XV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET NDE HUBUBAT VE BAKLYAT ÜRETM VE UMUM DAILIMLARI

Transkript

1 XV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET NDE HUBUBAT VE BAKLYAT ÜRETM VE UMUM DAILIMLARI Özet / Abstract Durmu Volkan KARABOA Maliyesi tarm ekonomisi üzerine kurulu olan Osmanl Devleti nin tarm alanlarnda kuru tarm metodu tatbik edilmekte olup yetitirilen tarm ürünleri içerisinde ise hem köylü hem de devlet tarafndan ekimine ciddi anlamda ehemmiyet verilen hububat ürünleri, büyük önem tamaktayd. Hububat ve bakliyat ürünleri, halkn geçimini sa$lamada baat bir unsur oldu$u gibi bilhassa hububatn Osmanl ordusu için stratejik anlamda önem ihtiva etmesi ve devletin halktan ald$ vergilerden önemli bir ksmn, hububattan alnan vergilerin (öür) oluturmas, kuru tarm metodunun gerekli kld$ hububat ve bakliyat ürünlerinin tad$ önemi ortaya koymaktadr. Çalmamzda üretimi gerçekletirilen hububat ve bakliyat ürünleri hakknda bilgi verilerek bu ürünlerin baz Osmanl sancak ve kazalarndaki genel yansmalarnn ele alnmas amaçlanmtr. Anahtar Kelimeler: Hububat, Bakliyat, Osmanl, Sancak, Kaza PRODUCTION OF CEREALS AND PULSES WITH THE GENERAL DISTRIBUTION OF THE OTTOMAN STATE BETWEEN XV-XVI. CENTURIES Finance based on the agricultural economy of the agricultural areas of the Ottoman Empire in dry farming method is being applied in agricultural products grown in the state by both the peasant and the cultivation of grain products, given the serious importance, was of great importance. Grains and pulses products, a dominant element in ensuring that people's livelihood, especially cereals, such as strategic sense for theimportance of the Ottoman army and the state to contain a significant portion of the public's taxes, taxes on cereal (our) to form the dry farming of cereals and pulses products required by the method of carrying reveals of the importance. We carried out the production of cereals and pulses products, providing information about the Ottoman sanjacks and township, some of these products is to be dealt with general implications. Key Words: Cereals, Pulses, Ottoman, Sanjacks, Township Giri Osmanl ziraat sektörünün en bata gelen mahsulünü hububat bilhassa bu$day ve arpa tekil etmektedir 1. Hububat, ekonomisi tarma dayal toplumlarn vazgeçilmez ürünüdür. Bu durum sadece hububatn halkn temel gda maddesini tekil etmesinden kaynaklanmyordu 2. Ayn zamanda hububatn imparatorluk hazinesine mali yönden çok önemli miktarda katks bulunmaktayd 3. Devletin en mühim vergi kayna$n tekil eden öürün yüzde ellisinin hububattan sa$lanyor olmas bu$day ve arpa ekimini tevik Ar. Gör., Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp E$itim Fakültesi Tarih E$itimi ABD. vlkn.krb.32@hotmail.com Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara, 1989, s Mehmet Ali Ünal, Osmanl Müesseseleri Tarihi, Isparta, 2005, s Lütfi Güçer, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl Kmparatorlu$u nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, Kstanbul, 1964, s. 39.

2 SBArD Mart 2011, Say 17, sh etmekte olup 4 öürün yannda salariye, avarz- divaniye den olan nüzul 5 ve sürsat 6, hububat ticaretinden alnan baclar ve resimler de hububatn mali yönden tad$ önemi ortaya koymaktayd 7. Hububatn, hem halkn temel geçim kayna$n oluturmas hem de mali yönden önem tamas yannda askeri açdan da ciddi oranda stratejik rolü bulunmaktayd. Nitekim devletin Do$u ve Bat komularna kar devam ettirdi$i uzun harpler dolaysyla ordunun beslenmesi için hububat lazmd 8. Bu hububat ihtiyac ise devletin uygulad$ nüzul, sürsat ve mir-i mübayaa 9 gibi metodlarla karlanmakta idi. Hükümetin sava ilan etmesi için, imparatorluktaki hububat durumundan her an haberdar olmas gerekiyordu. Bu sebeple devlet, ilk zamanlardan itibaren hububat ihracatn yasaklam 10, memleket içinde hububatn bir yerden baka bir yere naklini ise kendi uhdesine almt 11. Hububat ve bakliyat ürünlerinin miktarnn ölçümü müd ad verilen bir birimle yaplmakta ve bu birim, imparatorlu$un her bölgesinde farkllk göstermekte olup en çok kullanlan müd türleri ise; Kstanbul, Bursa, Konya, Karaman ve Diyarbakr müdleri idi 12. Özellikle imparatorluk müdü denilen Kstanbul müdü çok yaygnd ve 20 kileye denk düüyordu. Yani bu$day olarak tartmda 513,12 kg, arpa olarak 455 kg ya da yaklak olarak 664,5 lt ye denk geliyordu. Ancak Osmanl kanunnameleri genel olarak incelendi$inde görülmektedir ki; tahl ölçümünde Bursa müdü temel alnm olup yaklak 87 kg a eittir 13. Her nevi mahsulde oldu$u gibi tahl mahsulünde de bu$day, arpa, çavdar ve di$erlerinde baaklarn sararp tanelerin sertleti$i ve ekinin sarard$ vakit, biçilme Ünal, a.g.e., s Avarz hanesi hesab üzerinden tevzi ve tahsil edilen nüzul müessesesinin meneinde askeri yolun güzergâhna yakn bulunan ehir, kasaba ve köylerin halk, askerin iaesi için kendilerinden talep edilen erzak önceden tespit ve kendilerine bildirilmi menzillere nakledip orada hazr bulunduruyorlard. Güçer, a.g.e., ss Yürüyü halinde bulunan ordularn yol boyunca iaesini sa$lamak üzere halktan alnan ayni mükellefiyetin ad sürsat idi. Sürsat, avarz hanesi göz önünde tutulmadan tevzi edilmekte idi. Güçer, a.g.e., ss Güçer, a.g.e., s. 39. Güçer, a.g.e., s. 40. Ordularn levazm ilerinde meydana gelen eksikliklerin telafisi için devlet eliyle ve paras merkez hazinesinden, tara hazineler varidatndan veya ordu hazinesinden verilerek gerekli erzak satn alnmas, mir-i mübayaa konusunun temelini oluturmaktadr. Güçer, a.g.e., s Zeki Arkan, Osmanl Kmparatorlu$u nda Khrac Yasak Mallar (Memnu Meta), Prof. Dr. Bekir Kütükolu na Armaan, Kstanbul, 1991, s Örne$in, 8 Mart 1571 tarihinde Rodos Kads nn adada zahire sknts çekildi$ini Kstanbul a bildirmesi üzerine, hükümet merkezi Teke Bey inden buraya zahire gemileriyle bu$day göndermesini istemitir. Serkan Sar, XV-XVI.Yüzyllarda Mentee, Hamid ve Teke Sanca$ Yörükleri, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2008, s Eftal U. Batmaz, XV-XVI. Yüzyl Sancak Kanunnamelerine Göre Osmanl Devleti nde Tahl Üretimi, TAD, c. XXIII, S. 36, Ankara, 2004, s. 40. Batmaz, a.g.m., s

