (60) hastalar ın tedavi etmenin en iyi yolunun yaşadıktan toplumu düzeltmek oldu ğunu belirtmi şlerdir. Tablo 2'de hasta yakınlarının Sosyal Mesafe Ölçe ğine verdikleri cevaplann da ğılım ına bakıldığında, % 76.6's ı (89) örnek valcada verilen ruh hastas ıyla okey, tavla, iskambil ka ğıdı gibi oyun oynamaktan, % 75.9'u (88) i şyerinde ayn ı çat ı altında bulunmaktan, % 71.5'i (83) bu ki şiye evlerini kiraya vermekten kesinlikle rahats ızlık duyacaklann ı belirtirken, % 64.8'i (75) bu ki şinin işlettiği bakkal dükkan ından alışveriş yapmaktan, % 63.7'si (74) belediye otobüsünde yanyana oturmaktan kesinlikle rahats ızlık duymayacaklann ı belirtmi şlerdir. 52

4 Akil Hastalarının Sosyal Red Durumunun Hasta Ailesi Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılmas ı Tablo 1. Hasta yakınlar ın ın RHASBA'ne verdikleri cevaplann da ğılımı (n: 16)* Ruh hastas ı aileleri sorun belirleme anketi (RHASBA) n Sıra no 1 Evde huzursuzluk olmas ı Utanılmas ı B ıkılmas ı Misafirliğe gelinmemesi Kom şuların şikayetçi olmas ı İnsanlar ın hastaneye yatırılmasını istemeleri Misafir geldiğinde odas ına kapatılmas ı Onunla ya şaman ın çok zor olmas ı Misafirliğe götürülmemesi Alışverişe gönderilmemesi Belediye otobüsünde bakışlardan rahats ız olunmas ı Yakınlarını küçük düşürmesi Belediye otobüsünde yan ına oturmak istememesi Onunla alay edilmesi Şehirleraras ı otobüslerde yan ına oturmak istenmemesi Iş verilmemesi Insanların konu şmak istememesi İşyerinde arkada şlarının dışlamas ı Kızının/oğlunun evlendirmek istenmemesi Sürekli bannabilece ği bir kurumda kalmas ının iyi olacağı Ev sahibinin evden ç ıkmalarına istemesi Çocukları olumsuz etkilemesi Insanlar ın kaba davranışları iyileşmeshn engellemesi Toplum y ıkıc ı yönde muamele ediyor olmas ı Toplum-anlayışh davramrsa evde daha çabuk iyile şmesi Hayatlarını yönlendirme hakk ı verilirse çabuk iyile şmesi Tedavi etmenin en iyi yolu önce toplumu düzeltmektir Davranış sorumluluğu kazand ınlırsa çabuk iyile şmesi Ahlaki aç ıdan yarg ılanmamas ı Sorunların insanların yaklaşımından kaynaklanmas ı Toplumun daha ılıml ı ve anlay ışl ı davranmas 1. ı * Birden fazla yan ıt verilmiştir. Tablo 2. Hasta yak ınlar ın ın SMÖ'ne verdikleri cevaplar ın dağılımı (n:116) Sosyal mesafe ölçeği (SMÖ) n % n % % n % n % n % n % Belediye otobüsünde yanyana oturmak Şehirleraras ı otobüste birarada olmak Bu kişinin bakkal dükkan ından alışveri ş yapmak Apartmanda kap ıcı olarak çal ıştırmak Bu ki şiye evini kiraya vermek Birlikte bir aile toplant ısına katılmak ' 15.5 Oyun oynamak Memleket meselelerini konu şmak Dertle şmek Komşu olmak Saç kestirmek İşyerinde ayn ı odada çal ışmak Işyerinde aynı çatı altında bulunmak Kızkarde şinizle evlenmek istemesi Tablo 3'de ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin ise % 63.3'ü (69) k ızkardeşlerinin, ruh hastas ı bir kişiyle evlenmek istemesinden,.% 61.5'i (67) okey, tavla, iskambil kağıdı gibi oyun oynamaktan ve evlerini kiraya vermekten kesinlikle rahats ızlık duyacaldar ım belirtirken, % 57.9'u (63) bu ki şinin işlettiği bakkal dükkan ından alışveriş yapmaktan kesinlikle rahats ızlık duymayacaklar ını belirtmi şlerdir. Tablo 4'de görüldüğü gibi hasta yakınları ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin Sosyal Mesafe Ölçe ği puan ortalamalar ı karşılaştnıldığında, ruh hastas ı bir bireyle şehirleraras ı otobüste yedi saatlik yolculukta birarada olma (t:1.73, p<0.05), apartmanda kap ıc ı olarak çal ıştırma (t:2.69, p<0.01), okey, tavla, iskambil ka ğıdı gibi oyunlar oynama (t:2.22, p<0.05), dertle şme (t:2.17, p<0.05), kom şu 53

5 Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması Tablo 3. Ailesinde ruh lli;stas ı bulunmayan deneklerin SMÖ'ne verdikleri cevaplar ın dağıl ım ı (n:109) Sosyal mesafe ölçeği (SMÖ) n% n% n% n% n% n% n% Belediye otobüsünde yanyana oturmak Şehirleraras ı otobüste birarada olmak Bu ki şinin bakkal dükkan ından alışveri ş yapmak Apartmanda kap ıcı olarak çal ıştırmak Bu ki şiye evini kiraya vermek Birlikte bir aile toplantısına katılmak Oyun oynamak Memleket meselelerini konu şmak Dertle'şmek Kom şu olmak Saç kestirmek İşyerinde ayn ı odada çal ışmak İşyerinde aynı çatı altında bulunmak Kızkarde şinizle evlenmek istemesi Tablo 4. Hasta yak ınları (grup 1) ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan (grup 2) deneklerin SMÖ puan ortala ınalann ın karşılaştırdması Sosyal mesafe ölçeği (SMÖ) Gruplar X SD± Belediye otobüsünde yanyana oturma 1 n: n: >0.05 Şehirleraras ı otobüste birarada olma 1 n: n: <0.05 Bu ki şinin bakkal dükkan ından al ışveri ş yapma 1 n: n: >0.05 Apartmanda kap ıcı olarak çal ıştirına 1 n: n: <0.01 Bu ki şiye evini kiraya verme 1 n: n: >0.05 Birlikte bir aile toplantısına katılma 1 n: n: >0.05 Oyun oynama 1 n: n: <0.05 Memleket meselelerini konu şma 1 n: n: >0.05 Dertle şme 1 n: n: <0.05 Kom şu olma 1 n: n: <0.01 Saç kestirmek 1 n: n: <0.05 İşyerinde ayn ı odada çal ışma 1 n: n: >0.05 İşyerinde ayn ı çatı alt ında bulunma 1 n: n: <0.01 K ızkarde şinizle evlenmek istemesi 1 n: n: ttl 54

