GELENEKSEL YAPILARIN RESTORASYONUNDA MALZEME, TEKNOLOJİ VE TEKNİKLERİN ARAŞTIRILMASI GELİŞTİRİLMESİ

Transkript

1 GELENEKSEL YAPILARIN RESTORASYONUNDA MALZEME, TEKNOLOJİ VE TEKNİKLERİN ARAŞTIRILMASI GELİŞTİRİLMESİ Yrd. Doç. Dr. Mustafa YEĞİN Ç.Ü.Müh. Mim. Fak. Mimarlık Bölümü, ADANA, ÖZET Tarihi yapıların korunması ve onarımı sürecinde geleneksel yapı, malzeme, teknoloji ve tekniklerinin bilinmesi ve kullanılması; böylelikle yapıların koruma ilkelerine uygun olarak korunmasını ve yaşatılmasını sağlayabilmektedir. Tescilli geleneksel yapılardaki malzeme teknoloji ve tekniklerin araştırılması ve bunlara uyumlu malzeme ve teknolojilerin geliştirilmesi ile müdahaleler doğru ve bilimsel gerçekleştirilebilmektedir. Ar-ge çalışmaları kapsamında, kültür varlıklarından restorasyona ve kapsamlı bir onarıma ihtiyaç duyan eserlerin rölöve, restitüsyon ve restorasyon raporları hazırlanarak eserlere müdahale teknikleri belirlenmiş, olumsuz ek ve müdahaleler kaldırılarak eserlerin özgün hallerine kavuşmaları yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Yapı malzemesi, yapım tekniği hasar tespiti ve düzeyi, müdahale teknikleri, yapıların olanakları ve önceliklerine ilişkin araştırma raporları düzenlenmiştir. Proje kapsamında seçilen yapı örneklerinin, özel sıva, harç, taş, tuğla, ahşap ve metal gibi özgün yapı malzemelerinin fiziksel kimyasal ve mekanik yöntemlerle mümkün olduğunca tahribatsız tespiti yapılmıştır. Bu tespitlere göre uyumlu onarım malzemelerinin ortaya konulması, üretim ve uygulanmasına yönelik teknik ve teknolojilerin tanımlanması ve standartların belirlenmesine çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Restorasyon, geleneksel yapı, taş malzeme, sıva, onarım 1. GİRİŞ Kent kültürünün ve kent kimliğinin önemli bir parçası olan tarihi çevrenin gelecek kuşaklara aktarılması en önemli sorumluluklardan biridir. Bu sorumluluğun en önemli sonucu, kültür ve tabiat varlıklarını korumada, tüm dünya ülkelerinin ortak bir dil ve kritere sahip olma zorunluluğudur. Temeli obje ölçeğinde müzecilik olan koruma olgusu; günümüzde, tarih ve kültür varlıklarının korunmasından, kentsel gelişme sürecinde kentin içinde kalan tarih ve kültür varlıklarının topluca bulunduğu alanların korunmasına kadar, kentin içinde var olan ve çevresini saran doğal değerlerin korunmasını da kapsayacak şekilde genişlemiştir. Tarihi mekânlar ve yapılar korunarak kentlerin mimari sürekliliği sağlanabilmektedir. Bu aynı zamanda yaşanılabilir ve kimlikli tarihi kent mekânlarının çağdaş mekânlarla bütünleşmesine yardımcı olmaktadır. Tarihi mekânların korunması ve iyileştirilmesi kültürel bir sorun olduğu gibi aynı zamanda sosyal ve ekonomik bir sorun olarak da karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde, tarihi yerleşme ve binaların dokusunun bozulması, sosyal ve kültürel yapının değişmesi, ekonomik koşulların getirdiği bakımsızlık ve ilgisizliğin ortaya çıkardığı bir problem olmuştur. Türkiye deki zengin kültür mirasının önemli bir bölümünü Vakıf eski eserleri oluşturmaktadır. Bu eserlere ait tarihi bilgi ve belgeler, VGM ile çeşitli kurumların arşivlerinde bulunmaktadır. Ancak, Vakıf eski eserlerinin tarihi, mimari değer ve özellikleri, yapım teknik ve malzemeleri, yapısal durumları, sahiplikleri ve kullanımlarına ilişkin veriler eksik ve dağınık olup; kolay erişilebilir ortamda değildir. Bu durum Vakıf eski eserlerinin korunması, izlenmesi, değerlendirilmesi ve geliştirilmesine yönelik karar süreçlerinin geliştirilmesini güçleştirmektedir.