3 Durmu Volkan KARABOVA zaman olarak kabul edilmitir. Az bir zaman bekletilmesi halinde baaklarn kurumasyla, ekinin biçilmesi mümkün olmadan taneler topra$a dökülmektedir 14. Bu$day, arpa ve benzeri mahsulün biçilme vaktinin devam, harman zamann tayin etmektedir. Mahsulün harman edilme zamanlar kanunamelerde açkça belirtilmitir 15. Bu$day ve arpa biçilip demet haline getirildikten sonra, harman yeri hazrlamak için çallrd. Harman yeri için evlerden, özellikle bahçelerden oldukça uzak, rüzgâra açk alanlar tercih edilirdi. Harman yeri, önce dümdüz oluncaya kadar çi$nenir daha sonra üst üste y$lm olan demetler yava yava çözülür ve harman yerine atlrd. Tekerlek yerine üzerlerinde yarm düzine demir levha yerletirilmi birçok tahta silindirleri bulunan ve bir çift öküz tarafndan çekilen bir dögen, tahln üzerinde dönüp saman keser, baaklar tanelerdi. Bu ilem tamamlandktan sonra, iyice ölçülmü olan taneler anbarlara doldurulur ve çok de$erli bir yem olan saman tartlr, samanlklara yerletirilirdi 16. Daha sonra, harman olan hububatn bölüme ilemleri balamakta idi 17. I- Hububat Ürünleri 1- Bu(day Bu$day, halkn temel gda maddesi olan ekme$in ham maddesi oldu$u gibi, onun dnda günlük hayatta en çok tüketilen bulgur, niasta, erite, tarhana vs. gibi gdalarn da ana malzemesidir. Her türlü iklim artlarnda iyi kötü yetiebilmesi sebebiyle her zaman en çok ra$bet edilen ürün olmutur. Pazar ekonomisinin pek gelimedi$i, ulam vastalarnn snrll$ dolaysyla bölgeler aras ticaretin canllk kazanmad$ zaman ve mekanlarda halkn en önemli kaygs klk ihtiyacn karlayabilecek kadar bu$daya sahip olabilmektir. Ktan evvel bu$dayn anbarna yerletirmi olan köylü klasik dönemin en mutlu insan demektir. Hatta ktlk devirleri için fazladan bir miktar hububat depo edebilmek herkes için saadet kayna$dr 18. Di$er taraftan Osmanl Devleti gibi her daim seferler ve savalar içinde olan bir devlet ordusunun iaesini ikmâl için bu$daya iddetli bir ekilde ihtiyaç duyulmaktadr. Bu sebepten hububat ziraati ve hassaten bu$day üretimi Osmanl Devleti tarafndan bizzat tevik edilmi ve üretim mekanizmas kanunnameler ile sk bir denetime tâbi tutulmutur. Topra$ ileyen bir köylünün üretti$i bu$day, ilk önce kendi ihtiyaçlarn Tereke biçmelü olup biçimee müstehak olduunda ki kemâlin bulub biçile ol vakte, vakt-# hasad dirler. Vakt-i hasad kimin tahviline dü%erse tereke ona müteallik olup harmana itibar olunmaz imi%.. Ömer Lütfi Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl Kmparatorlu$u nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar: Kanunlar, I, Kstanbul, 1943, s Örne$in, Erzurum vilayeti iklim bakmndan çok netâmeli yer oldu$undan, harman hakkndaki hüküm, hiç bekletilmeden kaldrlmas hususlarndadr: ve harman vaktinde reaya gallat# ta %ir olunduktan sonra sâlâr olanlar tevakkuf göstermeyüb filhâl haz#r olan harman# ta %ir idüb te hir itmeyüb reayay# taciz ve tazyik etmeyeler. Ve eer kesreti hizmetden beslemeyüb veya taaruz ve ihmal idüb on gün te hir olmala zarar mürettib olursa def i zarar içün köyün imam# ve kethüdas# marifetleri ile ölçüb behresin ifrâz idüb ve sahibi gelicek teslim eyleye, Barkan, a.g.e., s. 66. Abdülhalik Bakr, Ortaça$ Kslam Dünyasnda Itriyat, Gda, Klaç Üretimi ve Ta$ii, Ankara, 2000, s Mehtap Özde$er, XV-XVI. Yüzyl Ariv Kaynaklarna Göre Uak Kazas nn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Kstanbul, 2001, s Ünal, a.g.e., s

4 SBArD Mart 2011, Say 17, sh tedarik ve daha sonra ordunun ihtiyaçlarn ikmâl açsndan Osmanl Devleti nazarnda büyük bir öneme haiz olmutur 19. Nüfus art veya hububat ihtiyacnn yeterince karlanamamasna yol açan birtakm gelimeler sonucunda bu$dayn yerine kalitesi daha düük olmakla birlikte dönüm bana daha fazla verim alnan dar vb. tahllarn ekimi a$rlk kazanmakta idi 20. Topra$n niteli$ine göre bu$dayda verimlilik durumu büyük farkllklar göstermekle birlikte, ortalama olarak bire be ya da bire alt, hektar bana da kg ürün alnd$ bilinmektedir 21. Bu$dayda alnan öür ise umumiyetle 1/5 nisbetinde uygulanmakta idi; ancak baz özel durumlarda, yol üzerinde olan veya baka bir sebepten dolay muafiyet verilen ve defterde bu konuda açklama bulunan bir ksm köylerde 1/6 ve 1/7 gibi oranlarda alnd$ gibi, baz ahslar için de istisnai olarak 1/8 nisbetinde öür tahsil edildi$i görülmektedir 22. Her zirai ürün üretiminde oldu$u gibi bu$day üretimi de, iklim çeitlili$i ve toprak verimlili$inin çeitlilik göstermesi gibi nedenlerden dolay Osmanl Anadolusu nda büyük oranda de$ikenlik göstermekte idi. XVI. yüzyln ilk yarsnda baz Osmanl sancak ve kazalarnda bu$day üretim miktarlar u ekilde idi: Akehir Sanca$ nda kg 23, Çankr Sanca$ nda kg 24, Çemigezek Sanca$ nda kg 25, Malatya Kazas nda kg 26, Tarsus Sanca$ nda kg 27, Manavgat Kazas nda kg 28, Zamantu Kazas nda kg 29 Harput Sanca$ nda kg 30, Adyaman Sanca$ nda kg 31, Trabzon Sanca$ nda kg 32, Adana Sanca$ nda kg 33, Musul Eyaleti nde kg 34 Ordu Kazas nda kg 35, Simontornya Sanca$ nda kg 36, Lâzkyye (Denizli) Kazas nda kg 37, Sinop Kazas nda Volkan Ertürk, XVI. Yüzylda Akehir Sanca$, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007, s Mehmet Öz, Osmanl Klasik Döneminde Tarm Osmanl#, c. III, Ankara, 1999, s. 70. Uevket Pamuk, Osmanl-Türkiye Kktisadi Tarihi ( ), Kstanbul, 2007, s. 38. Ünal, a.g.e., s Ertürk, a.g.t., s Ahmet Kankal, XVI. Yüzylda Çankr, Çankr, 2009, s Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzylda Çemigezek Sanca$, Ankara, 1999, s Göknur Gö$ebakan, XVI. Yüzylda Malatya Kazas, Malatya, 2002, s Ali Sinan Bilgili, Osmanl Döneminde Tarsus Sanca$ ve Tarsus Türkmenleri, Ankara, 2001, ss Behset Karaca, XV. ve XVI. Yüzyllarda Manavgat Kazas, Isparta 2009, s Kbrahim Solak, XVI. Yüzylda Zamantu Kazas nn Sosyal ve Kktisadi Yaps, Konya, 2007, s. 51. Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzylda Harput Sanca$, Ankara, s.98. Mehmet Tatemir, XVI. Yüzylda Adyaman (Behisni, Hsn- Mansur, Gerger, Kâhta) Sosyal ve Kktisadi Tarihi, Ankara, 1997, s M. Hanefi Bostan, XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sanca$nda Sosyal ve Kktisadi Hayat, Ankara, 2002, s Ylmaz Kurt, 1572 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Adana nn Sosyal-Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Aratrma, Ankara, 1990, s Ahmet Gündüz, Osmanl Kdaresinde Musul, Elaz$, 2003, s Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi ( ), Ankara, 1985, s Geza David, 16. Yüzylda Simontornya Sanca$, (çev. Hilmi Ortaç), Kstanbul, 1999, s Turan Gökçe, XVI. ve XVII. Yüzyllarda Lâzkyye (Denizli) Kazas, Ankara, 2000, s