6 Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması Tablo 5. Hastan ın bireysel özelliklerinin RHASBA ve SMÖ'ne etkisi (n:116) RHASBA SMÖ Bireysel özellikler X SD± n X SD± Hastanın yaşı F: F: ve üzeri p> p<0.05 Toplam Cinsiyeti Kad ın t: t:2.44 Erkek p< p4.01 Eğitimi Okur-yazar değil Okur-yazar ilkokul F: F:.93 Ortaokul Lise p< p>0.05 Yüksekokul Toplam Mesleği işçi işsiz Serbest F: F:2.54 Ev hanımı Memur p< p<0.05 Emekli Diğer Toplam Hastalık süresi 1 yıldan az y ıl F: F: y ıl yıl p< p> yıl yıldan fazla Toplam Yat ış say ısı Hiç yatmki ı yatış F: F: yat ış ve üzeri p< p>0.05 Toplam olma (t:2.66, p<0.01), saç kestirme (t:2.30, p<0.05), işyerinde ayn ı çatı altında bulunma (t:2.92, p<0.01) durumlarında iki grup aras ında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmu ştur. Oyun oynama ve işyerinde aynı çatı altında bulunma durumlarında hasta yak ınları daha fazla sosyal mesafe koyarken, diğer durumlarda ise ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlarda sosyal mesafe koyman ın daha fazla olduğu bulunmuştur. Diğer durumlarda istatistiksel olarak anlaml ı fark saptanmam ıştır. Tablo 5'de hastan ın cinsiyeti (t:2.44, p=0.01) ya şı (F:2.44, p<0.05) ve mesleği (F:2.54, p<0.05) ile hasta yak ınlarının SMÖ puan ortalamalar ı; hastanın cinsiyeti (t:2.93, p<0.01), e ğitimi (F:2.77, p<0.05), mesleği (F:5.74, p<0.001), hastal ık süresi (F:4.27, p<0.01), yatış sayısı (F:8.96, p<0.001) ile hasta yakınlarının RHASBA puan ortalamaları aras ında istatistiksel olarak olumsuz yönde bir ili şki bulunmuştur. Hastan ın yaşı arttıkça ve s ıras ıyla emekli, i şsiz, memur olan hastalar ın yakınlarında sosyal mesafe koymanın ve erkek, eğitimi orta, okur-yazar, okuryazar olmayan, i şsiz, hastal ık süresi 5-15 y ıl ara- 55

7 üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması Tablo 6. Hastan ın hastal ığı ile ilgili özelliklerinin RHASBA ve SMÖ puan ortalamalar ına etkisi (n:116) Hastal ıkla ilgili özellikler n X RHASBA SD± "t" X SMÖ SD± II VI Tıbbi teşhisi Psikoz Nevroz < >0.05 Hastaneye kendi isteğiyle Evet mi geldi? Hayır < >0.05 Eski sağlığına Evet kavu şabilir Hayır < <0.05 Evde bakımı/tedavisi Var ile ilgilenen Yok < >0.05 Bakımı/tedavisi ile ilgilenen Evet kişi bu işi isteyerek yap ıyor Hayır > <0.01 EN;de balcımı/tedavisi ile Evet baba ilgileniyor Hayır <0.05 Evde bakımı/tedavisi ile Evet çocuklar ilgileniyor Hay ır > <0.05 s ında ve yan ş sayısı 5 ve üzerinde olan hastalar ın yakınlarında sorun yaşamanın daha fazla oldu ğu saptanmıştır. Tablo 6'da hastan ın hastaneye geli ş şekli (t:4.22, p<0.001), eski sağlığına kavu şmas ı (t:5.02, p<0.001), te şhisi (t:4.31, p<0.001), evde bak ım/tedavisi ile ilgilenen birisinin olup olmamas ı (t:2.74, p<0.01) ve baban ın ilgilenmesi (t:3.31, p=0.001) ile RHASBA puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanm ıştır. Hastaneye zorla gelenlerde, eski sa ğlığına kavu şamaz diyenlerde, psikoz yakını olanlarda, evde balam ı/tedavisi ile ilgilenen var diyenlerde, babas ı ilgilenen hasta yakınlarında sorun ya şama daha fazla olduğu saptanmıştır. Hastanın eski sağlığına kavu şmas ı (t:2.17, p<0.05), evde bak ımı/tedavisi zorunluluktan yap ılması (t:2.79, p<0.01), evde balam ı/tedavisi ile baban ın (t:2.31, p<0.05) ve çocuklar ın (t:2.27, p<0.05) ilgilenmesi ile SMÖ puan ortalamalan arasında istatistiksel olarak anlaml ı bir ilişki saptanm ıştır. TARTIŞMA Hasta yakınlarının hasta ve hastal ık ile ilgili düşünceleri, hiksettikleri ve ya şadıldan sorunlara bakt ığımızda % 65.5'i (76) toplumun daha ılımlı ve anlayışlı davran alarını istediklerini, % 63.8'i (74) hastalara kendi hayatlar ını yönlendirme hakkının verilmesini, % 62.1'i (72) evde huzursuzluk oldu ğunu, % 55.2'i (64) hastalara davran ış sorumluluğu kazandırdığı takdirde daha çabuk iyile şebileceğini, % 51.7'si (60) hastalar ı tedavi etmenin en iyi yolunun yaşadıkları toplumu düzeltmek olduğunu belirtmişlerdir (Tablo 1). Bu durum hasta yak