2 Ar-Ge niteliği olan, önemli teknolojik ürün, bilgi ve sistemlerin belirleneceği araştırma alanları tescilli kültür varlıklarımızın bakımı ve restorasyonu sürecinde belirlenebilmektedir. Tescilli kültür varlıklarından, farklı yöre, dönem ve mimari işlevlere sahip olan tarihi yapıların korunması ve onarımı sürecinde geleneksel yapı malzeme, teknoloji ve tekniklerinin bilinmesi ve kullanılması, böylelikle yapıların uluslararası koruma bilimi ilkeleri uygun olarak korunmasını sağlamaktadır. Tarihi yapı malzeme teknoloji ve tekniklerinin araştırılması ve bunlara uyumlu malzeme ve teknolojilerin geliştirilmesi bu çalışmanın ana amacıdır. Eski eserlerin onarılarak korunması ve değerlendirilmesi için gerekli olan projelendirme ve uygulama sürecinin iyileştirilmesi de sağlanmaktadır. Divriği de vakıflara ait aynı dokuda ve dönemde yapılmış olan benzer strüktür ve konstrüksiyondaki camilerin, hamamların ve türbelerin mimari analizleri, plan ve cephe düzenleri, yapısal detayları ve diğer özelliklerinin (restitüsyon, hasar tespiti, malzeme analizi) analizleri yapılarak, restorasyon müdahale kararları belirlenmiştir. Uyumlu onarım malzemeleri ortaya konulmuş, laboratuarda ve yerinde yapılan uygulamalarla test edilmesi ve elde edilen sonuçlara göre onarım malzemelerinin üretim ve uygulanmasına yönelik teknik ve teknolojilerin tanımlanması ve standartların belirlenmesi sağlanmıştır. Çalışma Divriği kentsel sit alanı içinde yer alan tescilli vakıf eserlerini kapsamaktadır. Koruma ve onarım müdahaleleri, restitüsyon ve restorasyon önerileri, geleneksel yapım teknikleri ele alınarak önerilmiştir. Teknokent de yürütülen bu Ar-Ge Projesi kapsamında farklı yapı türleri, dönem ve yörelere ait tarihi yapı örnekleri belirlenerek bunlara ait, özel öncelikle sıva ve harç olmak üzere taş, tuğla, ahşap ve metal gibi özgün tarihi yapı malzemelerinin fiziksel, kimyasal ve mekanik yöntemlerinin mümkün olduğunca tahribatsız test yöntemleriyle tespiti yapılmıştır. Bu tespitlere göre uyumlu onarım malzemelerinin ortaya konulması, laboratuarda ve yerinde yapılan uygulamalarla test edilmesi ve elde edilen sonuçlara göre onarım malzemelerinin üretim ve uygulanmasına yönelik teknik ve teknolojilerin tanımlanması ve standartların belirlenmesi sağlanmıştır. 1.1 Başlıca Proje Adımları: Projelendirme ve uygulamaya yönelik süreçlerin geliştirilmesi: Proje ön değerlendirme raporu: Yapıya yapılacak müdahaleler, yapının olanakları ve öncelikleri, sorun ve ihtiyaçları, buna bağlı olarak yapının nasıl projelendirileceğinin uzmanlarca belirlenmesi, Projelendirme sürecine ilişkin belgeler: Bakım, dondurma- sağlamlaştırma (konsolidasyon), basit onarım, destekleme - güçlendirme, sağlıklaştırma (rehabilitasyon), esaslı onarım (restorasyon), yeniden yapım (rekonstrüksiyon) gibi yapıya yapılacak farklı koruma müdahalelerini tanımlayan belgelerin hazırlanması Numune alınacak yapı grupları, yerleri, sayıları, malzeme türü ve tekniklerin disiplinler arası bir ekip çalışması ile belirlenmektedir Onarım malzemelerine ilişkin uluslararası araştırmaların değerlendirilmesi Farklı malzemelerin özelliklerini saptamaya yönelik bilimsel yöntemlerin seçimi İmalat ve uygulama tekniklerinin saptanması için yöntem ve tekniklerin belirlenmesi (Yerel yapı ustaları ve zanaatkârların birikimlerinden yararlanarak) Alan çalışması yapılarak seçilen yapı ve elemanlarının taranması, gerekli uygun numunelerinin alınması, yerinde ölçüm ve testlerin yapılması Laboratuar çalışmaları belirlenen yöntemlere göre numunelere ilişkin testlerin analizlerinin laboratuar ortamında yapılması Test ve analiz sonuçlarının değerlendirilmesi Bu değerlendirme sonucunda projelerin ve raporların hazırlanması