5 Durmu Volkan KARABOVA kg 38, Kefe Sanca$ nda kg 39, Adilcevaz Sanca$ nda kg 40, Ki$ Sanca$ nda kg 41, Ergani Sanca$ nda kg 42, Van Sanca$ nda kg 43, Atak Sanca$ nda kg 44, Honaz Kazas nda kg 45, Aya Kazas nda ise kg 46 de$erinde üretim gerçekletirilmitir. Bu sancak/kazalara ait saysal verileri grafik üzerinde gösterecek olursak: Grafik I: 16. Yüzy-lda Baz- Osmanl- Sancak / Kazalar-ndaki Bu(day Üretiminin Genel Da(-l-m-.+!/ 0! "#! $! %## & %# ' ()!* (+, - # Grafikten de anlalaca$ üzere, XVI. yüzylda, mezkur sancaklar içerisinde bu$day üretiminin en yo$un oldu$u sancaklardan, kg lk üretim hacmi ile Akehir Sanca$ ilk srada yer alrken, kg lk üretim pay ile de Çankr Sanca$ ikinci srada yer almakta, kg lk üretim hacmine sahip Aya Kazas ise bu$day üretiminin en az yapld$ sancaklar arasnda bulunmaktadr. Grafi$i detayl bir ekilde irdeleyecek olursak, Osmanl Devleti nin Orta ve Güney Anadolu topraklarnn bu$day üretimi bakmndan di$er bölgelere oranla büyük önem arz etti$i söylenebilir. 2- Arpa Bu$daydan sonra Anadolu da en fazla üretilen hububat ise arpa dr. Bilhassa atlarn ve davarlarn beslenmesinde hayvan yemi olarak kullanld$ gibi bu$day kadar makbul olmasa bile arpa, halkn temel gda maddesi olarak yufka, kekek, vs Mehmet Ali Ünal, Osmanl Devrinde Sinop, Isparta, 2008, s Yücel Öztürk, Osmanl Hâkimiyetinde Kefe ( ), Ankara, 2000, ss Orhan Klç, XVI. Yüzylda Adilcevaz ve Ahlat ( ), Ankara, 1999, ss Behset Karaca, 1518 (H. 924) Tarihli Tahrir Defterine Göre Ki$ Sanca$, Prof. Dr. Bayram Kodaman a Armaan, Samsun, 1993, ss Mehmet Salih Erpolat, 16. Yüzylda Ergani Sanca$, (Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1993, s. 60. Orhan Klç, XVI. ve XVII. Yüzyllarda Van ( ), Van, 1997, ss Alpay Bizbirlik, 16. Yüzyln Ortalarnda Atak Sanca$ ve Sancak Beyleri Üzerine Notlar, Tarih.ncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Kzmir, 1999, s Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzylda Honaz Kazas, Uluslar aras# Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Denizli, 2007, s Deniz Karaman, XVI. Yüzylda Aya Kazas, Ankara, 2003, s

6 SBArD Mart 2011, Say 17, sh yapmnda da kullanlmaktadr 47. Bu$daya nazaran arpann yiyecek maddelerinde kullanm az tercih edilmektedir. Ancak ktlk zamanlarnda arpa ekme$ine ra$bet artmakta oldu$undan önemli bir ikame maddesi olarak kullanlmaktadr. Arpa üretimi de çeitli sebeplerden ötürü Osmanl Kmparatorluk co$rafyasnda üretim hacmi bakmndan ülkenin her tarafnda bir düzenlilik göstermemekte idi. Arpa üretiminin az oldu$u yerlerde umumiyetle arpaya göre daha çok de$er arz eden ürünlerin ekildi$i tahmin edilmektedir. 16. yüzyln ilk yarsnda baz Osmanl sancak/kazalarndaki arpa üretim miktarlar u ekilde idi: Adyaman Sanca$ nda kg 48, Çankr Sanca$ nda kg 49, Adana Sanca$ nda kg 50, Harput Sanca$ nda kg 51, Malatya Kazas nda kg 52, Manisa Kazas nda kg 53, Musul Eyaleti nde kg 54, Zamantu Kazas nda kg 55, Tarsus Sanca$ nda kg 56, Lazkyye Kazas nda kg 57, Kefe Sanca$ nda kg 58, Akehir Sanca$ nda kg 59, Manavgat Kazas nda kg 60, Trabzon Sanca$ nda kg 61, Sinop Kazas nda kg 62, Uak Kazas nda kg 63, Çemigezek Sanca$ nda kg 64, Adilcevaz Sanca$ nda kg 65, Ergani Sanca$ nda kg 66, Honaz Kazas nda kg 67, Van Sanca$ nda kg 68, Aya Kazas nda kg 69, Atak Sanca$ nda kg 70, Ordu Kazas nda kg 71, Ki$ Sanca$ nda kg 72 arpa istihsali yaplmtr. Arpa üretim miktarlarn grafik üzerinde gösterecek olursak: Mehmet Ali Ünal, Osmanl Müesseseleri Tarihi, s Tatemir, a.g.e., ss Kankal, a.g.e., s Kurt, a.g.e., s Mehmet Ali Ünal, Harput Sanca$, s Gö$ebakan, a.g.e., s Emecen, a.g.e., s Gündüz, a.g.e., s Kbrahim Solak, XVI. Yüzylda Zamantu Kazas, s. 51. Bilgili, a.g.e., ss Gökçe, a.g.e., s Öztürk, a.g.e., ss Ertürk, a.g.t., s Behset Karaca, Manavgat Kazas, s Bostan, a.g.e., s Ünal, Osmanl Devrinde Sinop, s Özde$er, a.g.e., s Ünal, Çemigezek Sanca$, s Klç, Adilcevaz ve Ahlat, ss Erpolat, a.g.t., s. 60. Ünal, XVI. Yüzylda Honaz Kazas, s Klç, XVI. ve XVII. Yüzyllarda Van, ss Karaman, a.g.e., s Bizbirlik, a.g.m., s Yediyldz, a.g.e., s Karaca, Ki$ Sanca$, s