ınlannm hastalara kar şı otoriter bir tutum içine girmediklerini, esnek dü şünebildiklerini göstermektedir. Ara ştırma kapsam ımızda yer alan hastalar ın yarısının lise ve yüksekokul mezunu olmasının buna neden olduğunu söyleyebiliriz. Gümüş'ün (38), hastalar ın eğitim durumlar ı yükseldikçe hasta yalanlarm ın daha az otoriter ve k ısıtlayıcı tutum gösterdiklerini belirtmesi de bunu destekler niteliktedir. Eski sağlığına kavu şamaz diyenlerde, evde bak ım/ tedavisini zorunluluktan yapanlarda, evde bak ım/ tedavisi ile babas ı ve çocuklar ı ilgilenenlerde SMÖ puan ortalamalan daha yüksek bulunmu ştur. Hasta yakınlarının birinci sırada toplumdan anlay ış istediklerini belirtmeleri bize; hasta yak ınlarının uzak ve yak ın çevrelerindeki insanlarla ciddi sorunlar yaşadıkların ı düşündürmüş ve Johannsen'in (13); toplumun gösterdiği tavnn, hastaların aileleri ve i ş- 56

8 Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması leri üzerinde etkileri oldu ğunu, Buldukoğlu ve Tel'in (15) de ailede ruh hastas ımn varlığının ailenin sosyal ilişkilerine % 33 oran ında olumsuz boyut kazand ırdı 'ğını ve ailenin bunu daha çok kendilerini toplumdan soyutlama şeklinde yaşadıklarını belirtmeleri de bu düşüncemizi desteklemektedir. Hastaların rahats ızlığını kimlerin bildiğine bakıldığında % 98.3'ünün aile çevresi, % 74.1'inin (86) akrabaları, % 64.7'sinin (75) komşuları, % 62.9'unun (73) arkada ş çevresinin bildi ği saptanm ıştır. Tablo 7'de görüldü ğü gibi hastan ın rahats ızlığının akrabalar (t:2.56, p<0.05), kom şular (t:4.65, p<0.001) ve arkadaşlar (t:3.05, p<0.01) taraf ından bilinmesi ile RHASBA puan ortalamalan aras ında anlaml ı ilişki saptanm ıştır. Yakın çevrede hastal ık bilindiğinde sorun yaşama daha fazla oldu ğu bulunmuştur. Philips, araştırmas ında ruh hastalar ının en yüksek oranda reddedildi ği dönemin, hastaneye kabulde ortaya ç ıktığını saptamıştır. Bu ki şilerin reddedilmesini, sağlık sorunlar ının olmasından veya kendilerine bakamamalanndan de ğil, bir psikiyatrist veya ak ıl hastanesi ile ili şkiye girmeleri sonucu "ak ıl hastası" veya "deli" olarak etiketlenmelerinin neden oldu ğu sonucuna vannıştır. Yani ruh hastas ı olmalarına rağmen bunu saklarlarsa aç ık bir reddetme ile Icar şılaşmayacaldann ı belirtmiştir (13). Buldukoğlu ve Tel (16) Sivas'da 30 hasta ile yapt ıkları araştırmalarında hastaların % 80'inin e ş, dost, akraba ili şkilerinin, ya rahats ız edici şekilde ilgilenerek ya da ili şkiyi kesme yoluyla olumsuz etkilendiğini, % 13'ünün sosyal izolasyon yaşadıklarını ve % 77'sinin hastal ık nedeniyle aile ili şkilerinin boyut değiştirdiğini ve genellikle olumsuz boyut ald ığını belirtmişlerdir. Bu sonuçlar bizim bulgulan ıruzı desteklemektedir. Hasta yakınlarının SMÖ'ne verdikleri cevaplann dağılımında % 76.6's ı (89) örnek vakada verilen ruh hastas ı ile okey, tavla, iskambil kağıdı gibi oyunlar oynamaktan, % 75.9'u (88) i şyerinde aynı çatı altında bulunmaktan, % 74.5'i (83) bu ki şiye evlerini kiraya vermekten kesinlikle rahats ızlık duyacaklar ını belirtirken; % 64.8'i (75) bu ki şinin işlettiği bakkal dükkanından alışveriş yapmaktan, % 63.7'si (74) belediye otobüsünden yanyana oturmaktan kesinlikle rahats ızl ık duymayacaldann ı belirtmişlerdir (Tablo 2). Hasta yak ınlarında ki şisel yakınlık ve sorumluluk gerektiren durumlarda sosyal mesafe koyman ın, genel, kişisel olmayan durumlara göre daha fazla olduğu düşünülmektedir. Arkar' ın (3) sonuçları da bunu desteklemektedir. Ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin SMÖ' ne verdikleri cevaplann da ğılimında ise % 63.3'ü (69) kızkarde şlerinin ruh hastas ı bir kişi ile evlenmek istemesinden, % 61.5'i (67) okey, tavla, iskambil kağıdı gibi oyunlar oynamaktan ve evlerini kir-iya vermekten kesinlikle rahats ızlık duyacaldannı belirtirken, % (63) bu ki şinin işlettiği bakkal dükkan ından al ışveriş yapmaktan kesinlikle rahatsızlık duymayacalclann ı belirtmişlerdir (Tablo 3). Görüldüğü gibi denekler en fazla k ız karde şlerinin ruh hastas ı bir birey ile evlenmek istemesinden rahats ızlık duyacaklann ı belirtmi şlerdir. Ailesinde ruh hastas ı bulunmayan denekler de ki şisel yalcull ık ve sorumluluk gerektiren durumlarda sosyal mesafe koyman ın daha fazla olduğu bulunmu ştur. Whatley' in çalışmasında da mesafe koyma e ğilimi, yakınlık gerektiren durumlarda art ış göstermi ştir (3' 13). Bu sonuç bizim bulgumuzu desteklemektedir. Hasta yakınları ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin SMÖ puan