3 Numunelerin değerlendirilmesine göre önerilen onarım malzemelerinin ilgili yükleniciler tarafından hazırlanması Onarım malzemelerinin uygulama ve imalat tekniklerinin belirlenmesi Onarım malzemesinin yerinde uygulanması ve sonuçların peryodik olarak izlenmesi Uygunluğu saptanan başarılı örneklerin restorasyonuna ilişkin sürecin tanımlanmasıdır. 1.2 Somut Çıktılar ve Sonuçların Uygulanma Biçimi Tarihi yapılarda kullanılacak onarım ve malzemelerinin tanımı Üretim ve teknolojiye yönelik teknik ve teknolojilerin belirlenmesi Kültür mirası olan bu tarihi yapıların, koruma bilim ilke ve kıstaslarına uygun olarak korunması, Bu çalışma sonucunda yapılacak sağlıklı onarımlarda yapılara müdahalenin azalması ile onarım giderlerinde tasarruf sağlanması, Tarihi yapı malzemeleri, teknik ve teknolojileri ve standardizasyonunun belirlenmesi ile başta Vakıflar Genel Müdürlüğü olmak üzere firmaların uygulama yeteneğinin, kurumsal birikiminin vizyonunun güçlenmesi, Proje ve uygulamalarda restorasyon kalitesinin yükseltilmesi, Kaynakların doğru ve etkin kullanılmasının sağlanması, Restorasyonların uygulanma sürecinde gerçek iş programlarının hazırlanması, sağlanmaktadır. Proje sonucunda oluşturulan sistem ve standartlar yani çıktılar İlgili idarelerin ve firmaların yürüteceği projelendirme ve uygulama faaliyetlerinde doğrudan kullanılabilmektedir. Ayrıca bu çıktılar Türkiye de kültür varlıklarının korunması ile ilgili hizmet veren özel ve tüzel kişi, kurum ve kuruluşlarca da kullanılabilecektir. Rölöveler üzerinden analizler yapılarak, hasar ve malzeme analizleri sonucunda müdahale teknikleri belirlenerek restorasyon raporları hazırlanmıştır. Kale Camii, Cağlı Camii, Turabali Camii, Kantepe Camii, Kocapaşa Camii, Hatipoğlu Camii, Karamahmut Camii, Zeliha Hatun Camii, Bekir Çavuş Hamamı ve Araplık Türbesinin; Rölöve analizleri (malzeme, hasar, taşıyıcı sistem) yapılmıştır, Restorasyon müdahaleleri belirlenmiştir, Restorasyon raporları yazılmıştır. Yapılardaki, harç, sıva, taş ve kerpiç malzemelerin analizleri yapılarak/ yaptırılarak müdahale şekilleri belirlenmiştir. Yapım tekniği ve malzemesi aynı olan yapılarda sorunlara karşı ben zer müdahaleler önerilmiştir. Restorasyonda kullanılacak malzeme ve tekniklerde tamamıyla orjinale sadık kalınacaktır. Bağlayıcı malzeme, kum su ve gerektiğinde katkı malzemelerinin karıştırılmasından meydana gelen, katılaşma özelliğindeki hamurlara harç denilmektedir. Yapılardaki statik değerlendirmeler sonucunda farklı müdahaleler ortaya çıkmıştır. Sağlamlaştırma ve güçlendirmeye dönük çağdaş yöntem ve tekniklerde önerilmektedir. Kullanılan malzeme ve yöntemlere örnek olması acısından kimyasal ankraj ve rock stop enjeksiyon tanımlanacaktır;