7 Durmu Volkan KARABOVA Grafik II: 16. Yüzy-lda Baz- Osmanl- Sancak/Kazalar-ndaki Arpa Üretim Miktarlar-n-n Umumi Da(-l-m- / 0!! & () "# %# '!*, # - $! (+ 16. yüzyln ilk yarsnda Adyaman arpa üretimi açsndan di$er Osmanl sancak/kazalar içerisinde ilk srada yer almaktadr. Arpann büyük bir umumiyetle hayvanclk sektöründe kullanlmas dolaysyla o dönemde Adyaman n önemli bir hayvanclk merkezi oldu$u anlalmaktadr. Çankr Sanca$, bu$day üretiminde oldu$u gibi arpa üretiminde de ayn sray korumaktadr, bu sancakta bu$day ve arpa üretim miktarlarnn hemen hemen ayn rakamlarda seyretmesi burann önemli bir tahl merkezi oldu$unu açkça göstermektedir. Arpa istihsalinin di$er bölgelere göre en az miktarda gerçekleti$i sancak ise Ki$ Sanca$dr. Bunun nedenleri olarak bu bölgenin arpa tarm açsndan olumsuz iklim koullarna sahip olmas ve nüfus yo$unlu$unun az olmas gösterilebilir. 3- Yulaf Bu$daygiller familyasndan olan yulaf cm boyunda bir yllk otsu tahl bitkisidir. Taneleri krma ya da ezme halinde hayvan yemi olarak kullanld$ gibi kendisinden saman olarak da istifade edilen yulaf 73, az da olsa insanlarn besin ihtiyacn da karlamakta idi. Özellikle bu$dayn pahal oldu$u dönemlerde onun yerine ikame olarak kullanlmtr. Üretimi, di$er tahl bitkilerine oranla daha az yaplan yulaf, Osmanl Kmparatorlu$u nda ancak birkaç sancak/kazada üretimi kayda de$er miktarlarda idi. Yulaf, Uak kazasnda 1520 ylnda kile ( kg) 74, ayn yllarda Lazkyye (Denizli) kazasnda 32 kile ( kg) 75, 1531 de Manisa da 6384 kile 76 ( kg) üretilmitir AnaBritannica, Yulaf, Kstanbul, 2004, c. XXII, s Özde$er, a.g.e., s Gökçe, a.g.e., s Emecen, a.g.e., s Manisa kilesinin hacmi, Kstanbul kilesinden oldukça farkl idi. 1 Manisa kilesi 3 Kstanbul kilesine eit oldu$u bilinmekte olup 1 Kstanbul kilesi yaklak 25 kg oldu$undan 1 Manisa kilesi yaklak olarak 75 kg a tekâbül etmekte idi. 15

8 SBArD Mart 2011, Say 17, sh Uak; Grafik III: 16. Yüzy-l-n 4lk Yar-s-nda Baz- Osmanl- Sancak/Kaza Baz-nda Yulaf Üretiminin Kg Cinsinden Oranlarkg Manisa; Lazkyye; Uak Lazkyye Manisa Grafikten de anlalaca$ üzere fazla ticari de$eri olmad$ndan dolay genel üretimi az olan yulaf bitkisinin en fazla yetitirildi$i merkez Lazkyye (Denizli) Kazas olurken en az miktarda üretimin yapld$ kaza ise Manisa Kazasdr. Bu cümleden olmak üzere yulaf üretimini di$er tahl ürünlerinin üretimiyle kyaslayacak olursak bu ürünün fazla tercih edilen bir bitki olmad$ söylenebilir. 4- Çeltik Bu$daygiller familyasndan olan çeltik bitkisi, bu$day ve msr gibi besleyici de$eri yüksek tahllar arasnda yer alr. Bitkinin salkmlarnda birbiri üzerine binmi bir görüntü arz eden iki kavuzla örtülü taneleri bulunur ve buna çeltik ad verilir. Çeltik taneleri uzun veya yuvarlak, beyaz ve sarmtrak bir renge sahiptir. Suda yetitirilen tek tahl bitkisi olup gelimesini su içinde tamamlar 77. Çeltik yani pirinç, bilei$inde eker orannn yüksek olmasndan dolay uzun süre insan tok tutmas hasebiyle halk tarafndan oldukça tercih edilen bir tahl ürünüdür. Özellikle saray ve büyük imaretlerde pirinç tüketimi bata yer alyordu. Bu imaretlerde hergün pirinç çorbas çkyor, ayrca bayram geceleri, Ramazan geceleri ve Cuma geceleri pilav piirilip da$tlyor, bunun yan sra imarete gelen misafirlere verilen yiyeceklerin banda da pilav geliyordu 78. Nitekim bu hususiyetler dolaysyla çeltik üretimine devlet tarafndan büyük önem verilmekte idi. Pirinç, fazla su ve çok emek isteyen bir zirai mahsuldür. Yazlar scak olan pek çok yerde yetitirilebilmekle beraber ekim alanlarnn devaml surette su altnda bulundurulmas ve bu suyun zaman zaman aktlp de$itirilmesi mecburiyetinin söz konusu olmasndan dolay pirinç ziraati, daha ziyade vadi tabanlarnn elverili ksmlarnda yaplabilmekte idi 79. Çeltik ziraat sahalarn, pnarlar ve nehir sularnn yönlendirildi$i kanallar (nehr-i çeltik) vastasyla kifayet edecek kadar suyun sa$land$ tarlalar ve hatta, ya$mur, sel sularnn birikti$i araziler tekil etmekte idi 80. Genellikle Feridun Emecen, Çeltik, TDV.A, c. VIII, Kstanbul, 1993, s Çeltik tarm ile ilgili ayrntl bilgi için bkz. Halil Sürek, Çeltik Tarm, Kstanbul, 2002, ss Emecen, a.g.m., s Gökçe, a.g.e., s Emecen, a.g.e., s