ortalamalann ın karşılaştmlmas ında, ruh hastas ı bir birey ile şehirleraras ı otobüste yedi saatlik yolculukta birarada olma (t:1.73, p<0.05), apartmanda kap ıcı olarak çah ştırma (t:2.69, p<0.01), okey, tavla, iskambil ka ğıdı gibi oyunlar oynama (t:2.22, p<0.05), dertle şme (t:2.17, p<0.05), komşu olma (t:2.66, p<0.01), saç kestirme (t:2.30, p<0.05), i ş yerinde aynı çatı altında bulunma (t:2.92, p<0.01) durumlar ında iki grup aras ında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanm ıştır (4). Oyun oynama ve i ş yerinde ayn ı çatı altında durumlarında hasta yakınları daha fazla sosyal mesafe koyarken diğer durumlarda ise ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlarda sosyal mesafe koyman ın daha fazla olduğu görülmektedir. Trute ve Loewen, bir ruh hastası ile ki şisel deneyim sahibi olman ın ruh hastas ını kabul etme ile doğrudan olumlu yönde ili şki olduğunu saptanuşlardır (4). Bizim çalışmam ızda da hasta yakınlarının ruh hastas ını kabul etme düzeyinin ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlardan daha fazla olduğu bulunmu ştur. 57

9 Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması Arıkan ve ark. (24) içinde ruh hastas ı olan ve olmayan ailelerin her ikisinde de, ruh hastas ından sosyal aç ıdan uzak durma eğiliminin olduğunu, Arkar (3) tarafından yap ılan bir araştırmada ruh hastalar ının yakınları ile ruh hastas ıyla doğrudan deneyimi olmayan ki şiler karşılaştınlmış ve tutum farklar ı bulunamamış, yine Arkar ve Eker (5) tarafından yapılan bir araştırmada da ailede hastaneye yat ınlmış bir ruh hastas ının bulunmas ının toplumsal kabullenmeyi etkilemediği saptanm ıştır. Bu sonuçlar bizim bulgumuza ters dü şmektedir. Araştırmam ızdan ç ıkan sonuca göre ruh hastas ı ile doğrudan deneyim sahibi olmanın ruh hastas ını kabul etmede pozitif yönde bir etki oluşturduğu düşünülmektedir. Hastan ın yaşı (F:2.44, p<0.05), cinsiyeti (t:2.44, p=0.01), mesle ği (F:2.54, p<0.05) (Tablo 16); eski sağlığına kavu şma (t:2.17, p<0.05), evde bak ım/ tedavisinin isteyerek yap ılmaması (t:2.79, p<0.01), evde balum/tedavisi ile baban ın (t:2.31, p<0.05) ve çocukların (t:2.27, p<0.05), ilgilenmesi ile hasta yakınlarının SMÖ puan ortalamalan aras ında anlamlı bir ilişki saptanm ıştır (Tablo 6). Hasta yak ınlarında hastalarının yaşı arttıkça ve s ıras ıyla emekli, işsiz ve memur, erkek, eski sağlığına kavu şamayacağı düşünülen, evde balam/tedavisi ile babas ı ve çoculdan ilgilenen hastalar ın yakınlarında sosyal mesafe koymanın daha fazla oldu ğu bulunmu ştur. Hastan ın cinsiyeti (t:2.93, p<0.01), e ğitimi (F:2.77, p<0.05), mesle ği (F:5.74, p<0.001), hastal ık süresi (F:4.27, p<0.01), yat ış sayısı (F:8.96, p<0.001); te ş- hisi (t:4.31, p<0.001), hastaneye geli ş şekli (t:4.22, p<0.001), eski sağlığına kavu şma (t:5.02, p<0.001), evde bakımı/tedavisi ile ilgilenen birinin olup olmamas ı (t:2.74, p<0.05), baban ın ilgilenmesi (t:3.31, p=0.001) (Tablo 6) ile hasta yak ınlarının RHASBA puan ortalamalan aras ında anlaml ı bir ilişki saptanmıştır (Tablo 6). Erkek; orta e ğitimli ve okur-yazar olmayan; emekli, i şsiz; hastal ık süresi 6-15 y ıl aras ında, yatış sayısı 5 ve üzerinde olan; psikoz, hastaneye kendi iste ğiyle gelmeyen, evde bak ımı/tedavisi ile ilgilinen birisi olan ve babas ı ilgilenen hastaların yakınlarında sorun yaşamanın daha fazla olduğu bulunmu ştur. Literatür bilgisine göre, ailedeki hasta bireyin yarattığı rol boşluğunu doldurmak üzere sorumlululdann diğer üyelerce yerine getirilmesi ve bu duruma uyum sağlama zorlanmalan neden olmaktad ır (26 '40). Erkek hasta yak ınlarının daha fazla sorun ya şamas ı ve daha fazla sosyal mesafe koymalar ı da erkek egemen bir toplum olarak ailede erke ğin rol boşluğunu doldurmaya çal ışan diğer üyelerin daha fazla sorun yaşadıkları ve buna ek olarak, erkek hastalar ın toplumdaki bireylerle daha fazla ili şki içinde olmas ı ve sosyal red durumuyla daha fazla kar şılaşmalanndan kaynaldandığııru düşündürmüştür (13). Buldukoğlu ve Tel (16), Sivas'da 30 ruh hastas ı denekle yapt ıkları araştırmalarında; hastal ığa bağlı olarak erkek hastalarda, insan ili şkilerinde daha çok öfke, saldırganl ık gibi olumsuz tutumlann, kad ın hastalarda da daha çok iyi davranmak için kendini zorlama gibi farkl ı tutumlann ortaya ç ıktığını belirtmişlerdir. Bu durum, toplumun kadın ve erkeğe biçtiği rollerin sonuçlarını çok güzel yans ıtmakta ve bizim bulgumuzu da aç ıklayıc ı nitelik ta şımaktadır. Eğitim düzeyi orta ve hiç okuma-yazmas ı olmayan, emekli, i şsiz; hastal ık süresi ve yat ış sayısı fazla olan hastalar ın yakınlarının daha fazla sorun yaşıyor olmas ı, toplumun olumsuz tutumdan dolay ı hastaya iş verilmemesi veya hastal ık süresinin ve yatış sayıs ının artışına bağlı olarak hastan ın çalışabilecek durumda olmamas ı, emeklilerde yaşlılık sorunlarının da olmas ına bağlı olarak aile i şlevlerinde aksamaların ortaya ç ıkabileceğini düşündürmü ştür. SONUÇLAR Hasta yak ınları ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin SMÖ puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlaml ı fark saptanm ıştır. Ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerde sosyal mesafe koymanın daha fazla olduğu bulunmu ştur. Ruh hastas ıyla direkt deneyim sahibi olma ile sosyal kabul aras ında pozitif yönde bir ili şki saptanmıştır. Psikoz ve nevroz hasta yak ınlarının SMÖ puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlaml ı fark saptanmamıştır. Psikoz ve nevroz hasta yak ınlarının RHASBA puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanm ıştır. Psikoz hasta yak ınlarının nevroz hasta yak ınlarından daha fazla sorun ya şadıkları bulunmuştur. 58

10 Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılması Hasta yakınlarının psikoz ve nevroz örnek yakaya göre SMÖ puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlaml ı fark saptanm ıştır. Hasta yakınları psikoz örnek vakada daha fazla sosyal mesafe koymaktadırlar. Hasta yakınları ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin psikoz örnek yakaya göre SMÖ puan ortalamalan aras ında sadece i ş yerinde ayn ı çatı altında bulunma durumunda istatistiksel olarak anlamlı fark saptanm ıştır. Hasta yak ınlannda bu yönde sosyal mesafe koyman ın daha fazla oldu ğu bulunmuştur. Hasta yakınlarında 45 yaş sonras ında, ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlarda ise genç ve orta ya şlarda psikoz vakas ının sosyal kabulü beklenenin üzerinde bulunmuştur (X2:13, p<0.01). Hasta yakınlarında evli ve dul olanlarda, ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlarda ise bekar olanlarda psikoz vakas ının sosyal kabulü beklenenin üzerinde bulunmuştur (X2:17.2, p<0.001). Hasta yakınlarında eğitim düzeyi düşük olanlarda, ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlarda ise e ğitim düzeyi orta ve yüksek olanlarda psikoz vakas ının sosyal kabulü beklenenin üzerinde bulunmu ştur (X2: 16.7, p<0.001). Hasta yakınları ile ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerin nevroz örnek yakas ına göre SMÖ puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanm ıştır. Ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerde sosyal mesafe koyman ın daha fazla olduğu bulunmuştur. Hasta yak ınlannda evli olanlarda, ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlarda ise bekar olanlarda nevroz vakas ının sosyal kabulü beklenenin üzerinde bulunmuştur (X2:20.2, p<0.001). Hasta yakınlarında eğitim düzeyi düşük olanlarda, ailesinde ruh hastas ı bulunmayanlarda ise e ğitim düzeyi orta ve yüksek olanlarda nevroz vakas ının sosyal kabulü beklenenin üzerinde bulunmu ştur (X2 : 14.6, p<0.01). Ailesinde ruh hastas ı bulunmayan deneklerde psi- koz ve nevroz örnek yakaya göre SMÖ puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlaml ı fark saptanm ıştır. Psikoz örnek vakada sosyal mesafe koymanın daha fazla oldu ğu bulunmuştur. Hasta yakınlarının yaşı (F:4.38, p<0.001) ve ayl ık geliri (F:5.43, p<0.01) ile RHASBA puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlaml ı ilişki saptanmıştır. 60 ya ş ve üzerinde olanlarla ayl ık geliri 20 milyondan az olan hasta yak ınlarında sorun yaşamanın daha fazla oldu ğu saptanm ıştır._ Hastan ın yaşı.(f:2.44, p<0.05), mesle ği (F:2.54, p<0.05), cinsiyeti (t:2.44, p=0.01), hastan ın eski sağlığına kavuşması (t:2.17, p<0.05), evde bak ım ve tedavisinin isteyerek yap ılmaması (t:2.79, p<0.01), evde bakım ı/tedavisi ile baban ın (t:2.31, p<0.05) ve çocuklar ın (t:2.27, p<0.05) ilgilenmesi ile hasta yakınlarının SMÖ puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlaml ı bir ilişki saptanm ıştır. Hastan ın yaşı arttıkça ve s ırasıyla emekli, işsiz ve memur; eski sağlığına kavu şamayacağı düşünülen, evde bak ım ve tedavisi isteyerek yap ılmayan, babas ı ve çocukları ilgilenen hastalar ın yakınlarında sosyal mesafe koyman ın daha fazla oldu ğu saptanm ıştır. Hastanın eğitimi (F:2.77, p<0.05), mesle ği (F:5.74, p<0.001), hastalık süresi (F:4.27, p<0.01), yatış sayısı (F:8.96, p<0.001) ve