4 Üniversite-Sanayi İşbirliği Merkezleri Platformu (USİMP) Üniversite Sanayi İşbirliği Ulusal Kongresi 2008 Kimyasal Ankraj; Taşlarda oluşmuş olan çatlaklara galvanizli tijlerle dikiş atılmasıdır. Bunun için çatlaklar basınclı hava ile temizlenecek ve taşların birbirine basarak yük aktarmasını sağlayacak kimyasal malzeme ile doldurulmalıdır. Çatlak bulunan taşlar yanlarındaki taşlara ankraj edilecek şekilde delinmekte SİS LOKSET kartuşları açılan yuvalara yerleştirilmektedir. 18 cm çaplı galvanizli tijler döndürülerek SİS LOKSET kartuşların patlaması ve galvanizli tijlerin sarması sonucu stabilite sağlanabilmektedir.[1] Uygulama başlagıcında çatlaklara doldurulan harç alınmalı ve delgi işlemi sırasında çıkan taş tozu ile kimyasal bağlayıcı karışımı çatlaklara ve derz aralarına doldurulmalıdır. Böylelikle taşların birbirine ankre edilerek yatay yüklerin birbirine aktarılması sağlanmış olacaktır. Çatlak onarımlarında (kubbe kemer beden duvarı ve rölyeflerde) kullanılması önerilen malzemeler (ithal malı DE NEEF markalı ) 2 bileşenli Rock Stop kimyasal poliüretan enjeksiyon malzemeleridir. Kullanılacak olan malzemeler 1 dakika içerisinde reaksiyona başlayacak ve 60 dakika sonunda tam prizini almış olacaktır. Priz alan malzeme sert bir köpük meydana getirerek taşıyıcı elamanlara destek olacaktır. [2] Bu sayede elamanların biribirine tam basması ve basınç ve kesme yüklerinin düzgün bir şekilde birbirine aktarılarak kesitlerin burulmaya karşı homojen bir şekilde dayanımı sağlamaktadır. Ahşap bakımı, taş yüzeylerin temizliği, metal temizliği, ahşap koruma ve yöntemleri, yapı özelindeki harç önerileri, güçlendirme önerileri, yöntem ve malzemeleri ayrıntılı olarak bu raporlarda yer alabilmektedir. Resim 1 Turabali Mescidi Uygulaması Resim 2 Aşağı Hamam Restorasyonu

5 Üniversite-Sanayi İşbirliği Merkezleri Platformu (USİMP) Üniversite Sanayi İşbirliği Ulusal Kongresi 2008 Resim 3 Rock Stop Kimyasal Poliüretan Enjeksiyon Yapımı Resim 4 Karamahmut Camii Kerpiç ve Taş kullanımı Vakıflar tarafından restorasyon raporları doğrultusunda koruma ve onarım çalışmaları başlatılmış müdahalelerin büyük bölümü tamamlanmıştır. KAYNAKLAR [1] YEĞİN, M., 2007, Kale Camii Restorasyon Projesi [2] YEĞİN, M., 2008, Aşağı Hamam Restorasyon Projesi

6