9 Durmu Volkan KARABOVA büyük haslara (padiah, ehzade, hanedan mensuplar, yüksek devlet görevlileri) ait yerlerde veya vakf- mülk topraklarda geni ölçüde ekimi yaplr ve buralar mukataa yoluyla kiraya verilerek veya ortakçlk statüsü ile iletilirdi. Her mukataann banda bir çeltik emini yer alr, özel vergi muafiyeti sa$lanm olup ziraatle u$raan çeltikçü reaya, kanallar temizleyen ve artan çeltük kürekçileri, onun idaresi altnda bulunurlard. Çeltikçilik, babadan o$ula intikal eden daimi bir statüydü ve bunlarn banda bir çeltikçi reisi vard 81. Çeltik reisi, çeltik ekilme mevsimi gelmeden önce çeltik ekim alanlarn gezer ve o sene oraya çeltik ekilece$ini bildirerek sahib-i arz n oraya bir ey ekmesini önlerdi. Çeltik ekim mevsimi geldi$inde nehrin reisi çeltikçilerini hazr edip, tam vaktinde tohumunu ekerdi. Gerekli olan tohumu, bu ile görevli emin devlet adna vermekte idi. Tohum ekilip gerekli hizmet yaplarak çeltik tam olarak olgunlat$nda 82 emin olanlar kad marifetiyle oraya varp, miri tarafndan verilmi olan tohumu geri almaktadr. Arta kalanndan emin, devlet hissesini çkarp, devlet adna bu hisseye el koymaktadr. Devlet böylece tohumunu ve hissesini aldktan sonra arta kalandan o yerin sahibi olan sipahi için öür alnmaktadr. Öürden sonra kalan miktar ise çeltik içileri olan kürekçilere paylatrlmakta idi 83. Ayrca çeltik tarm ile u$raanlar, istenilenden fazla ürün üretmi ise, üretti$i çelti$in yarsn devlete vermek durumunda idi 84. Çeltik ziraati, ço$u yerde süreklilik göstermiyordu. Bat Anadolu bölgesinde su yetersizli$i yüzünden on veya on be yl gibi uzun aralklarla ekilen yerler bile mevcuttu. Bu bölgede bazen ya$mur veya sel sularnn birikti$i arazilerde de çeltik ziraati yaplyordu 85. Kmparatorluk geneline bakld$nda Sakarya nehri ve bunun kollarnn sulad$ alanlar daha do$rusu Beypazar, Knegöl, Osmaneli ve Bursa çevresi çeltik üretiminin yo$unlat$ yerlerdi. Ayn ekilde Bursa da Kestel ve Kaplca tepeleri çeltik ekim alanlar olarak büyük önem tamakta idi. Saruhan da ise çeltik ekimi, Saruhano$ullar zamanna kadar geri gitmekte olup Osmanllar döneminde bu bölgenin sulak yerlerinde önemli ölçüde çeltik tarm yapld$ bilinmektedir 86. Bilecik ve çevresi de çeltik üretiminin yapld$ yerler arasnda bulunmaktadr 87. Anadolu Eyaleti nde ayrca Mentee nin Dalaman çay dolaylar, Teke Sanca$ nda Elmal yöresi önemli çeltik üretim merkezleri olarak görülmekte idi. Kanuni dönemi balarnda Elmal da 22 çeltik nehrinin bulundu$u bilinmektedir. Di$er taraftan Hamit Sanca$ da çeltik ekimi hususunda ad saylr yerlerden idi. Öyle ki, bu sancak içerisinde yer alan A$lasun a ba$l Çeltükçü köyü önemli bir yer tutmakta idi. Çeltükçü köyünde 100 müdlük tohumu kaldracak kadar geni bir alanda çeltik üretimi Emecen, a.g.m., s Çeltik bitkisi ve salkm, tam sararmaya ve salkmlar sarkmaya balaynca ürünün olgunlat$ anlalrd. Salih Uahin, Tosya-Osmanck ve Karg Klçelerinde Çeltik Ziraati, Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 2002, c.xxii, S.3, s. 28. Kurt, a.g.e., s Tatemir, a.g.e., s Emecen, a.g.m., s Zeki Arkan, XV-XVI. Yüzyllarda Anadolu da Çeltik Üretimi, V. Milletleraras# Türkiye Sosyal ve.ktisat Tarihi Kongresi nde Sunulan Tebliler, Ankara, 1990, s Ahmet Güne, Bilecik ve Çevresinde 16. Yüzylda Sosyal ve Ekonomik Durum, OTAM, Ankara, 1999, S. 10, s

10 SBArD Mart 2011, Say 17, sh yaplyordu 88. Malatya kazasnda Tohma-Frat ba$lants olan civarda ve Derme suyu boyunca 89, Çankr Sanca$ nda ise sadece Karg nahiyesinde, Kzlrmak ve Devrez çay boylarnda 90, Kzmir kazasnda da Torbal ve Gümüldür havalilerinde 91, Karadeniz Bölgesinde Giresun krsalnn Pazarsuyu, Baltama, Ya$ldere ve Harit suyu gibi rmak vadilerindeki sulanabilir düzlüklerde 92, Tarsus Sanca$ nda ise Kzl Arg, Kki Su Aras, Ba Oluk, Haydar Bük, Tirmir ve Eiklice gibi merkezlerde 93, Ergani Sanca$ nda Devegeçidi, Hamis çevrelerinde 94 çeltik ziraati yaplmaktayd. Çeltik üretim hasllar kimi bölgelerde akçe üzerinden kimi bölgelerde ise kg cinsinden de$erlendirilmesi, üretimin sancak ve kazalardaki mukayesesini zorlatrmaktadr. Kmparatorluk genelinde çeltik üretimi yaplan bölgelerin üretim miktarlarn de$erlendirirsek, 1487 de Sinop Kazas nda kg 95, Mara Kazasnda 1526 ylnda 229,882 akçelik 96, Aya kazasnda 1521 ylnda 5994 akçelik 97, 1528 ylnda Kzmir kazasnda kg 98, Malatya kazasnda 1530 ylnda akçelik 99, XV. yüzyln ikinci yarsnda Trabzon sanca$nda ise akçelik 100, XV. yüzyln ikinci yarsnda Teke sanca$nda 3449 denklik 101, XVI. Yüzylda Honaz Kazas nda kg 102 Tarsus Sanca$ nda kg 103, Musul Eyaleti nde kg 104 çeltik haslat gerçeklemitir. Çeltik ürününden alnan öür miktar, bu ürünün üretiminin yapld$ sancaktan sanca$a ya da bölgeden bölgeye de$iiklik göstermekte idi. Özellikle bu ürünün ekiminden hasadna kadar bizzat devletin denetiminde olmas ve her sancakta ayn miktarda hâsl alnamamas bunda büyük rol oynamtr. 5- Dar- Dar 105 veya erzen hem yiyecek hem de hayvan yemi olarak tüketilen bir besin bitkisidir 106. Ortalama 300 cm kadar boy atan bitkinin bo$umlu, dik ve sert bir gövdesi 88 Arkan, a.g.m., s Gö$ebakan, a.g.e., s Kankal, a.g.e., s Mübahat Kütüko$lu, XV ve XVI. Asrda Kzmir Kazas nn Sosyal ve Kktisadi Yaps, Kzmir, 2000, s Mehmet Fatsa, XV ve XVI. Yüzyllarda Giresun Krsal nn Sosyal ve Kdari Tarihi, Giresun, 2005, ss Bilgili, a.g.e., s Erpolat, a.g.t., s Ünal, Osmanl Devrinde Sinop, s Kbrahim Solak, XVI. Asrda Mara Kazas( ), Ankara, 2004, s Karaman, a.g.e., s Kütüko$lu, a.g.e., s Gö$ebakan, a.g.e., s Bostan, a.g.e., s Behset Karaca, XV. ve XVI. Yüzyllarda Teke Sanca$, Isparta, 2000, s. 249; denk, gram a$rl$ndaki miskalin dörtte birine eit eski bir a$rlk birimidir. Bekir Stk Baykal, Tarih Terimleri Sözlü$ü, Ankara, 2000, s Ünal, Honaz Kazas, s Bilgili, a.g.e., s Gündüz, a.g.e., s Dar ve msr, ço$u sancak ve kazalarda ayn tür bitkiler olarak bilinmekle beraber dar, iki türe ayrlmakta olup ak dar, do$rudan hayvan yemi olarak kullanlmakta, sar dar da insanlar tarafndan tüketilmektedir. 18