cinsiyeti (t:2.93, p<0.01), hastaneye geli ş şekli (t:4.22, p<0.001), eski sa ğlığına kavu şması (t:5.02, p<0.001), te şhisi (t:4.31, p<0.001) evde bak ımı/tedavisi ile ilgilenen birisinin olup olmaması (t:2.74, p<0.05) ve baban ın ilgilenmesi (t:3.31, p<0.001) ile hasta yak ınlarının RHAS- BA puan ortalamalan aras ında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanm ıştır. Erkek; e ğitimi orta, okur-yazar ve okur-yazar olmayan; i şsiz; hastal ık süresi 6-15 y ıl aras ında ve yatış sayısı 5 ve daha fazla olan; hastaneye zorla getirilen; eski sa ğlığına kavuşamayacağı düşünülen; psikoz; evde bak ımı/tedavisi ile ilgilenen birisi olan ve babas ı ilgilenen hastalar ın yakınlarında sorun ya şamanın daha fazla olduğu bulunmu ştur. Hastanın rahats ızlığının yakın çevrede bilinmesi ile hasta yak ınlarının RHASBA puan ortalamalan arasında istatistiksel olarak anlaml ı ilişki saptanm ıştır. Yakın çevrede rahats ızlık ne kadar çok bilinirse sorun yaşamanın da o derece artt ığı bulunmu ştur. 59

11 Ak ıl Hastaların ın Sosyal Red Durumunun Hasta Ailesi Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılmas ı Sonuç olarak ara ştırmamızın varsay ımlanndan; ailesinde ruh hastas ı olmayanların, ailesinde ruh hastas ı olanlara göre ruh hastalarını daha fazla reddedebildikleri, içinde ruh hastas ı bulunan ailelerin, toplumun reddedici yakla şımları karşısında olumsuz yönde etldlenebildikleri ve psikotik bozuldu ğu olan hastalar ın, nevrotik bozukluğu olanlara oranla daha fazla reddedebilecelderi do ğrulanmıştır. Toplumun reddedici yakla şımı karşısında hasta yakınlarının hastal ığı gizleme yoluna gidebilecekleri varsay ım ım ız doğrulanmam ıştır. Hastan ın rahats ızlığın ın yakın çevrenin büyük bir ço ğunluğu tarafından bilindiği saptanmıştır. ÖNERILER 1. Bas ında yer alan ruh hastalan/hastal ıklan hakkında yaygın yanlış inanış ve uygulamaların engellenmesi ve kitle ileti şim araçlarıyla halka ruh sağlığı ve hastal ıkları hakkında yayg ın eğitimlerin yap ılmas ı yaşları aras ında oluşan tutumlar genellikle kalıcı olduğu için özellikle orta öğretimden itibaren okullarda örgün e ğitim programlar ında ruh sağlığı konusuna yer verilmesi. 3. Toplumda ruh hastalarına/hastal ıklarına karşı olumsuz tutum ve reddedici yakla şımları değiştirmenin yanında, ruh hastalar ına; topluma kendilerini kabul ettirecek düzeyde yeni beceriler kazand ırılmas ı veya varolan yeteneklerinin desteklenmesi için rehabilitasyon hizmetlerine önem verilmesi. 4. Aileye hastal ık hakkında bilgi verilmesi. 5. Toplum Ruh Sağlığı Hizmetlerine daha çok önem verilerek yayg ınlaştırılması ve birinci basamak tedavi hizmetleri ile bütünle ştirihnesi. 6. Ruh hastalar ının, çok gerekli olmadıkça hastaneye yatışlannın önlenmesi ve yaşadıkları ortamda balum/tedavi görmeleri. 7. Ruh hastalarının haklarının yeniden düzenlenmesi. 8. Ruh sağlığı alanında sektörleraras ı işbirliğinin sağlanmas ı. 9. Ekonomik durumu iyi olmayan ve kronik hastalara ücretsiz ilaç sağlanmas ı. 10.Aile destek sistemleri, dan ışmanlık ve krize müdahale merkezlemin olu şturulup yaygınlaştırılması ve hasta ailelerine, hastaya optimal düzeyde yard ım edebilmeleri ve hastay ı daha kolay anlay ıp uygun yaklaşımı yapabilmeleri için uzmanlaşmış psikiyatri hemşirelefinin dan ışmanlık yapması. 11.Ailelere yönelik el ldtapç ıklan ve bro şürlerin hazırlanmas ı. 12.Ruh sağlığının geliştirilmesi, korunmas ı ve tedavisinde görev alan personele aile yakla şımlarının ele alındığı sürekli eğitim programlar ının düzenlenmesi. 13.Ruh sağlığının geliştirilmesi, korunmas ı ve tedavisinde görev alan hem şirelerin lisans veya yüksek lisans düzeyinde uzmanla şmış psikiyatri hemşirelerinden oluşması. KAYNAKLAR 1. Akbulut İ, Sabuncu H: Sağlık bilimlerinde ara ştırma yöntemi, Epidemiyoloji Prensip ve Uygulamalar. Sistem Yay ıncılık, Örünç Ofset, Istanbul 1993; s Arıkan Ç, Özdemir U ve ark: İçinde ruh hastas ı olan ve olmayan ailelerin ruh hastas ı ve hastal ıklarına yönelik tutumlar ını Icarşılaştıran bir araştırma. XXIV. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi. UDK Yay ınları, GATA Ankara, Arkar H: Ak ıl hastas ının sosyal reddedilimi. Dü şünen Adam Dergisi 4:3, Arkar H: Ak ıl hastaları ile ilgili tutumlar. Deneyim ve psikopatoloji tipinin etkisi. Türk Psikiyatri Dergisi 3:4, Arkar H, Eker D: Influence of having a hospitalized mentally ill member in the family on attitudes toward mental patients in Turkey. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology , Arkar H, Eker D: Ak ıl hastal ıkları ile ilgili tutumlar verilen neden tipinin etkisi. Türk Psikiyatri Dergisi 7:3, Arkonaç O, Karan D, Köknel Ö, örnek İ: Dünyada ve ülkemizde psikiyatrinin durumu. Türk Psikiyatri Dergisi 1:1, Arkonaç S: Psikoloji (zihin süreçleri bilimi). Alfa yaymlan 480:519-34, Aslantaş H: Toplum ruh sağhğı hemşiresinin rolleri. İ.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora Eğitim Program ı Yarnlarunanu ş Ders Notlar ı, İstanbul, Aslantaş H, Kutlu L: Toplum Ruh Sağlığı Hizmetlerindeki Yaklaşımlar. İ.O. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora Eğitim Programı Yay ınlanmamış Ders Notlar ı, İstanbul, Baltaş A, Baltaş Z: Bedenin dili. Remzi Kitabevi, İstanbul, Batmaz M: Ak ıl hastalarının psikiyatri hem şiresinin rolünü algılayış biçimini araştırmak. İ.Ü. Sağlik Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Bhugra D: Attitudes towards mental illness Acta Psychiatr Scand 80:1-12, Birol L: Hem şirelik süreci. Temmuz Matbaas ı 7:18, Buldukoğlu K, Tel H: Psikiyatri klini ğinde yatan psikotik hasta ailelerinin hastaya ve hastal ığa karşı tutum ve yaklaşımları. III. Ulusal Hemşirelik Kongresi Esnaf Ofset Matbaas ı, Sivas, 60

12 Üzerindeki Etkilerinin Ara ştırılmas ı Buldukoglu K, Tel H: Psikotik bozukluklar ın neden olduğu sosyal ve ekonomik kay ıplar. III. Ulusal Hem şirelik Kongresi, Esnaf Ofset Matbaas ı, Sivas, Bulut İ, Kahramano ğlu E: Ankara Üniversitesi Psikiyatri Kliniğinde yatmış olan hastalar ve aileleri hakk ında bir ara ştırma. XXIII. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Onur Ofset , İstanbul, Bulut I: Ruh hastal ığın ın aileyi i şlevlerine etkisi. XXV. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi. Türkiye Ruh Sa ğlığı ve Tedavi Vakfı Yay ınları, Ankara, 1989; s Bulut I: Ruh hastal ığının aile i şlevlerine etkisi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu, Ankara, Burges AW: Psychiatric nursing in the hospital and the community appleton lange. California, 5th Edition, Carlsmith JM, Freedman JL, Sears DO: Sosyal psikoloji. Çeviri: Ali Dönmez, İmge Kitabevi, Ankara Ceylan E: Araştırma ve klinik uygulamada biyolojik psikiyatri. I. Cilt. Şizofreni, İstanbul, Co şkun B, Doğan O, Düzel N, Pamukçu Ş: Bir ayaktan psikiyatrik tedavi kurumunda süregen hastalar ın ayaktan izlenmesi ve hastaneye yan şlann ın azaltılmas ı. XXII. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi. Ege Üniversitesi Bas ım Evi Ofset Tesisleri, Izmir, 1988; s Cüceloglu D: İnsan insana. Remzi Kitabevi, İstanbul, Çifter I: Toplum psikiyatrisi. Psikiyatri (Klinik psikiyatri). Gazi Univ Bas ın Yay ın Yüksekokulu Bas ımevi, Ankara, Dinç SA: Ruh hastas ı olan aileler ve yakla şım. 10 Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora Program ı Yaymlanmamış Ders Notları, Doğan O ve ark: Psikiyatri stajnun t ıp öğrencilerinin ruh hastalar ına kar şı tutumlarına etkisi II. 30. Ulusal Psikiyatri Kongresi. Erciyes Üniversitesi, Lilly A. Ş. Kayseri, Doğan S: Hem şirelik yüksekokulu öğrencilerinin ruh hastalar ı ve hastal ıklarına karşı tutumlann ın değerlendirilmesi. III. Ulu ğal Hem şirelik Kongresi, Esnaf Ofset Matbaas ı, Sivas, Dündar E ve ark: Kayseri ve yöresinde ak ıl hastal ığı nedenleri hakkındaki dü şüncelerin belirlenmesi ve çe şitli değişkenler aç ı- s ından incelenmesi. Erciyes Üniv 30. Ulusal Psikiyatri Kongresi, Lilly A.Ş. Kayseri, Dündar E ve ark: Kayseri ve yöresinde ak ıl hastas ının algılanmas ı ile ilgili görü ş ve düşüncelerin belirlenmesi ve çe şitli değişkenler aç ıs ından incelenmesi. Erciyes Üniv 30. Ulusal Psikiyatri Kongresi, Lilly A. Ş. Kayseri, Dündar E ve ark: Ak ıl hastas ının iyileşmesi ve ak ıl hastal ığının tedavisi konusundaki dü şüncelerin belirlenmesi ve çe şitli değ işkenler aç ıs ından incelenmesi. Erciyes Üniv 30. Ulusal Psikiyatri Kongresi, Lilly A. Ş. Kayseri, Eker D: Effect of type of cause on attitudes toward mental illness and relation ships between the attitudes. Int J Social Psychiatry Erdoğan Ç, Eren N, Hürol C: Terapötik ortam uygulamas ı ile al ınan tedavi ve izleme sonuçlar ı. XXIV. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, UDK Yay ınlar ı, GATA Ankara, Eren N: Toplum Ruh Sağlığın ın Korunmas ı ve Geli ştirilmesi.!