11 Durmu Volkan KARABOVA ve gövde üzerinde almak olarak dizilen dalgal kenarl uzun yapraklar olup 107 taneleri hayvan yemi olarak kullanlmakla birlikte halanp, tuzlanp yenilerek insanlarn gda gereksinimini karlamakta ve unundan ekmek, çorba, çörek vs. yaplmaktadr. Bu$day ve arpaya göre üretimi biraz daha emek isteyen dar, Anadolu nun hemen her bölgesinde yetiebilmekte 108 ancak her üründe oldu$u gibi darnn üretim miktar da sancaktan sanca$a ve kazadan kazaya de$ikenlik göstermektedir. Hububat ihtiyacnn yeterli düzeyde karlanamamasna sebep olan birtakm olaylar sonucunda (ktlk, fiyat art, vb.) bu$dayn yerine ikame ürün olarak kalitesi düük olan ama birim alandan daha fazla verim alnan dar üretimi önem kazanmaktayd. Birim-tohum bana üretim bakmndan bu$dayn en az üç kat kadar ürün veren darnn bilhassa 16. yüzyln ikinci yarsnda önemli miktarlarda üretildi$i bilinmektedir yüzyln ilk yarsnda Dar üretimi yaplan kazalar ve hâslatlar u ekildedir: Trabzon Sanca$ nda kg 110, Çemigezek Sanca$ nda kg 111, Malatya Kazas nda kg 112, Kâhta Kazas nda kg 113, Gerger Kazas nda kg 114, Behisni Kazas nda kg 115, Hsn- Mansur Kazas nda kg 116, Teke Sanca$ nda kg 117, Harput Sanca$ nda kg 118, Musul Eyaleti nde kg 119, Ergani Sanca$ nda kg 120, Honaz Kazas nda kg 121, Tarsus Sanca$ nda kg 122, Uak Kazas nda kg 123, Manisa Kazas nda kg 124, Van Eyaleti nde kg 125, Kefe Sanca$ nda kg 126, Akehir Sanca$ nda kg 127 idi. 106 Karaca, Teke Sanca$, s Anabritannica, Msr, c. XVI, Kstanbul, 2004, ss Ünal, Çemigezek Sanca$, s Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyllar Anadolu sunda Tarm ve Tarm Ürünleri, Kebikeç, S. 23, Ankara, 2007, ss Bostan, a.g.e., s Ünal, Çemigezek Sanca$, s Gö$ebakan, a.g.e., s Tatemir, a.g.e., s Tatemir, a.g.e., s Tatemir, a.g.e., s Tatemir, a.g.e., s Karaca, Teke Sanca$, s Ünal, Harput Sanca$, ss Gündüz, a.g.e., s Erpolat, a.g.t., s Ünal, Honaz Kazas, s Bilgili, a.g.e., ss Özde$er, a.g.e., s Emecen, a.g.e., s Klç, XVI. ve XVII. Yüzyllarda Van ( ), s Öztürk, a.g.e., ss Ertürk, a.g.t., s

12 SBArD Mart 2011, Say 17, sh Grafik IV: 16. Yüzy-l-n 4lk Yar-s-nda Dar- Üretiminin Sancak/Kaza Baz-ndaki Umumi Üretim Oranlar- 5/ 0 "# (1 2. 3, # ' - () Grafikten de anlalaca$ üzere 16. yüzyln ilk yarsnda dar üretimini gerçekletiren mezkur sancak/kazalar içerisinde Trabzon Sanca$ kg lk üretim pay ile ilk srada yer alrken, Akehir Sanca$, 4618 kg lk üretim hacmi ile son srada yer almaktadr. Üretim miktar açsndan Çemigezek Sanca$ ile Malatya ve Kâhta Kazalar; Hsn- Mansur Kazas ile Teke ve Harput Sancaklar birbirlerine yakn olan merkezler olarak karmza çkmaktadr. Yukarda belirtilen sancak ve kazalarn dnda ayrca Atak Sanca$ nda 128, Ordu Kazas nda 129 ve Musul Eyaleti nde 130 de dar üretiminin yapld$ bilinmektedir. Do$u da ve Bat da birçok seferlerin tertip edildi$i XVI. yüzylda devlet, ordunun ve atlarn gda ihtiyaçlarn temin etmek amacyla iddetle ihtiyaç duydu$u bu$day ve arpann üretiminin artmas için özel bir iktisadi politika uygulam oldu$undan dar ekimi yaplan bir çok arazinin, arpa ve bu$day üretimine ayrld$ tahmin edilmektedir 131. Bu cümleden olmak üzere genel dar üretim miktar, bu$day ve arpa üretim miktarlarna nazaran daha az oranda gerçeklemitir. 6- Burçak Ekimi genellikle ilkbaharda yaplan burçak 132 dört köe gövdeli, cm yükseklikte ve çal görünümünde olup 2-4 kadar tohum ihtiva eden bo$umlu meyveleri bulunmaktadr 133. Burçak, taneleri hayvan yemi olarak kullanlan bir yem bitkisidir. Ayrca saman gibi kaba yem kaynaklarnn de$erini arttrmak için de kullanlr. Taneleri mercime$e benzemektedir 134. Burçak üretimi yaplan belli bal merkezler ve üretim 128 Bizbirlik, a.g.m., s Yediyldz, a.g.e., s Gündüz, a.g.e., s Ünal, Osmanl Devrinde Sinop, s Turan Sa$lamtimur-Veyis Tans-Harun Baytekin, Yem Bitkileri Yetitirme, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yaynlar, Adana, 1995, s Anabritannica, Burçak, c. V, Kstanbul, 2004, s Ertürk, a.g.t., s

13 Durmu Volkan KARABOVA miktarlar u ekilde idi; Manisa Kazas nda kg 135, Çankr Sanca$ nda kg 136, Teke Sanca$ nda kg 137, Malatya Kazas nda kg 138, Uak Kazas nda kg 139, Aya Kazas nda kg 140, Manavgat Kazas nda kg 141, Tarsus Sanca$ nda kg 142 idi. Grafik V: XVI. Yüzy-l-n 4lk Yar-s-nda Osmanl- Sancak/Kazalar-nda Burçak Üretiminin Umumi Da(-l-m / 0 Burçak üretim miktar yönünden zengin yöreler arasnda Manisa Kazas ilk srada yer alrken Çankr Sanca$ ise bu$day ve arpa üretiminde oldu$u gibi burçak istihsalinde de ikinci srada yer almakta, Teke Sanca$ da gerçekletirdi$i üretim miktar ile Çankr Sanca$ ndan hemen sonra gelmektedir. Nitekim umumiyetle hayvan yemleri arasnda ara besin olarak kullanm görülen burça$n toplam üretim miktarlar dikkate alnd$nda bu ürünün ekimine fazla önem verilmedi$i söylenebilir. II- Bakliyat Ürünleri 1- Nohut Önemli yiyecek maddelerinden olan nohut piirilmek suretiyle hem yemek hem de kavrulmak suretiyle çerez olarak tüketilen ürünlerdendir cm ye kadar büyüyen, çalms görünümlü bir bitki olan nohut 144 yar kurak ve kurak bölgelere adapte olmu, derin köklü bir bitki oldu$undan kura$a kar oldukça dayankldr, dolaysyla iklim seçicili$i yoktur. Nohuttan umumiyetle 1/10 ile 1/8 orannda öür alnmakta olup 145 Osmanl topraklarnda nohut tarmnn yapld$ bilinen sancak/kazalar ile bunlarn 135 Emecen, a.g.e., s Kankal, a.g.e., s Karaca, Teke Sanca$, s Gö$ebakan, a.g.e., s Özde$er, a.g.e., s Karaman, a.g.e., s Karaca, Manavgat Kazas, s Bilgili, a.g.e., ss Karaca, Teke Sanca$, s Anabritannica, Nohut, c. XVI, Kstanbul, 2004, s Karaman, a.g.e., s

14 SBArD Mart 2011, Say 17, sh üretim miktarlar öyledir: Behisni Kazas nda kg 146, Gerger Kazas nda kg 147, Teke Sanca$ nda kg 148, Manisa Kazas nda kg 149, Malatya Kazas nda kg 150, Çankr Sanca$ nda kg 151, Uak Kazas nda kg 152, Musul Eyaleti nde kg 153, Lazkyye Kazas nda kg 154 Aya Kazas nda kg 155, Trabzon Sanca$ nda kg 156 istihsal gerçeklemitir. Grafik VI: XVI. Yüzy-l-n 4lk Yar-s-nda Osmanl- Anadolusu nda Nohut Üretimi Yap-lan Sancak ve Kazalardaki Üretimin Umumi Da(-l-m #/ 0 Nohut, Osmanl topraklarnda yetimeye çok elverili olmakla beraber Osmanl köylüsü kendisi için daha çok önem arz eden bu$day ekimine öncelik verdi$i için nohudun umumi üretim miktar oldukça düük düzeyde seyretmitir. Grafikte görüldü$ü üzere nohut üretiminin en kesif oldu$u yerlerden ilk sray kg lk üretim ile Behisni Kazas alrken, kg lk üretim ile Gerger Kazas ikinci sray, kg lk üretim ile Teke Sanca$ da üçüncü srada yer almaktadr. Dolaysyla klasik Osmanl topraklarnda nohudun üretimine tetkik edebildi$imiz sancaklar dnda genel olarak fazla rastlanamamas, bu ürünün üretiminin önemli oranda yaygn olmad$n göstermektedir. 2- Fasulye Yüksekli$i 1200 metreyi amayan ve yaz mevsiminde sulamaya elverili olan arazilerde yetitirilmektedir 157. Taze olarak piirilerek tüketildi$i gibi tanelerini 146 Tatemir, a.g.e., s Tatemir, a.g.e., s Karaca, Teke Sanca$, s Emecen, a.g.e., s Gö$ebakan, a.g.e., s Kankal, a.g.e., s Özde$er, a.g.e., s Gündüz, a.g.e., ss Gökçe, a.g.e., s Karaman, a.g.e., s Bostan, a.g.e., s Kbrahim Atalay, Türkiye Co$rafyas, Kzmir, 1994, s

15 Durmu Volkan KARABOVA kurutarak k mevsiminde de tüketilen fasulyenin üretimi Osmanl Anadolu sunda pek yaygn olmad$ görülmektedir. XVI. yüzyln ilk yarsnda Lazkyye Kazas nda kg 158, 1455 ylnda Teke Sanca$ nda kg 159, fasulye üretimi gerçekletirilmi olup Kefe Sanca$ na ba$l Balkla$o ve Knkirman kazalarnda da fasulye istihsalinin yo$un oldu$u bilinmektedir. Nitekim Kefe Sanca$ nda 4567 kg 160 fasulye üretimi yaplmtr. Üretim miktar kesin olarak tespit edilememi ise de Bayburt Sanca$ nda 161 ve Osmanl Afrikas ndaki Cezayir de de yeil fasulye üretiminin yapld$ Kngiliz seyyahlar tarafndan gözlemlenmitir Mercimek Baklagiller familyasndan ve bir yllk küçük bir bitki olan mercime$in sk dall, uzunlu$u cm arasnda de$ien bitkinin almak dizilili yapraklar vardr. Yapraklar 15 mm uzunlu$unda, ucu dikenli alt yaprakçktan olumaktadr. Haziran ve Temmuz aylar arasnda açan açk mavi renkli çiçekleri yapraklarn koltu$unda ikili ya da dörtlü kümeler oluturmaktadr. Halk tarafndan çorba ve yemek yapmnda kullanlr 163. Mercimek üretimi Osmanl topraklarnda fazla yaygn olmamakla beraber istihsalin yapld$ sancak ve kazalar u ekilde sralanabilir: Teke Sanca$ nda kg 164, Behisni Kazas nda kg 165, Gerger Kazas nda kg 166, Harput Sanca$ nda kg 167, Trabzon Sanca$ nda kg 168, Uak Kazas nda kg 169, Çankr Sanca$ nda kg 170, Lazkyye Kazas nda kg 171, Manisa Kazas nda 8250 kg 172, Musul Eyaleti nde 3207 kg 173 idi. 158 Gökçe, a.g.e., s Karaca, Teke Sanca$, s Öztürk, a.g.e., s Ksmet Miro$lu, XVI. Yüzylda Bayburt Sanca$, Kstanbul, 1973, s Gerald Maclean, Do$u ya Yolculu$un Yükselii-Osmanl Kmparatorlu$u nun Kngiliz Konuklar ( ), (çev. Dilek Uendil), Kstanbul, 2006, s Anabritannica, Mercimek, c. XV, Kstanbul, 2004, s Karaca, Teke Sanca$, s Tatemir, a.g.e., ss Tatemir, a.g.e., s Ünal, Harput Sanca$, s Bostan, a.g.e., s Özde$er, a.g.e. s Kankal, a.g.e. s Gökçe, a.g.e., s Emecen, a.g.e., s Gündüz, a.g.e., s

16 SBArD Mart 2011, Say 17, sh Grafik VII: XVI. Yüzy-l-n 4lk Yar-s-nda Mercimek Üretiminin Baz- Osmanl- Sancak ve Kazalar-ndaki Umumi Da(-l-m * / 0 XVI. yüzyln ilk yarsnda Osmanl topraklarnda mercimek üretimi bakmndan Teke Sanca$ ile Behisni Kazas, önemli yere sahiptir. Mercimek üretiminin az miktarda oldu$u sancak/kazalardaki üretimin düük olmasnn nedenleri olarak, köylünün mercimek yerine farkl bir bakliyat ürününü yetitirmeyi ye$lemesi, buralardaki tarmla megul nüfusun, üretimin yüksek oldu$u di$er sancak ve kazalarn nüfus oranna göre düük olmas tahmin edilebilir. Her ne kadar mercimek üretimi gerçekletiren sancak ve kazalarn says az bile olsa yine de bu durum bakliyat yetitiricili$indeki çeitlilik açsndan büyük önem tamaktadr. Sonuç Kuru tarm metodunun tatbik edildi$i Osmanl Devleti nde yetitirilen tarm ürünleri içerisinde hem köylü hem de devlet tarafndan ekimine önem verilen hububat çok önemli bir yere sahipti. Özellikle bu$day üretiminin hemen hemen tüm kaza ve sancaklarda gerçeklemesinde, bu ürünün yetime artlar dolaysyla fazla iklim seçici özelli$inin olmamasnn yan sra stratejik ve askeri açdan da büyük bir önem arz etmesi etken rol oynamtr. Öyle ki, ordunun uzun seferlere çkmadan önce mevcut askerin iaesini temin etmek gayesiyle çeitli güzergâhlarda bu$day depolarnn yaplmas ve bunlarn içlerinin doldurulmas ordunun sefer lojisti$i açsndan büyük önem tamaktayd. Bu$dayn günlük hayatta çok de$erli bir besin maddesi olmas ve bu ürünün eksikli$inin olmas durumunda sosyal ve ekonomik hayatta birtakm olumsuz gelimelerin ba göstermesi devletin, öncelikli olarak bu$day üretimini tevik etmesine neden olmutur. Yine hububat ürünlerinden olan ve genellikle hayvanlarn beslenmesinde kullanlan arpa da, bu$day kadar tüketim alannda tercih edilen bir ürün olmamakla birlikte bu$day ktl$nn yaand$ dönemlerde arpadan ekmek yaplarak insanlar tarafndan tüketildi$i bilinen bir gerçektir. Bu$day üretimi açsndan XVI. yüzyln ilk yarsnda Akehir Sanca$ ve Çankr Sanca$ önemli bir paya sahip olmakla beraber arpa üretiminde de Adyaman Sanca$ nn ön plana çkt$ görülmektedir. Tmar sistemi çerçevesinde gerçekletirilen tarmsal faaliyetlerde sadece 24

17 Durmu Volkan KARABOVA bu$day ve arpa türünden ürünler yetitirilmemekte ayrca hububat ürünlerine nazaran daha az miktarda üretimi yaplan nohut, mercimek, fasulye gibi, baklagil türünden zirai mahsuller de üretilmekteydi. Önemli bir bakliyat ürünü olan nohut üretimi, Adyaman ve Teke Sancaklar nda yo$un bir ekilde yaplmaktayd. Yine bakliyat ürünlerinden olan mercimek ise Teke Sanca$ nda, Behisni ve Gerger Kazalar nda önemli miktarda üretilmekteydi. Nitekim Osmanl Devleti, hububat ve bakliyat ürünlerinden ciddi anlamda elde etti$i vergi gelirlerini (öür), büyük oranda askeri alana kanalize ederek dönemin her alanda en güçlü devleti olarak adndan söz ettirmitir. Kaynakça Arkan, Zeki. XV-XVI. Yüzyllarda Anadolu da Çeltik Üretimi, V. Milletleraras# Türkiye Sosyal ve.ktisat Tarihi Kongresi nde Sunulan Tebliler, Ankara, Arkan, Zeki. Osmanl Kmparatorlu$u nda Khrac Yasak Mallar (Memnu Meta), Prof. Dr. Bekir Kütükolu na Armaan, Kstanbul, Atalay, Kbrahim. Türkiye Co$rafyas, Kzmir, Bakr, Abdülhalik. Ortaça$ Kslam Dünyasnda Itriyat, Gda, Klaç Üretimi ve Ta$ii, Ankara, Barkan, Ömer Lütfi. XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl Kmparatorlu$u nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar: Kanunlar, I, Kstanbul, Batmaz, Eftal U. XV-XVI. Yüzyl Sancak Kanunnamelerine Göre Osmanl Devleti nde Tahl Üretimi, TAD, c.xxiii, sa. 36, Ankara, Baykal, Bekir Stk. Tarih Terimleri Sözlü$ü, Ankara, Bilgili, Ali Sinan. Osmanl Döneminde Tarsus Sanca$ ve Tarsus Türkmenleri, Ankara, Bizbirlik, Alpay. 16. Yüzyln Ortalarnda Atak Sanca$ ve Sancak Beyleri Üzerine Notlar, Tarih.ncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Kzmir, Bostan, M. Hanefi. XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sanca$nda Sosyal ve Kktisadi Hayat, Ankara, David, Geza. 16. Yüzylda Simontornya Sanca$, (çev. Hilmi Ortaç), Kstanbul, Emecen, Feridun. XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara, Emecen, Feridun. Çeltik, TDVKA, c. VIII, Kstanbul, Erpolat, Mehmet Salih. 16. Yüzylda Ergani Sanca$, (Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, Ertürk, Volkan. XVI. Yüzylda Akehir Sanca$, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Fatsa, Mehmet. XV ve XVI. Yüzyllarda Giresun Krsal nn Sosyal ve Kdari Tarihi, Giresun, Gö$ebakan, Göknur. XVI. Yüzylda Malatya Kazas, Malatya, Gökçe, Turan. XVI. ve XVII. Yüzyllarda Lâzkyye (Denizli) Kazas, Ankara, Güçer, Lütfi. XVI-XVII. Asrlarda Osmanl Kmparatorlu$u nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, Kstanbul, Gündüz, Ahmet. Osmanl Kdaresinde Musul, Elaz$,

18 SBArD Mart 2011, Say 17, sh Güne, Ahmet. Bilecik ve Çevresinde 16. Yüzylda Sosyal ve Ekonomik Durum, OTAM, Ankara, 1999, S. 10. Kankal, Ahmet. XVI. Yüzylda Çankr, Çankr, Karaman, Deniz. XVI. Yüzylda Aya Kazas, Ankara, Karaca, Behset. XV. ve XVI. Yüzyllarda Manavgat Kazas, Isparta Karaca, Behset (H. 924) Tarihli Tahrir Defterine Göre Ki$ Sanca$, Prof. Dr. Bayram Kodaman a Armaan, Samsun, 1993, ss Klç, Orhan. XVI. Yüzylda Adilcevaz ve Ahlat ( ), Ankara, Klç, Orhan. XVI. ve XVII. Yüzyllarda Van ( ), Van, Kurt, Ylmaz Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Adana nn Sosyal- Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Aratrma, Ankara, Kütüko$lu, Mübahat. XV ve XVI. Asrda Kzmir Kazas nn Sosyal ve Kktisadi Yaps, Kzmir, Öz, Mehmet. Osmanl Klasik Döneminde Tarm Osmanl#, c. III, Ankara, Öz, Mehmet. XV-XVI. Yüzyllar Anadolu sunda Tarm ve Tarm Ürünleri, Kebikeç, S.23, Ankara, Özde$er, Mehtap. XV-XVI. Yüzyl Ariv Kaynaklarna Göre Uak Kazas nn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Kstanbul, Öztürk, Yücel. Osmanl Hâkimiyetinde Kefe ( ), Ankara, Pamuk, Uevket. Osmanl-Türkiye Kktisadi Tarihi ( ), Kstanbul, Sa$lamtimur, Turan -Veyis Tans-Harun Baytekin. Yem Bitkileri Yetitirme, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Adana, Sar, Serkan. XV-XVI.Yüzyllarda Mentee, Hamid ve Teke Sanca$ Yörükleri,(Yaynlanmam Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, Solak, Kbrahim. XVI. Asrda Mara Kazas( ), Ankara, Solak, Kbrahim. XVI. Yüzylda Zamantu Kazas nn Sosyal ve Kktisadi Yaps, Konya, Sürek, Halil. Çeltik Tarm, Kstanbul, Uahin, Salih. Tosya-Osmanck ve Karg Klçelerinde Çeltik Ziraati, GÜEFD, c. XXII Ankara, Tatemir, Mehmet. XVI. Yüzylda Adyaman (Behisni, Hsn- Mansur, Gerger, Kâhta) Sosyal ve Kktisadi Tarihi, Ankara, Ünal, Mehmet Ali. Osmanl Müesseseleri Tarihi, Isparta, Ünal, Mehmet Ali. XVI. Yüzylda Çemigezek Sanca$, Ankara, Ünal, Mehmet Ali. XVI. Yüzylda Harput Sanca$, Ankara, Ünal, Mehmet Ali. Osmanl Devrinde Sinop, Isparta, Ünal, Mehmet Ali, XVI. Yüzylda Honaz Kazas, Uluslar aras# Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Denizli, Yediyldz, Bahaeddin. Ordu Kazas Sosyal Tarihi ( ), Ankara, Anabritannica, Burçak, c. V, Kstanbul, Anabritannica, Nohut, c. XVI, Kstanbul, Anabritannica, Msr, c. XVI, Kstanbul, AnaBritannica, Yulaf, c. XXII, Kstanbul,