ü Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora E ğitim Program ı Yayınlanmam ış Ders Notları, İstanbul, Eren N: Ruh Sağl ığı ve Psikiyatri Hem şiresinin Güncel Rolü. 10 Sağl ık Bilimleri Rolü. İÜ Sağl ık Bilimleri Enstitüsü. Doktora Eğitim Program ı Yay ınlanmam ış Ders Notlan. İstanbul, Erkmen H, Özmen E, Samanc ı AY: Toplum psikiyatrisi. Düşünen Adam Dergisi 8:1, Geçtan E: Psikodinamik psikiyatri ve normald ışı davranışlar. Evrim Matbaas ı, İstanbul, Gümü ş B: Flem şireler. Psikoz, alkol bağıml ı s ı yakınlarının ruh hastalan ve hastal ıklarına ili şkin tutumlannın karşılaştınlması ve tutumu etkileyen faktörler. T.C. Sa ğl ık Bakanl ığı Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi, Uzmanl ık Tezi, İstanbul, Gürekar L, Kartallar R, Ünlüo ğlu G: Yatarak tedavi gören psikotik hastalar ın akraba gruplanna ili şkin bir çal ışma. Psikiyatri- Psikoloji-Psikofarmakoloji Dergisi, Cilt Il, Say ı 4, , Gürhan N: Psikiyatri hastalar ına sahip ailelerin sosyal ihtiyaçlar ına destek. Hem şirelik Bülteni 4:67-70, Kağıtç ıbaşı Ç: İnsan ve insanlar. Evrim Bas ım Yayın Dağıtım , Klein FR, Sider CR, Shiffer BR:, Psikiyatrik hastalar ın medikal değerlendirilmesi. ÇeViri; Kültür S, HekimlerYay ın Birliği, Medikomat, Anlcara, Koçak B, Küey L, Sat ım N: Ruhsal bozulduklann sağaltım ında ak ıl hastanelernin yeri ve i şlevi. XXIV. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, UDK Yay ınları , Kutlu L: Toplum ruh sağlığını etkileyen faktörler. İÜ Sağl ık Bilimleri Enstitüsü Doktora E ğitim Program ı. Yay ınlanmamış Ders Notlar ı, İstanbul, Küey L: Ruh sağlığı kavram ı. XXIV. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi. UDK Yay ınları, GATA, Ankara, Madianos MG, Madianau D, Vlachonikolis J, Stefanis N: "Attitudes towards mental illness in the athens area: implications for community mental health intervention". Acta Psychiatr Scand Malla A, Shaw T: Attitudes towards mental illness. The influence of education and experience. Int J Social Psychiatry 3:33-41, Nieradzik K, Cochrane R: Public attitudes towards mental illness-the effects of behavior, roles and psychiatric labels. Int J Social Psychiatry Öz F, Ozdağ Ş, Üstün B, Yurt V: Psikiyatri kliniklerinde hastas ı olan ailelerin taburculuk sonras ı karşılaşabilecekleri durumlara yakla şımlarının incelenmesi. XXVI. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi. 3: , Öz F: Öğrencisi ruhsal sorunları olan hastalar kar şısındaki yaklaşımları. III. Ulusal Hem şirelik Kongresi. Esnaf Ofset Matbaas ı, Sivas, , Özcan A: Hem şire-hasta ili şkisi ve ileti şimi. Saray T ıp Kitabevi, İzmir, Özen TM: Toplum ruh sağlığı hizmetlerine genel bak ış. 10 Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora E ğitim Program ı. Yayınlanmam ış Ders Notları, İstanbul, Özkan S: Liyezon Psikiyatrisi Sempozyumu (1-2), İÜ Basımevi, İstanbul, , Öztürk O: Ruh sağlığı ve bozukluklar ı. Medikomat 5. Bas ım, Ankara, 567:11-16, Pektekin Ç: Psikiyatri hem şireliği. ETAM A.Ş. Web-Ofset Tesisleri, , Samanc ı AY: Türkiye'de psikiyatri hastanelerinin iyileştirilmesi ve özerkle ştirilmesi üzerine bir çal ışma. TC Sağlık Bakanl ığı Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıklar ı Hastanesi, Uzmanl ık Tezi, İstanbul, Savaşır Y: Türk toplumunun araştırma yap ılan geleneksel ve sosyal değişime uğramış kesimlerinde ruh hastas ının alg ılımması ve nedenleri hakk ındaki inançlar. VII. Ulusal Nöropsikiyatri Kongresi, Savaşır Y: Türk toplumunun ara ştırma yap ılan geleneksel ve sosyal değişime uğram ış kesimlerinde ruh hastas ın ın sağaltılması ile ilgili tutum ve inançlar. VII. Ulusal Nöropsikiyatri Kongresi, Sava şır Y: Türk toplumunun ara ştırma yap ılan geleneksel ve sosyal değişime uğram ış kesimlerinde konversiyon realcsiyonu, cinsel empotans, paranoid reaksiyon ve homoseksüaliteye kar şı tutumlar. VII. Ulusal Nöropsikiyatri Kongresi, Songar A: Giri ş ve tarihçe, psikiyatri, psikobiyoloji ve ruh hastal ıkları. Serhat Dağıtım ve Yaymevi 541:1-16, Sosyal Psikoloji. ALT Psikoloji Bölümü Ders Notlar ı, Ankara, Söylemezoğlu Ü: Psikiyatrik hasta ailesi ve sorunlar ı. XXIV. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, UDK Yay ınları, GATA Ankara, Şenocak M: Temel biyoistatistik. Ça ğlayan Bas ımevi, İstanbull, 230, Özen TM: Psikiyatri hastas ının iyileşme ve sosyal uyumunda psikiyatri hem şiresinin eğitsel rolünün ara ştırılması. IU Sağl ık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Velioğlu P: Hem şireliğin düşünsel temelleri. Ala ş Ofset Matbaas ı, İstanbul, Yang HY: Attitudes towards psychoses and psychotic patients in bejing. Journal of Social Psychiatry 2:181-87, Yazar J: Psikiyatrik ortam ın hastalar ın iyileşmeleri üzerindeki etkileri. 10 Sağl ık Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul,